Streven. Jaargang 9

[p. 61]

Kroniek
Het Pax Christi - Congres Nijmegen, 8-12 Augustus 1955
door Dr Hubert Jacobs S.J.

RUIM tweehonderd deelnemers verenigden zich in de stad van Keizer Trajanus voor het jaarlijkse Congres van de Pax Christi-Beweging. Ze mochten er hun algemene voorzitter, Kardinaal Feltin, begroeten, die het Congres van het begin tot het einde meemaakte, en twaalf bisschoppen, waaronder de nationale voorzitters van Nederland (Mgr B. Alfrink), Duitsland (Mgr Joseph Schröffer, bisschop van Eichstätt), België (Mgr Suenens, wijbisschop van Mechelen), Luxemburg (Mgr L. Lommel, coadjutor), Oostenrijk (Mgr Paul Rusch, apost. admin. van Innsbruck) en Spanje (Mgr J. Garcia y Goldaraz, aartsbisschop van Valladolid).

Door al dit paars werd duidelijk het bijzondere karakter van Pax Christi onderstreept. Tien jaar geleden opgekomen bij een groep leken, Fransen en Duitsers, die de gevolgen van de oorlog het zwaarst te dragen hadden gehad, werd deze ‘charismatische’ beweging door de Hiërarchie volledig aanvaard en opgenomen. Zo trof het door de H. Geest geïnspireerde ‘van onder op’ samen met de door diezelfde Geest gedragen juridische leiding ‘van boven af’. Pax Christi is de enige onder leken ontstane beweging die onder de directe leiding van de Hiërarchie werkt.

Terwijl de deelnemers in Nijmegen hun studie-congres hielden, marcheerden 400 jonge vrienden van Pax Christi, in naar nationaliteit en beroep gemengd samengestelde groepen, vanuit verschillende richtingen dagenlang op de Keizer Karel-stad aan, biddend, mediterend, discussiërend, de onderlinge kennismaking, waardering en vrede bevorderend.

Het eerstelingengroepje van 1945 stelde spontaan vast, dat het de vrede, het wederzijdse begrip onder de volkeren wilde bevorderen. Vanzelf moest dit spontane doel op den duur zich ontwikkelen tot een meer bestudeerd doel. Het begrip ‘vrede’ bleek talrijke aspecten te bezitten, het moest wijsgerig, politisch, sociaal-economisch en vooral theologisch gefundeerd worden. Daartoe noopten ook de vredesbewegingen van ander allooi. Tegelijk dwong het feit, dat de beweging sterk in aantal groeide, tot een meer doordacht program van practische activiteiten.

Pax Christi wil de vrede, maar uitsluitend die van Christus, overal introduceren, speciaal in de internationale betrekkingen. Zij wil de in de Kerk opgestuwde maar dikwijls sluimerende krachten tot vestiging van de vrede mobiel maken en de gedoopten hun fundamentele solidariteit in Christus doen beseffen (‘horizontaal katholicisme’). Als voorwaarde daartoe wil zij de inwendige vrede ‘die alle begrip te boven gaat’ helpen bevorderen en de aardse, politieke vrede eschatologisch zien, als deelhebben aan de eeuwige vrede en wegbereiding daartoe. Pax Christi is daarom voor alles een centrum, een stroom van gebed,

[p. 62]

want de vrede is een geschenk van God, die ook de hoogste Heer der geschiedenis is. Verder is zij ook een kruispunt van internationale contacten door correspondentie, bezoeken, verbroedering (‘jumelage’) van parochies, scholen enz., door trektochten, bedevaarten, congressen. Vervolgens wil zij de zin voor het internationale bevorderen en de christenen van hun verantwoordelijkheid en plichten op het mondiale terrein bewust maken, ev. hen doen deelnemen aan internationale hulpverleningen en politieke acties die de vrede dienen. Tenslotte wil zij de stem der Kerk zo luid mogelijk doen klinken in de internationale lichamen, zoals de UNO en daarmee verbonden organisaties.

Het werk van bezinning is voor Pax Christi nog lang niet ten einde. Het Congres van Nijmegen moest, na die van Assisi (1952), Altenberg (1953) en Einsiedeln (1954), opnieuw een stap in de goede richting worden. Op de laatste avond vroegen wij de Duitse nationale voorzitter, één van de ijverigste werkers voor de beweging: Vindt U, Mgr, dat die stap inderdaad gezet is? Even dwaalden zijn ogen rond, toen zei hij: Wir wollen es wenigstens hoffen.

