Streven. Jaargang 6

[p. 97]

[1952, nummer 2]

Z.H. de Paus over de medische beroepsethiek
door A. Snoeck S.J.

HET is opvallend dat Z.H. de Paus, sinds geruime tijd meer bijzonder spreekt over problemen van de individuele- en van de beroepsmoraal. In de eerste jaren van zijn pontificaat waren het voornamelijk zijn kerstboodschappen en zijn grote dogmatische encyclieken over het mystieke Lichaam en de heilige liturgie, die de aandacht hebben getrokken. In de eerste zag de gelovige en ongelovige wereld op magistrale wijze de grondslagen uiteengezet voor een vredevolle samenleving der volkeren, in de andere kon de gelovige zich sterken en de wereld opzien naar het heil in Christus.

Wel heeft zijne Heiligheid in de loop van zijn merkwaardig pontificaat met zijn befaamde welsprekendheid ontelbare toespraken gehouden tot telkens afwisselende toehoorders, en tot de beoefenaars van alle mogelijke beroepen, maar het is toch vooral sinds 1949 dat hij in deze toespraken met nadruk, op systematische en vrij didactische wijze over morele problemen heeft gehandeld. Wij denken hier al aanstonds aan de bondige uiteenzetting over kunstmatige inseminatie, de uitvoerige verhandeling over de vruchtbaarheidsproblemen in het huwelijk, de diepe beschouwingen omtrent de ernstige vorming van een objectief gericht geweten.

Ook zijn toespraak van 16 September l.l. tot de congresserende histopathologen van het zenuwstelsel is een diepgaande les over de zedelijke grenzen van het wetenschappelijk onderzoek en de geneeskundige behandeling. Zoals zijn Heiligheid schier altijd doet, richt hij zich ook hier niet uitsluitend tot zijn onmiddellijke toehoorders. In dit geval waren het specialisten, die na het aanhoren van zeer wetenschappelijke referaten op hun congres, wel vol bewondering moeten geluisterd hebben naar die helder doordachte en stevig gebouwde les in deontologie welke op hun verzoek, maar veel breder uitgewerkt dan zij mochten verwachten, door de hoogste gezagsdrager op aarde zo meesterlijk werd voorgedragen. Niet alleen medici, maar ook sociologen, meesters van de techniek, leidende persoonlijkheden en allen die begaan zijn met de beginselen van hun zedelijk leven hebben hier iets te leren.

Heel deze belangrijke uiteenzetting ademt eerbied voor de wetenschap en vertrouwen in het medisch geweten, al handelt zij voorname-

[p. 98]

lijk over de grenzen van het toelaatbare. De wetenschappelijke speurzin drijft er toe aan om te durven en pas ontdekte wegen in te slaan, om die wegen door te trekken, nieuwe ontdekkingstochten te beginnen en bestaande methoden te vernieuwen. De ernstige en bekwame arts zal dikwijls door een soort spontane intuïtie weten wat zedelijk geoorloofd is en hij zal handelen volgens zijn geweten. Hij zal het spoor niet bijster worden, ook niet bij de ingewikkelde uitoefening van zijn wetenschap, als hij maar juist is ingelicht omtrent de essentiële princiepen van de menselijke handeling. ‘De toepassingen in bijzondere gevallen zult gij zelf als artsen moeten doen, omdat dikwijls alleen de dokter ten volle het medisch gegeven op zichzelf en in zijn gevolgen kan beoordelen, en omdat men zonder een nauwkeurige kennis van het geneeskundig feit onmogelijk kan vaststellen welk zedelijk beginsel op de behandeling van toepassing is’.

