Streven. Jaargang 6

[p. 337]

Henriëtte Roland Holst-v.d. Schalk
In memoriam
door Gabriël Smit

OP de eerste October 1949 zag ik Henriëtte Roland Holst voor het laatst. Het was kort voor haar tachtigste verjaardag. De Arbeiderspers zou haar mémoires publiceren onder de titel Het vuur brandde voort en ter ere van die publicatie was door de uitgeverij een bijeenkomst belegd waarop zij - voor het eerst sinds lange tijd en, naar achteraf bleek, ook voor het laatst - een toespraak zou houden. De propvolle zaal trilde van plechtige emotie en allen stonden eerbiedig op toen de oude dichteres binnenkwam, ingespannen steunend op de arm van een vriendin, tastend met een zwart wandelstokje, doch kaarsrecht, majesteitelijk. Plotseling bedacht ik dat, wanneer Vondel ‘de Prins onzer dichters’ kon worden genoemd, zij zeker de Prinses kon heten. Een aangrijpende waardigheid ging van haar uit. Haar gezicht, ingevallen, wonderlijk scherp gerimpeld, kreeg vooral door de diep liggende, donkere ogen en het daarboven licht wijkende voorhoofd iets van een tragisch, profetisch masker.

Toen zij zich even later hoog achter de sprekerslessenaar verhief en de zaal inkeek, streng, geladen tot in de uiterste, trillende vezels van haar haast doorschijnende gestalte, werd deze indruk bevestigd: een vorstelijke profetes. Een dichtergestalte, zoals Shelley ze in zijn Defence of Poetry beschreef als wetgevers der wereld. Zwak en hees vielen in de gespannen stilte haar eerste woorden. Zij had, zei zij, graag enkele sonnetten van haar vriend Herman Gorter voorgelezen of een stuk uit diens grote gedicht Pan, doch men had haar gevraagd te spreken over het socialisme en haar aandeel in de socialistische strijd. En zij vertelde, terwijl haar stem voortdurend aan kracht en vastheid won, van haar idealistische vrienden uit de negentiger jaren der vorige eeuw die, evenals zij, geloofden dat de verwerkelijking der socialistische gemeenschapsgedachte zeer nabij was en dat de wereld weldra door de stralende eenheid der arbeidersklasse zou worden gebracht tot vrijheid, welvaart, gerechtigheid en vrede. Spoedig zou de hemel op aarde komen, dachten zij, maar de ene ontgoocheling volgde op de andere: de Januari-staking van 1903, de oorlog van 1914, Versailles, Hitler, de atoombom, - steeds verder week de droom, steeds onbereikbaarder leek het ideaal.

[p. 338]

Tóch - en toen zij deze woorden uitsprak rees zij nog hoger en kreeg haar stem een extatisch bezwerende klank - zeide zij te geloven, dat de eenheid der wereld groeiende was. ‘Niemand kon echter nog in ernst menen, dat het socialisme de hemel op aarde zou brengen. Dat kon geen enkel menselijk systeem; het kwaad van de mensen zelf zou dit altijd verhinderen’. En sidderend in een laatste krachtsinspanning: ‘Wij zijn heel wat bescheidener geworden en wij willen niets voorspellen. Want de toekomst weet God alleen en wij kunnen niet meer dan Hem helpen en dienen in een leven naar gerechtigheid’.

Tastbaar bleef de stilte hangen. Op de arm van haar vriendin steunend schuifelde de dichteres de zaal uit, bij velen enige verwarring achterlatend. ‘Ze is niet meer wat ze wás’, zei een socialist naast mij tegen een andere socialist. ‘Als oude mensen geen raad meer weten, gaan ze altijd over God praten’, was het antwoord. ‘Een ouderdomsverschijnsel....’.

Het lijkt mij moeilijk een betere karakteristiek van Henriëtte Roland Holst te geven dan in deze herinnering besloten ligt. Om geen onnodig pijnlijk misverstand te wekken, wil ik eraan toevoegen dat zeker niet alle mensen in de zaal reageerden als mijn twee buurlieden, doch hun aantal onder de strijders en oud-strijders was toch vrij groot. Men hoorde haar aan met eerbied, maar men vond haar tóch ergens een museumstuk, een zeer kostbaar curiosum.

Politiek gezien is dit wel begrijpelijk. Henriëtte Roland Holst's politieke loopbaan is er een van talrijke vergissingen geweest, van welke politieke kant men het ook beziet. Maar het is een vergissing te menen dat zij een politieke figuur was, hoe intensief en langdurig en beslissend zij zich ook met politiek heeft beziggehouden. Politiek is - volgens het veelbeproefde woord van een groot staatsman - de kunst van het mogelijke. Voor een kunstenaar bestaat in zekere zin alleen de kunst van het ónmogelijke en Henriëtte Roland Holst was een kunstenares. Mits men de woorden kunst en kunstenares ontdoet van hun modern verengende betekenis en ze opvat in de betekenis, die Plato eraan gaf en die Shelley poogde te handhaven.

