Streven. Jaargang 9

[p. 543]

Toneelkroniek
Toneel in Nederland
door Jan Ros S.J.

DE wereld van het toneel is er een, zo al niet van hele en halve wonderen, dan toch wel van merkwaardige tegenstellingen en mogelijkheden. Niet de belangrijkste en meest onverwachte hiervan is, dat de Toneelcoördinatie voor de zoveelste maal is gereorganiseerd.

Van de kleinere gezelschappen moet het Nieuwe Comedia het voornaamste worden genoemd, dat zonder subsidie zijn bestaan moet zien te verzekeren. Het bezit drie uitstekende krachten en wil amusement brengen, maar het heeft ook begrepen, dat het publiek door het toneel wil geboeid worden. Dit heeft het bereikt met Vals beschuldigd van Philip King, allesbehalve een meesterwerk, maar dat gevoelige en spannende scènes bevat en gelegenheid geeft tot goed spel. Ook het Rotterdams Toneel heeft met goed gevolg enkele stukken gebracht, die om dezelfde reden volle zalen trokken.

En hiermee zijn wij gekomen aan het vraagstuk dat in onze hedendaagse toneelwereld de grootste moeilijkheid oplevert: het repertoire. De directies liggen op de loer naar buitenlandse succesen. Aan de eisen van het publiek te voldoen zal altijd een grote moeilijkheid blijven. Van een religieuze plechtigheid heeft het toneel zich ontwikkeld tot kunst en van kunst tot amusement, terwijl het van alle drie iets in zich behouden heeft.

Toch zijn er de eerste helft van dit seizoen veel blijspelen op de planken verschenen, waaronder meerdere die min of meer verdiend ook succes hebben gehad. Niet erg gelukkig begon de Nederlandse Comedie het seizoen met De regenmaker van N. Richard Nash. Dit naïeve stuk speelt in wat het Wilde Westen heet of eens heette en de inhoud wordt gevormd door de pogingen die vader en zoons Curry ondernemen om hun dochter aan een man te helpen. Het eindigt in een zondvloed en met een huwelijk van Lizzie met een schuchtere sheriff. Het werk werd wat geforceerd gespeeld in de hoofdrollen en Lous Hensen had als Lizzie al heel weinig van een meisje dat niet aan de man kan komen.

Met Pas op! Kijk niet om.... van Dorothy Reynolds en Julian Slade, dat de Haagse Comedie bracht als een zomerzotheid, trok het gezelschap op vele plaatsen volle zalen en een wild geestdriftig publiek.

Puck, toneelgroep van en voor jonge mensen, heeft met een opvoering van Dokter tegen wil en dank onder regie van Georges Vitaly laten zien, dat het allesbehalve eenvoudig is Molière in een harlekijnspak te steken. Meer klucht dan blijspel brengt het stuk de geschiedenis van een houthakker die door de intrigues van zijn vrouw gedwongen wordt als dokter op te treden en in deze hoedanigheid een meisje geneest dat doet alsof zij stom is. Dit stuk spelen in de

[p. 544]

opvatting van Vitaly vergt het uiterste van regisseur en spelers wil het geen farce worden. En dit was ondanks de toewijding van de spelers in deze uitvoering het geval, zodat de aanvankelijk wel amusante vertoning in overdaad omkwam.

Te veel eer bewijst men Carlo Goldoni en men doet hem tevens onrecht door hem met Molière te vergelijken. Deze Italiaanse veelschrijver, die de een als een bestrijder, de ander als een vernieuwer van de kunstvorm der Commedia dell' arte zal beschouwen, heeft veel maakwerk geleverd, dat tevens echter goed vakwerk is. Uit zijn rijke productie had het Rotterdams Toneel voor Nieuwjaarsdag een in Nederland onbekend stuk gekozen, De ware vriend. Maar tegelijk was het blijkbaar bang dat Goldoni het niet meer doen zou als hij niet duchtig werd opgesierd. Onder leiding van Ton Lutz had het gezelschap daarvoor gezorgd. Het resultaat was aardig, maar niet volkomen geslaagd. Bij een dergelijk bedenkelijk uitgangspunt ook niet zo verwonderlijk. Onder de over het algemeen goede bezetting moet heel afzonderlijk Bob de Lange genoemd worden om wat hij maakte van de vrek Ottavio.

Tegen tenminste mijn verwachting in heeft de Nederlandse Comedie een groot en verdiend succes behaald met een reprise van Bernard Shaw's De Keizer van Amerika. Niet, dunkt mij, omdat uit dit werk zou blijken, dat de schrijver in 1929 de toekomst zo goed heeft voorzien en het stuk dus bijzonder actueel zou zijn. Maar verouderd is het zeker ook niet. Als nu, waren ook 30 jaar geleden koningen in de minderheid, en Shaw is graag voor de minderheid. Tegen een autocratische parlementaire democratie behaalt dan ook een democratische traditie, waarvan de koning uit dit stuk een model is, de overwinning. Heel het geval is gericht op een grote vondst, die ongetwijfeld doet lachen maar niet belangrijk is en alleen maar modern lijkt. Tussen de bedrijven door sluit zich ook nog Amerika aan bij Engeland en erft aldus het Brits Imperium. Het steekspel is echter zoals gewoonlijk bij Shaw zo intellectueel, dat men nauwelijks naar de waarde van de ideeën vraagt, die en in zover deze aanwezig zijn. De regie van Henk Rigters, die terecht de volle nadruk had gelegd op de tekst, had het kabinet misschien wel wat erg dom gemaakt. Aldus was het nauwelijks meer partij voor de koning, waarvan Han Bentz van den Berg een bijzondere creatie gemaakt heeft. Naast hem moeten Paul Huf en Johan Fiolet worden genoemd.