Er worden echter grenzen gesteld aan het durven en doen van de arts. Noch de vooruitgang van de geneeskundige wetenschap, noch de gezondheid van de enkeling, noch het belang van de gemeenschap, - het ‘bonum commune’ -, kunnen laatste maatstaf zijn van zedelijkheid, noch bij het wetenschappelijk onderzoek noch bij de geneeskundige behandeling. Er zijn immers hogere zedelijke normen. De vooruitgang van de geneeskundige wetenschap is niet de laatste maatstaf ‘omdat de wetenschap niet de hoogste waarde is, waaraan alle andere orden van waarden - of in dezelfde orde alle bijzondere waarden - ondergeschikt zijn.... De vertrouwelijke betrekking tussen dokter en patiënt, het persoonlijk recht van de patiënt op het physieke en geestelijke leven, en zijn psychische of morele onschendbaarheid, ziedaar, onder vele andere, waarden die boven het wetenschappelijke belang verheven zijn’.

De gezondheid van de enkeling is al evenmin het uiteindelijk criterium voor de moraliteit van een onderzoek of van een behandeling. Want de arts mag zijn vakkundigheid slechts in zoverre ten dienste stellen van zijn patiënt, als deze zelf gewettigd is te verlangen dat de techniek in zijn geval zal worden aangewend. De patiënt is immers, als mens, gehouden aan het vijfde gebod. Hij bezit zo maar niet het absolute en willekeurige beschikkingsrecht over eigen leven en lichaam. ‘De patiënt is gebonden aan de immanente door de natuur vastgelegde teleologie. Hij bezit het recht van gebruik, dat beperkt is door de natuurlijke finaliteit van de vermogens en de krachten van zijn menselijke natuur. Omdat hij vruchtgebruiker is en geen eigenaar, heeft hij geen onbeperkte macht om handelingen te stellen van vernietiging of van verminking van anatomische of functionele aard’. Zonder twijfel

[p. 99]

zijn deze beschouwingen over teleologie en finaliteit, deze noties van gebruiksrecht en eigendom van wijsgerige aard en behoren ze eerst en vooral thuis in de physieke en economische orde. In de contekst echter zijn zij projecties van een zedelijke eis tot grondige eerbied voor het lichaam waarin de geestelijke persoon zich wegens zijn substantiële eenheid uitdrukt. Het spreekt dan vanzelf dat men deze beginselen analogisch dient toe te passen op het zedelijk leven. Hetzelfde geldt voor het dadelijk daarna ingeroepen ‘princiep van de totaliteit’, waardoor uitgedrukt wordt dat in het organisme de ledematen aan het geheel zijn ondergeschikt. Dit princiep van de totaliteit beheerst heel het zedekundig oordeel omtrent de mutilerende ingrepen der geneeskunde. ‘Het princiep van de totaliteit zelf zegt alleen dit: daar waar de betrekking van geheel tot deel is gegeven, en in de juiste mate dat ze gegeven is, is het deel ondergeschikt aan het geheel en mag dit geheel in eigen belang beschikken over het deel’. En daarom mag de mens dit mutilerend ingrijpen slechts toelaten ‘wanneer en in de mate dat dit noodzakelijk is voor het welzijn van geheel zijn wezen, om zijn bestaan te verzekeren, ofwel om grote en duurzame nadelen te vermijden, en natuurlijk ook om deze te herstellen, wanneer deze niet op een andere wijze vermeden of hersteld kunnen worden’.

Het probleem van het zich lenen tot vernielende, verminkende, verwondende of levensgevaarlijke experimenten wordt in een enkel zinnetje van de hand gewezen, al zal uit het slot van de uiteenzetting blijken dat experimentatie niet helemaal is uitgesloten. ‘De patiënt heeft dus niet het recht zijn physiek of psychisch geheel te onderwerpen aan experimenten of geneeskundige proefnemingen, wanneer deze proeven vernieling, verminkingen, verwondingen of ernstige gevaren met zich meebrengen of ten gevolge hebben’.