Erg triomfantelijk klonk dat antwoord niet. Maar het is zeker in genen dele een veroordeling van het Congres. Vele buitenstaanders houden de Pax Christi-werkers voor een groep utopisten. Vanuit de valse opvatting dat oorlog en vrede louter zaak van de staatslieden zijn en dat de gewone man daar toch geen invloed op heeft. Het is evenwel een reëel standpunt, te menen dat - om maar één ding te noemen - de pauselijke uitspraken over vredesgezindheid, vredesvoorwaarden en vredespogingen verdienen bestudeerd, verbreid en opgevolgd te worden. Dat de Pax Christi-mensen soms het verwijt te horen krijgen van te werken ‘in einer religiösen Nebulosität’ (zoals een der hoofdsprekers zelf zich in een privégesprek uitdrukte), zal hen er niet van afhouden hun idealen verder na te streven.

Het Congres stond onder het voorzitterschap van prof. Pierre Brachin van Parijs, die even vloeiend Nederlands en Duits als Frans bleek te spreken. Na de begroetingen opende Paul Lenz-Medoc het congres met een referaat over ‘De inwerking van de Kerk op de wereld’. Al waarschuwt de H. Schrift tegen de slechte wereld en haar geest, zij leert geen minachting voor Gods schepping en geeft ons een taak t.a.v. de wereld als woonplaats der mensen, als werkterrein van de verlossing. Het Christendom heeft de menselijke geest gewezen op de taak, de wereld om te vormen in Christus' zin. Het woord van Marx kwam 2000 jaar te laat, het is louter een herhaling en secularisatie van het woord van Sint Jacobus: weest werkers van het woord. De Kerk mag deze geest van actie niet verloochenen, want wie de wereld niet verovert, wordt door haar veroverd. Pax Christi werkt onder de leiding van de Kerk en in haar naam, dat geeft moed. Ontmoedigt het soms, dat het maar een kleine groep is? Er staat nergens geschreven dat we eerst op een massa moeten wachten alvorens een apostolische taak te beginnen. Newman heeft gezegd: Never was a greater fallacy than to suppose that the many must necessarily be stronger than the few.

Daarmee was een basis gelegd voor alle verdere activiteiten van het Congres, dat tot algemeen thema had: Het christelijke geweten en de actie voor de vrede. Achtereenvolgens zouden deze drie hoofdproblemen worden besproken: welke is de bevoegdheid en de taak van de Kerk ten aanzien van de politieke vrede onder de volkeren? Ligt die wel op het terrein van de Kerk? zo ja, in hoeverre? Ten tweede: is de Pax Christi-beweging bevoegd verder te gaan dan de -

[p. 63]

noodzakelijkerwijze steeds min of meer algemene en abstracte - stellingname van de Kerk in politieke kwesties? Ten derde: kan het individuele lid van Pax Christi nog weer verder gaan dan de officiële houding die de Beweging aanneemt? Belangrijke vraag, want het individu staat direct voor de meest concrete vraagstukken van de dag: zal hij meedoen aan een handtekeningenactie voor de vrede, van wie die ook uitgaat?, zal hij voor een herbewapeningswet stemmen? enz.

Het eerste thema werd behandeld door Mario von Galli S.J., een Oostenrijker die te Zürich het blad ‘Orientierung’ redigeert. Met ongemeen dramatische kracht wist hij het beslissende van wat hij te zeggen had geweldig goed te doen uitkomen. En dat was: De Kerk kan de toestand van vóór de zondenval, toen ook de Staat iets sacramenteels zou geweest zijn, niet terugbrengen. Zij kan zelfs deze wereld niet totaal katholiek maken. Zij is en blijft een teken van tegenspraak. Haar opgave is steeds de heilswil van Christus (en dat is de vrede van Christus, de pax Christi) aan de wereld voor te houden en in haar te doen werken. Werken in de wereld door haar eenheid en totaliteit (Pius XII). In concrete kwesties kan de Paus niet positief bevelen, slechts abstract de beginselen verkondigen en negatief veroordelen als de morele wetten evident geschonden worden, zoals Pius XII onmiddellijk en ondubbelzinnig Hitlers overval op Noorwegen en later op Nederland en België veroordeelde. Onze grote fout is, dat wij te weinig gevormd zijn voor onze werking in de wereld; wij dóen te weinig en laten alles maar aan de Paus over!