Meer dan één goed idee voor het toneel is bedorven doordat het in een stuk van verschillende bedrijven is uitgewerkt, terwijl het tot een uitstekende één-acter aanleiding had kunnen geven. Dit heeft de Haagse Comedie beseft, toen zij bij de opening van de Haagse Kunstmaand onder de gemeenschappelijke titel 'n Harlekinade drie één-acters heeft opgevoerd. Deze titel was ontleend aan een persiflage in kluchtvorm van Terence Rattigan op wat er ‘achter de coulisen’ gebeurt met toneelspelers. Het geeft een echtpaar-toneelspelers, waarvan de man op de generale repetitie van ‘Romeo en Julia’ een vergeten dochter uit een vergeten huwelijk terugvindt. Cécile of Een School voor Vaders is een kluchtig en licht stukje van Jean Anouilh waarin vader de hoofdrol speelt. Hij heeft de mond vol van hoge beginselen die zijn dochter zal moeten volgen, en maakt ondertussen zelf het hof aan haar chaperonne. Wat vreemd stond hiertussen in Escurial van Michel de Ghelderode. In beklemmende sfeer geeft het een expressionistisch getinte angstdroom en hallucinatie van een koning die met de nar in zichzelf worstelt en tegen de liefde, want hij heeft de koningin laten vergiftigen, omdat zij alleen de nar in hem liefhad. Op het einde wordt de nar gedood. Van

[p. 545]

deze koning maakte Albert van Dalsum een rol van groot formaat. Al even hoog stond naast hem Paul Steenbergen als de nar. Ook in de andere stukken leverde deze auteur spel van hoog gehalte, bijgestaan door Myra Ward en vele andere leden van het gezelschap, waaronder ook verschillende van de jongste krachten.

Familieblijspelen in de goede, oude zin van het woord zijn uiterst zeldzaam en misschien vrijwel uitgestorven. Toch zijn er dit seizoen enkele stukken gespeeld die onder deze categorie kunnen worden ondergebracht. Succesvol zijn zij allemaal geweest. Als zij hier dan ook slechts kort worden besproken, is dit niet uit gebrek aan waardering.

Vermaak en lering brengt 't Is nooit te laat van Felicity Douglas, door de Haagse Comedie onder regie van Joris Diels opgevoerd. Als enig bezwaar kan gelden, dat het stuk wat lang is. Mama is zo vanzelfsprekend het middelpunt van het gezin, dat de andere leden, een onmogelijk stel egoïsten en lastposten uit verschillende generaties, ieder voor zichzelf zorgen zonder zich van haar iets aan te trekken. Maar moeder is ook romanschrijfster en voor dit werk trekt zij zich uit het familieverband terug. Prompt loopt nu alles mis tot zelfs de inspiratie voor de schrijfster toe, die blijkt ook haar gezin niet te kunnen missen. Dit is ongeveer alles, maar het is allemaal zeer vermakelijk en aan drukte is geen gebrek. In de hechte eenheid en juiste sfeer van deze voorstelling waren met Ida Wasserman in de rol van Mama ook enige jongere leden van het gezelschap uitstekend op hun plaats.

In Boek van de maand, door Basil Thomas geschreven, en gespeeld door Theater, is het de jongste dochter die in een rustige en heel fatsoenlijke Engelse familie opschudding veroorzaakt. De parmantige bakvis heeft een nogal pikante roman geschreven. Dat deze bekroond en uitgeroepen wordt tot boek van de maand, vinden de ouders niet onaardig. Maar personen en geschiedenis zijn duidelijk geïnspireerd door wat het kind thuis heeft gezien, en hiervan worden de grootste moeilijkheden verwacht. Hoe zullen familie, vrienden en kennissen op dit wel vertekende maar toch duidelijk herkenbare beeld reageren? Een reeks schandalen schijnt te vrezen maar het valt allemaal erg mee en.... als toneel een beetje tegen. Maar het slot brengt twee elkaar omhelzende paren. Theater heeft van deze persiflage op de drakerige roman een vlotte en frisse voorstelling gegeven met Ineke Brinkman als de schrijfster van het bekroonde ‘Genotnaakte Zomernacht’.