Het schijnt veel belangrijker te benadrukken dat men, bij de toepassing van het voormelde princiep van de totaliteit, de hierarchie van de waarden binnen het geheel dient te eerbiedigen. Daarom wordt een behandeling afgewezen die lichamelijke of psychische beterschap zou brengen ten koste van: ‘een blijvende opheffing, of een aanzienlijke en duurzame vermindering van de vrijheid, d.w.z., van de menselijke persoonlijkheid in haar typische en kenmerkende functie’. Hier worden vermoedelijk bepaalde psycho-chirurgische behandelingen bedoeld, zoals sommige vormen van lobotomie, die weliswaar naar het oordeel van bevoegde moralisten, niet altijd ongeoorloofd zijn.

Behandelingen ten koste van het zedelijk leven van de patiënt zijn evenzeer van de hand te wijzen. Dit is het tweede voorbeeld dat door Z.H. wordt aangehaald. Hier staat de passage die door sommige

[p. 100]

kranten werd aangehaald en die, buiten de contekst, voor oningewijden de indruk wekte van een algemene veroordeling van de psycho-analyse. Het zou al een hele studie waard zijn te onderzoeken waarom de pers zo dikwijls verwarringstichtende teksten uit hun contekst rukt. In het geheel van deze les is het evident dat hier een behandeling bedoeld wordt, die de zieke mens zou willen genezen door in zijn bewuste persoonlijkheid een wereld van zondige begeerten wakker te roepen, - alsof dit ooit een mens zou kunnen genezen! Dit voorbeeld werd de aanleiding om het pansexualisme af te keuren en zijn al te voortvarende en enthousiaste - ook sommige Katholieke - verdedigers terecht te wijzen. Enkele dagen na de pauselijke toespraak verscheen een artikel in de Osservatore Romano (21-9-'52) waarin het volgende wordt gezegd: ‘De Heilige Vader heeft niet gesproken over psycho-analyse in het algemeen; hij bedoelde ook niet de verschillende vormen en technieken welke deze laatste decenniën door competente wetenschapsmensen - ook katholieke - werden naar voren gebracht en beproefd, maar hij beoogde de “pansexualistische methode van een bepaalde psycho-analytische school”; niet om haar waarde en therapeutisch karakter te bespreken, maar wel haar overtredingen van de ethische grens. De Heilige Vader verbiedt en veroordeelt dus ook niet de psychotherapeutische behandeling van de sexuele neurose, doch hij keurt de zedeloze handelwijze af in de practische toepassing ervan.... Op voorwaarde dat men de ethische orde in haar geheel eerbiedigt is het nog steeds geoorloofd nieuwe en diepere onderzoekingen te doen en nieuwe experimenten te beproeven’. Men ontkomt echter niet aan de indruk dat er een zekere wrevel ligt in de toon van de toespraak waar deze over dit kiese onderwerp handelt.

Ten slotte kan ook het geneeskundig welzijn van de gemeenschap het hoogste criterium niet zijn voor de zedelijke beoordeling van geneeskundige methoden van onderzoek en behandeling. Dit derde gedeelte van de uiteenzetting is beslist het belangrijkste. Het probleem wordt concreet aldus geformuleerd: kan men op het medisch gezag het recht funderen om, in het belang van de wetenschap en de gemeenschap, proefnemingen te doen op individuen die zich zelf daartoe niet eigenmachtig mogen lenen? Of nog scherper: ‘kan het openbaar gezag, in het belang van de gemeenschap, wezenlijk het recht van de enkeling op zijn lichaam en op zijn leven, op zijn lichamelijke en psychologische onschendbaarheid, beperken of opheffen?’

Vele hebben gemeend, zo zegt de Paus, hier een bevestigend antwoord te mogen geven, onder voorwendsel dat de enkeling aan de gemeenschap ondergeschikt is en omdat het offer van het individu

[p. 101]

uiteindelijk aan het individu ten goede komt. Degenen die verantwoordelijk waren voor de onmenselijke experimenten in de concentratiekampen hebben precies zo gesproken. De medische literatuur over hedendaagse experimenten spreekt niet anders.