Zij was een dichteres zoals Herman Gorter een dichter was. Haar socialisme was geen politiek, het was een mythe, een geloof. Vindt men dit laatste woord te sterk, dan moet men minstens zeggen dat het een zeer sterke, religieuze tendenz had die - het had ook moeilijk anders gekund - door de jaren heen sterker, beslissender werd. In de steeds verwarrender, verscheurder werkelijkheid van het moment werd wat er louter politiek aan was, vager en onzekerder. De wereld, waarvoor zij

[p. 339]

in de negentiger jaren was begonnen te vechten en die haar dichterlijk idealisme zo bedriegelijk verfraaid nabij had gezien, vervaagde, week terug, raakte bevolkt met schimmige gestalten. Het werd een mythische nevel, allengs dieper en dichter vervuld van een wonderlijk diffuus, godsdienstig licht. Het heeft mij de laatste jaren meer en meer aan de Adventsweken doen denken. Het licht van Bethlehem wéérlichtte aan de kim. De vóórglans ervan nam steeds wijder van alles bezit, maar de laatste nevels klaarden niet op. Telkens dreven nieuwe wolken aan. Het licht werd dieper, warmer, maar het brak niet door. Nooit verhelderde en verscherpte het zich tot de Ster.

Het past niet over dit alles een oordeel uit te spreken en nog ongepaster is het zich te verdiepen in de speculaties die zijn gemaakt naar aanleiding van het feit, dat zij enkele Maria-gedichten schreef. Het enige wat wij hier kunnen en mogen doen is: ons afvragen hoe het is gekomen dat zij niet kon zien wat wij zien, dat het licht haar nevels niet doorboorde. En het beschamende antwoord zal wel luiden, dat wij het in menig opzicht ernaar hebben gemaakt. Toen zij haar strijdende weg begon, verscheen ‘Rerum Novarum’, maar de eeuw die door deze encycliek werd uitgeluid had té veel verschrikkelijks gezien. Dat zij in deze richting toen veel wantrouwen koesterde - een wantrouwen door latere bejegening al te dikwijls kleinzielig gevoed - ligt helaas voor de hand.

Niettemin blijft zij, zoals naar aanleiding van haar overlijden geschreven werd, de grootste vrouw die de nieuwe tijd aan ons land geschonken heeft, een groot dichteres. Haar oeuvre, beginnende bij de Sonnetten en verzen in terzinen geschreven van 1895 en zich uitstrekkend tot het jaar van haar dood, omvattend een reeks aangrijpende verzenbundels, sterke biografieën, spelen en studies, is een ontzaggelijk levenswerk, verbijsterend door kracht en veelzijdigheid. Dit wil, op de keper beschouwd, niet zeggen dat zij veel meesterlijke verzen schreef. Vooral na de dood van haar man, de schilder R.N. Roland Holst, bleek hoe slecht zijn zorgvuldig keurend, aesthetisch oog door haar kon worden gemist. Maar de categorie der super-aesthetische fijnslijpers was de hare niet, het ‘l'art pour l'art’ van de groten harer jeugd heeft zij van meet af aan terecht gezien als een ketterij. Zij was geen dichteres in de zin van Kloos; zij was het in de zin van Plato. Niet de schoonheid van het gedicht was haar doel, maar de schoonheid van haar ideaal, een verbroederde mensheid.

Over dit ideaal en dóór dit ideaal heeft zij een aantal onvergetelijke verzen geschreven, gedichten die zullen leven zo lang onze taal gelezen wordt. Niet óm dit ideaal, vaak zelfs niettegenstaande dit ideaal, want

[p. 340]

juist dit is haar grootheid en tevens haar tragiek: hoe collectief zij ook denken kon en hoe vurig haar liefde voor de gemeenschap ook was, zij was anderzijds een even vurig individualiste. In het meest revolutionnaire milieu bleef zij in zekere zin altijd de aristocrate. Haar poëzie werd daardoor gelukkig ook nooit een politiek pleidooi zonder meer; het was altijd de stem van een met machtige mensheidsliefde geladen persoonlijkheid. Haar levenswerk is er een van liefde geweest, liefde tot de mensheid, doch als zodanig vooral ook een zeer persoonlijke liefde.

Dit persoonlijke bepaalde haar vergissingen in de politiek, haar grootheid in de poëzie. De menselijke persoonlijkheid, die zich in waarachtige liefde ontplooit, gaat nooit de weg der politiek, de weg der wereld. Blijft zij politiek geïnterpreteerd, dan wordt zij gezien als ‘een ouderdomsverschijnsel’. Zij wordt unieker, zij belijdt haar geheel eigen grenzen, haar falen, haar mysterie. Henriëtte Roland Holst's poëzie is, als alle grote poëzie, de belijdenis van dit mysterie. De aangrijpende kracht en schoonheid dezer belijdenis kwamen voort uit de liefde, waarin zij leefde en het leven, dat zij liefhad; de bekroning en het onvergankelijke waarmerk ervan liggen in de enige eenheid, welke leven, liefde en kunst in haar bestaan vonden. Levende, liefhebbende en dichtende steeg zij tot de profetische hoogte, waar bepaalde verschillen zeker niet ophouden te bestaan, doch waar zij worden overschaduwd door het leven zelf. Deze hoogte wordt zéér weinigen geschonken. Dat Nederland in het aanwezig zijn van deze dichteres het uitzicht erop zo aangrijpend verwerven kon, stemt tot waarachtige dankbaarheid.