Streven. Jaargang 8

[p. 330]

Ontmoeting en vooroordeel
door Frans Sorel

ALS men eens bedenkt, hoe dikwijls de mensen elkaar ontmoeten kunnen, intens ontmoeten: open en met de bereidheid zich te geven, zal men zich misschien verwonderd afvragen, waarom het verkeer onder de mensen zo onpersoonlijk is, waarom de intense ontmoetingen maar betrekkelijk zelden voorkomen en vaak opzettelijk vermeden worden. Men kan immers dagelijks constateren, dat de ontmoeting tussen pure mensen, zonder poses en aangeleerde bijkomstigheden, maar met de bereidheid het beste te geven en te vinden van wat zij zijn - dat zulk een ontmoeting een uitzondering is. Daarentegen is het een normaal verschijnsel, dat mensen die elkaar dagelijks treffen, samen werken en met elkaar omgaan, jaren nodig hebben elkaar te ontdekken. Wij zijn zo gewend aan het patroon van onoverbrugbare afstanden en wederzijds onbegrip, van afkeer en ruzie, dat wij ons daarover te weinig verwonderen. Het hoort allemaal tot een vanzelfsprekende houding, waarin naastenliefde en onbaatzuchtigheid schaarse artikelen zijn.

Wij hebben, over het algemeen gesproken, de neiging de mensen die wij ontmoeten op de eerste plaats te beschouwen als de vertegenwoordigers van een richting, een groepering, een stand of een klasse, waarbij men deze begrippen zo ruim mogelijk gelieve te nemen. Wij zijn te veel geneigd de mensen (zij het dan onbewust) te zien als ‘exemplaren’ uit de vele indelingen die wij van hen maken, als ‘phenomenen’, die door hun ‘typisch gedrag’ de juistheid van onze classificaties bevestigen. Wij missen echter te veel het besef, dat geen classificatie de mensen als mensen omspannen kan, omdat iedere categorie de gelijkschakeling is van wat niet gelijk te schakelen valt. Door een mens in te delen brengen wij hem terug tot het object van een verstandelijke bezigheid. Op grond van één of meer aspecten stellen wij hem gelijk met vele anderen. Wij passeren dan datgene wat hem van een willekeurig iemand tot die-en-die persoon maakt. Hier ligt de grote belemmering voor de intense ontmoeting. Want al is het dan ongetwijfeld waar, dat de mens in feite nooit een exemplaar of een schematisch phenomeen wordt, omdat hij zich steeds onttrekt aan de wetmatigheid die men meent te kunnen vaststellen, het is evenzeer waar, dat de ontmoeting van persoon tot persoon onmogelijk is, wanneer wij elkaar niet op de eerste plaats als persoon zien.

Intussen zou men met die classificaties vrede kunnen hebben, als zij beperkt bleven tot het studeervertrek, waar belangen en emoties niet zo licht het besef van de ontoereikendheid zullen vervagen, waar zij niet zo gemakkelijk gekoppeld worden aan waardeoordelen over de mensen uit die classificaties. Dit laatste echter gebeurt nu juist wel. In de strijd tussen de naties, de rassen, de standen en de partijen krijgen de classificaties op grond van de huidskleur, de nationaliteit, het beroep, de poli-

[p. 331]

tieke partij, de levensbeschouwing en de godsdienst hun emotionele geladenheid. Naarmate de groeperingen elkaar feller bestrijden, zullen de leden eerder geneigd zijn elkaar als vijanden te beschouwen: omdat hij bij die groepering hoort, is hij per sé met inferieure kwaliteiten behept. Maar zodra wij iemand alleen om het feit dat hij tot een bepaald volk of een andere partij behoort, als minder beschouwen, is het een vooroordeel in de letterlijke zin van het woord: te vroeg geoordeeld. Want over de persoonlijke kwaliteiten geeft het lidmaatschap van een groepering als de boven genoemden geen uitsluitsel. Er kan immers geen twijfel over bestaan, dat iedere groepering mensen van allerlei kwaliteiten en gebreken verenigen kan. Wij kennen allen de vooroordelen, zoals die in de vorm van stereotypen, deze ‘pictures in our heads’, vooral door pers en propaganda algemeen verspreid zijn. Bijvoorbeeld: rood, Jood, Rooms, kapitalist.