Daarom is het zo belangrijk de ondergeschiktheid van het individu aan de gemeenschap nauwkeurig te bepalen. Feitelijk is de mens in zijn persoonlijk wezen niet ondergeschikt aan het nut van de gemeenschap. De gemeenschap is er integendeel voor de mens. De fout van bovenvermelde mening ligt hierin dat men de gemeenschap als een lichaam gaat beschouwen. Doch de gemeenschap is niet organisch gebouwd zoals het lichaam, met ledematen die geen andere finaliteit hebben dan geïntegreerde delen te zijn van de persoon. De gemeenschap is geen persoon. Inderdaad, ‘het is geheel anders in de morele gemeenschap en in elk organisme met een zuiver moreel karakter. Het geheel heeft hier geen eenheid, welke op zichzelf bestaat, maar een eenvoudige eenheid van finaliteit en actie. In de gemeenschap zijn de individuen slechts medewerkers en instrumenten voor de verwezenlijking van het gemeenschappelijke doel’.

Het gaat dan ook niet op, het hogervermelde princiep van de totaliteit eenvoudigweg toe te passen en daaruit te concluderen, dat degene die de gemeenschap beheert, de ledematen aan het geheel mag opofferen. Vooraleer het princiep toe te passen moet men telkens zorgvuldig de verhouding van deel tot geheel onderzoeken. Z.H. bepaalt nochtans niet verder welke precies, en in het détail, deze verhouding van deel tot geheel in de gemeenschap is. Doch zij is niet gelijk aan de verhouding van de ledematen tot de gehele persoonlijkheid van de enkeling; en daarom mag het gezag ook niet beschikken over het leven of het lichaam van de leden van de gemeenschap, zelfs niet van iemand die ter dood veroordeeld is en door zijn wangedrag het recht op zijn leven heeft verbeurd.

Wordt dan door deze zedelijke afbakening de pas afgesneden aan alle medische vooruitgang? Zeker niet. Zelfs experimentatie op de levende mens en experimentatie met risico, is nog niet helemaal uitgesloten, wanneer zij tenminste blijft binnen de perken van de moraal. ‘Het is een vaste wet in uw tak van wetenschap, dat de toepassing van nieuwe methoden op de levende mens moet worden voorafgegaan door onderzoek op het lijk of op het studiemodel en door proefnemingen op het dier. Soms echter blijkt dat dit procédé onmogelijk, onvoldoende of practisch onuitvoerbaar is. In dat geval zal de medische wetenschap toch trachten zich te oefenen op haar onmiddellijk object, op de levende mens, in het belang van de wetenschap, van de patiënt, van de gemeen-

[p. 102]

schap. Dat kan niet zonder meer worden verworpen; maar men moet ophouden bij de grenzen die door de zedelijke beginselen, welke wij hebben uiteengezet, worden gesteld.... In twijfelachtige gevallen, wanneer de bekende middelen tekort schieten, kan het gebeuren dat een nieuwe methode die nog op onvoldoende wijze werd beproefd, naast zeer gevaarlijke elementen ook aanzienlijke kansen op succes biedt. Wanneer dan de patiënt zijn toestemming geeft, dan is de toepassing van het procédé in kwestie geoorloofd. Maar deze manier van doen kan niet tot algemene gedragslijn voor normale gevallen worden verheven’.

Eens te meer heeft men in deze meesterlijke les van de Paus kunnen zien hoe de morele beginselen, wanneer zij in hun gaafheid worden bewaard, aan het menselijk handelen een zekerheid schenken, waardoor de toch zo kortzichtige mens voor de misdaden wordt behoed die een waanzinnige opvatting van het algemeen welzijn hem wellicht zou laten begaan; en hoe zij aan de wetenschap een veerkracht geven die haar nuttig en vruchtbaar maakt. ‘Ogenschijnlijk zijn de eisen van de moraal een rem. In feite, zegt de Paus, dragen zij bij tot het beste en het schoonste wat de mens heeft geleverd ten bate van wetenschap, enkeling en gemeenschap’.