De volgende morgen luisterden we naar een veel rustiger betoog van kanunnik B. Lalande uit Reims, internationaal priestersecretaris van Pax Christi. Zijn thema luidde: Verantwoordelijkheid en grenzen van Pax Christi met betrekking tot de internationale vrede. Lalande is theologisch in sterke mate spiritualist en beziet zijn Beweging vanuit dit standpunt. In een gekunsteld samenstel van ingedeelde en onderverdeelde punten deed hij zien, dat zij een beweging is niet van de Kerk (hij bedoelde blijkbaar: niet opgezet door het Vaticaan), maar in de Kerk en ‘se situant au plan de l'Eglise’. De Kerk nu is in tijdelijke kwesties, zoals het vestigen van een politieke vrede in de wereld, bovenpartijdig, maar niet neutraal-onverschillig. Want de tijdelijke dingen hebben zowel met moraal als met het bovennatuurlijke te maken. Neemt de Kerk in zulke vragen eenmaal stelling, dan kan iedere katholieke vredesbeweging natuurlijk even ver gaan als zij, moet die stellingname tot de hare maken en vindt buiten die stellingname een eigen vrij werkterrein. De feitelijk bestaande vredesbeweging, Pax Christi, heeft als Beweging vooral een profetische zending: getuigen, brandmerken, voorlichten, in het bijzonder ten aanzien van de publieke opinie en van collectieve psychosen. Als door de Kerk geleide Beweging zal zij stelling nemen in tijdelijke kwesties alleen onder leiding van het episcopaat, dat daarbij optreedt als officiële getuige van de vredeswil der Kerk en als doeltreffend criterium voor die stellingname. Pax Christi zal zich daarbij bewust zijn in laatste linie in dienst te staan van de eeuwige vrede en van een dialectische uitwisseling tussen Hiërarchie en laïcaat. Haar voornaamste deugd zij de politieke prudentie, des te meer naarmate het over kwesties gaat waarbij één of meer landen, of een bepaalde partij of persoon betrokken zijn.

Aldus Lalande. Wij voelen in deze bijna casuïstisch behandelde punten het worstelen om de positie en de concrete taak van Pax Christi, het worstelen vooral om een overbrugging van ideologische en belangentegenstellingen, die er in de

[p. 64]

Beweging bestaan, grof gezegd: tussen Fransen en Duitsers. Maar wij voelen ook de diepgewortelde bezorgdheid, ja de angst om de verantwoordelijkheid van de Kerk, waarvan Pius XI eens gezegd moet hebben: ‘Het grootste schandaal in de Kerk van de negentiende eeuw is, dat zij de arbeidersstand verloren heeft; men zal later niet mogen zeggen: het grootste schandaal in de Kerk van de twintigste eeuw is, dat zij de vrede, de internationale ontwikkeling verloren heeft’.

De spreker van de derde ochtend, Prof. Carlos Santamaria, een Spanjaard uit San Sebastian en internationaal lekensecretaris van Pax Christi, behandelde in een degelijk, schoon weinig boeiend betoog de verantwoordelijkheid-voor-de-vrede van het individu als burger, als Christen en als lid van Pax Christi. Het was allemaal nogal theoretisch, wel logisch sluitend als een artikel uit de Summa van St Thomas, maar het miste de overtuiging van het concrete aanvoelen en toepassen.

Naast de hoofdreferaten waren er de werkgroepen, dagelijks zes in getal, drie in het Duits en drie in het Frans. De thema's ervan sloten aan bij het hoofdreferaat van de dag. Het is moeilijk er verslag over uit te brengen, men kan immers geen zes vergaderingen tegelijk bijwonen. Wij geloven niet, dat ze in hoge mate aan hun doel beantwoordden. De sprekers die in die werkgroepen de ‘Kurzreferate’ moesten houden, wisten soms (of steeds?) van te voren niet, wat de hoofdspreker van de ochtend zou gaan zeggen. De resultaten van iedere werkgroep werden in zeer summiere rapporten tijdens een middag- of avondvergadering voorgelezen; de congressisten, reeds vermoeid, schonken er blijkbaar niet veel aandacht meer aan en van een aansluitende ‘discussion générale’ kwam meestal niets terecht, ook omdat gewoonlijk de tijd al te ver gevorderd was. Zo trad het besprokene te weinig binnen de aandacht van allen en bleven goede ideeën en suggesties te veel verborgen (b.v. de ideeën van Prof. Creyghton S. J over de Kerk en het Federalisme; de met meesterlijke voorzienigheid door Mgr Schröffer geformuleerde houding der Duitse Pax Christi-leden t.a.v. de herbewapening van de Bondsrepubliek; het plan van de heer Zonnenberg voor een Internationaal Katholiek Studiecentrum van grootse allure en brede actie-radius, overigens ontleend aan een rede van Kard. Feltin; de dringend en herhaaldelijk geuite wens, dat het Vaticaan een modern persbureau zou oprichten voor een vlugge en verantwoorde verspreiding van kerkelijk nieuws, enz.).

De organisatie van het Congres was voortreffelijk; de verdienste ervan komt toe aan pater M. Smits van Waesberghe S.J. en aan de grote tegemoetkoming van het Canisius-College.

Samenvattend oordelen wij, dat Nijmegen van grote betekenis is geworden voor Pax Christi. Die betekenis ligt niet zozeer op het doctrinaire en tactische als veel meer op het psychologische terrein. Misschien is dit ook het enige, of althans het beste resultaat, dat op een massaal congres te bereiken valt. Wetenschappelijke bezinning geschiedt beter in een klein comitee van deskundigen; men mag niet verwachten, dat die na tien korte jaren al volmaakt afgesloten is. Te weten echter, dat men met velen samen strijdt voor hoge idealen, dat is wat een jonge Beweging boven alles nodig heeft.