Het is natuurlijk niet uitgesloten dat wij iemand ontmoeten, die de mindere eigenschappen vertoont, welke stereotypisch van hem te verwachten waren. Deze eigenschappen zouden zich dan echter tijdens de intense ontmoeting onweerstaanbaar aan ons op moeten dringen, en niet bij voorbaat als vaststaand zijn aangenomen. Bovendien mogen wij bedenken, dat de stereotypen onze aandacht toespitsen op enkele eigenschappen die wij dan willen waarnemen, zodat wij uitlatingen en gedragingen die ook goed anders uitgelegd hadden kunnen worden, in een ongunstige betekenis opvatten. Voorts kan men opmerken, dat de aanwezigheid van enkele mindere kwaliteiten de afwezigheid van alle goede niet impliceert. Veelzeggend voor onze houding is, waar wij dan de nadruk op leggen. Tenslotte kan men zich afvragen, in hoeverre het stereotypische denken bij de leden van de groep waartegen het zich richt, een aggressief en slinks gedrag doet ontstaan, zodat dit gedrag op zijn beurt weer het stereotypische denken voedt.

Het heeft, dunkt mij, echter weinig zin de vooroordelen stuk voor stuk te ontrafelen. Iedereen kan wel een paar critische opmerkingen plaatsen. Maar als wij nagaan, dat zelfs de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog niet in staat waren de Jodenhaat te doen verdwijnen, dan kunnen wij er zeker van zijn, dat een critisch-wetenschappelijk betoog evenmin veel zal helpen. Er is heel wat anders nodig om de vooroordelen op te ruimen. Zij zullen pas verdwijnen, wanneer zij zich kunnen oplossen in een anders geaarde mentaliteit. Want het gaat hier niet zozeer om die vooroordelen als wel om het feit, dat wij er aan ‘gewend’ zijn, dat wij het gebrek aan naastenliefde niet eens meer voelen, dat wij de onbaatzuchtigheid missen, en te veel de nadruk leggen op onze belangen, dat wij een houding hebben van latente aggressiviteit, waarop de vooroordelen goed aansluiten. Maar ook omgekeerd: als wij zelf onbaatzuchtig zijn, zullen wij dikwijls kunnen merken, dat anderen ons niet eens begrijpen, of zelfs onze belangeloosheid toch als een belang vertalen.

Wordt de intense ontmoeting gesteld tegenover het vooroordeel, dan is dat, omdat zij als gedragingen uit het alledaagse leven verschillende houdingen vertegenwoordigen. Wij nemen geen genoegen met de afwijzing van het vooroordeel, maar zoeken de achtergrond, vervangen

[p. 332]

deze door een betere, en speuren naar een kenmerkend element, dat aan de verbeterde houding vorm geeft in het dagelijkse leven.

Het vooroordeel zal nooit helemaal verdwijnen, omdat ieder oordeel over mensen een vooroordeel is in de letterlijke zin van het woord. Het goed en het kwaad van anderen onttrekken zich uiteindelijk aan onze waarneming. Maar er is een groot verschil tussen het expliciet uitgesproken en als definitief aangediende oordeel, dat de mensen als geheel wil omvatten op grond van een of meer, verstandelijk benaderde, aspecten, en het oordeel dat de intense ontmoeting vergezelt. Want aan de intense ontmoeting neemt de mens deel als geheel; niet slechts verstandelijk, maar ook - en misschien vooral - intuïtief. Deze intuïtie alsmede de bereidheid de ander alle kansen te geven, ongeacht zijn verleden, zijn huidskleur, zijn nationaliteit, zijn stand en zijn gezindheid, zullen een al te definitief oordeel wel verhinderen. Er is nog een ander verschil, dat weer de achtergronden belicht. In de strijd tussen de verschillende groeperingen is het vooroordeel welhaast noodzakelijk te noemen; het apelleert aan een latente aggressiviteit. Het oordeel dat de intense ontmoeting vergezelt, draagt meer een karakter van toevalligheid; wij kunnen het nu eenmaal niet laten; maar het sluit niet aan op een latente aggressiviteit.