Het eerste wat men zich misschien bij Het eeuwig misverstand van James Matthew Barrie afvraagt, is, waarom dit in 1905 geschreven stuk nu pas Nederland heeft bereikt. Het is een verdienste van het Rotterdams Toneel dit aardige blijspel te hebben ontdekt. Ongelukkig gekozen is de titel, terwijl Barrie juist in het vinden van titels een meester is; soms de grootste vondst van zijn toneelstukken! In het Engels heet het Alice Sit-By-The-Fire. Alice is de moeder; zij is met haar man, een kolonel, een paar jaar weg van huis in India. In Engeland leiden de kinderen hun eigen leventje onder hoede van Amy, de oudste dochter. Door samen met een vriendin veel toneelstukken te bezoeken, is haar hoofd op hol geraakt. Bij thuiskomst van de ouders blijken de kinderen erg in vader te vallen terwijl moeder op de achtergrond moet blijven. Totdat Amy haar toneelervaringen gaat toepassen en een drama gaat beleven, waarin zij haar moeder moet behoeden voor ondergang en zich zelf voor haar moet opofferen. Heeft zij haar bekeerd tot ‘boetvaardige echtgenote’, dan gaat de kolonel bij de kinderen

[p. 546]

de tweede plaats innemen. De opvoering bracht vooral de kluchtige elementen uit het stuk naar voren. In het spel ontbrak de kinderfantasie waarop toch ook het stuk steunt. De ervaren acteurs als Ann Hasekamp, Adolf Rijkens en Peter Holland speelden zeer goed, de jongeren konden nog niet geheel mee, al deed vooral Manfred de Graaf als Cosmo, de aankomende adelborst die trots is op zijn volwassenheid, zeer aardige dingen.

Echte familieblijspelen zijn de zo juist besproken stukken toch niet geheel en al, omdat de gebeurtenisen die hier in het familieleven ingrijpen, nu niet zijn wat men erg gewoon noemt. Eerder komt daarvoor De dochter van de bronnenmaker in aanmerking van Marcel Pagnol. Een eenvoudig gegeven en doodgewone, alledaagse mensen treden hier op in een stuk dat door zijn warme menselijkheid, blijde toon en mengeling van humor, poëzie en realisme weldadig werkt, hartelijk en bovenal natuurlijk. En dit laatste is een eigenschap die men op het moderne toneel niet overvloedig aantreft. Karakters geeft Pagnol nauwelijks, maar zijn figuren leven toch, hebben geen complexen en zijn niet naar een psychiater geweest. De conflicten die ontstaan, vinden een gelukkige oplossing, het onwettige kind en de doodgewaande maar terugkerende geliefde ontbreken niet, de misstap wordt als een misstap gezien en beoordeeld. Theater heeft voor een zeer geslaagde voorstelling van dit stuk gezorgd met o.a. Marijke Bakker als de lieve dochter, Hans Tiemeijer als de brave vader, Bernard Droog als een trouwe knecht en Diny Sprock als een welbespraakte tante.

Welbespraakt is in Zeeman, pas op van Philip King en Falkland L. Cary een buurvrouw. Dit stuk, waarvan de Toneelvereniging een levendige en vlotte opvoering heeft bezorgd, kan men ook een volksstuk noemen, maar het is in kwaliteit wat minder en grover dan het voorafgaande. De bazige moeder, die over haar sullige man regeert, is voor de matroos die met de dochter des huizes zal trouwen, afschrikwekkend genoeg om hem op het laatste moment bijna van het huwelijk te doen afzien. Na veel verwikkelingen gaat het huwelijk toch door en krijgen wij nog een verloving tussen getuige en bruidsmeisje erbij. En moeder belooft haar gedrag te zullen beteren.

Volledig een klucht en ook als zodanig bedoeld is De koppelaarster van Thornton Wilder. Dit stuk is de bewerking van een bewerking van een bewerking. Meer dan een eeuw geleden begon het zijn leven als een Engelse klucht, werd toen in Wenen volledig genaturaliseerd en later weer naar Yonkers overgebracht, waar Wilder er The merchant of Yonkers van maakte, dat hij daarna omwerkte tot The matchmaker. Het wemelt van wat men traditioneel ‘dolkomische’ situaties noemt. De Nederlandse Comedie heeft met haar opvoering van dit stuk bewezen, dat niets zo moeilijk te spelen is als een klucht en dat dit alleen gaat, als men het doodernstig opneemt en tegelijkertijd laat merken dat men er dol op is. Succes was en is echter verzekerd.

Ook sensatie schenkt vermaak. Dit te bereiken is het doel van Oom Harry door Thomas Job, het stuk dat de Toneelvereniging op haar repertoire heeft genomen, nadat het reeds in 1951 door de Haagse Comedie gespeeld was. Een vriendelijke slappeling is door een dwaas testament gedwongen samen te wonen met twee zusters, die hem een huwelijk onmogelijk maken. Zeer radicaal maakt hij aan deze toestand een einde. Hij vergiftigt zijn oudste zuster en weet de schuld op de jongste te schuiven, die dan ook wordt opgehangen. Hiermee heeft de sukkel een volmaakte misdaad bedreven, want de moorden zijn zo geraffi-