Om tot een intense ontmoeting in staat te zijn, dienen wij vooral welwillendheid te bezitten. Hoewel deze welwillendheid veel gemeen heeft met de verdraagzaamheid, onderscheidt zij zich van deze laatste door een sterker positief accent. Zonder de verdraagzaamheid, min of meer denigrerend, als negatief te willen qualificeren, mogen wij zeggen, dat zij als norm voor onze onderlinge verhoudingen te weinig biedt. In de verdraagzaamheid duldt men elkaar, erkent men elkanders recht om te leven, er een eigen mening op na te houden en deze uit te spreken. Verdraagzamen respecteren elkaar, maar dit respect brengt niet met zich mee dat men elkaar ook tracht te begrijpen. Men poogt de ander te plaatsen, zoals dat heet; maar dat is al niet ver meer van het classificeren. Men ziet af van het aggressieve beledigen, maar men wijzigt zijn standpunt nauwelijks. Het vooroordeel blijft, maar men uit het niet. Daardoor heeft deze verdraagzaamheid iets krampachtigs, met het risico, dat wanneer eenmaal dit respect wordt losgelaten, alle opgekropte en verzwegen aggressiviteit zich een weg baant. Hoezeer men dikwijls zou wensen, dat de verdraagzaamheid wat ruimere kansen kreeg, omdat de aggressiviteit in ieder geval wordt gedempt en de goede bedoelingen aanwezig zijn, de welwillendheid biedt meer. Het voornaamste kenmerk van de welwillenden is, dat zij buiten zichzelf kunnen treden. Tenminste, zo noemt men dat. In feite een ongelukkige omschrijving, want waar men uit zou moeten treden, dat is op de eerste plaats de waan zelf meer te zijn, en vervolgens de levensbeschouwing, de leer en de meningen die men zich eigen heeft gemaakt. De welwillenden beschouwen deze niet als onbelangrijk; evenmin echter dragen zij die als een bord voor zich uit. Zij hebben zich hun geestelijke bezittingen zodanig eigen gemaakt, dat zij er geen behoefte meer aan hebben ze constant uit te schreeuwen. Zij hoeven geen aggressiviteit te bedwingen, omdat zij er nauwelijks behoefte aan hebben - in ieder geval is

[p. 333]

het hun houding niet. Zij hebben de mindere kwaliteiten en de gebreken van anderen niet nodig om zichzelf te ‘voelen’. Zij kunnen gemakkelijker van de ander iets goeds veronderstellen ook al zou het daar op het eerste gezicht niet naar uit zien. Zij kunnen om het minder mooie van de ander gemakkelijk lachen. Niet de grijns van de cynicus die, voldaan over zichzelf omdat hij de ander weer zo ‘door’ heeft, nu met enig gemak zijn lachspieren kan laten werken, maar de lach van iemand die plezier heeft in het menselijke.

Niettemin zal ook deze welwillendheid een labiel geval blijven, zolang wij de mens meer zien als het hoogste der gewervelde dieren dan als een schepsel van God. Het gaat er maar om, dat wij in dat laatste geval de hele kwestie benaderen vanuit een hoger standpunt, en plaatsen in een grootser perspectief - of beter nog: dat wij zien dat het geplaatst is in een hoger perspectief. Als wij verdraagzaam en welwillend zijn omdat ruzies en oorlogen ons met de neus op de feiten duwen, kunnen wij er zeker van zijn, gezien de hardleersheid van de mensheid, dat ruzies en oorlogen onverminderd moeten blijven dreigen. In plaats van het negatieve element angst wensen wij een positieve norm waar wij ons gedrag op baseren kunnen. Als ik dan ook de condities voor de intense ontmoeting uiteindelijk kort wil samenvatten, is dat in het begrip christelijke naastenliefde.