Streven. Jaargang 3

[p. 76]

Vereist hagiografie een kunstenaar?
door A. van Groenewoud O.P.

IN De Linie van 12 Nov. 1948 vonden we onder de titel 'Het Geestelijk Avontuur' een lezenswaardig artikel van H. Kuitenbrouwer over het schrijven van heiligenlevens. Het is lang niet de eerste maal, dat het hiermee samenhangende probleem in de katholieke tijdschriften besproken werd. Zo langzamerhand hebben diverse auteurs hun desiderata voor de ideale hagiografie geformuleerd en men zou ertoe kunnen overgaan daarvan systematisch een 'methode' op te stellen. Indien tenminste deze wensen en vereisten zonder meer kritiekloos aanvaard moeten worden. En dat gaat ondergetekende maar slecht af na het lezen van bovengenoemd artikel.

H.K. schreef daarin: 'Franz Werfel schreef zijn Lied van Bernadette en we kwamen tot het inzicht, dat het schrijven van een heiligenleven een kunstenaar vereist...' Tot dat inzicht kwamen wij nu juist niet. Integendeel! Wij menen, na Werfel nog eens te sterker, dat het kunstenaarschap het schrijven van een echt heiligenleven zeer in de weg kan staan.

Kunstenaar is schepper

Wat houdt de kunstgave eigenlijk in? Zonder ons hier te verdiepen in al de schakeringen, die het artistentalent vertoont, mogen we toch vaststellen, dat een kunstenaar een schepper is, een vormer, een maker. Hij is er niet zozeer op uit de natuur intact te laten, zoals hij haar aantreft, doch eerder om ze opnieuw te vormen, en zelfs om ze om te vormen. De voor hem liggende werkelijkheid grijpt hij vast om ze te gebruiken als een materiaal, niet als een model of als doel. Hij drukt er nieuwe vormen in. Heeft Dante niet daarom de kunst 'het kleinkind van God' genoemd? De mens, kind van God als Zijn maaksel, brengt in navolging van Gods schepping de kunst voort.

Nu is de vrijheid ten opzichte van de realiteit, die dit scheppen insluit, aan den artist niet alleen van harte gegund, maar hij kan deze overal toepassen, waar hij wil. Niet alleen marmer of verf of klanken ondergaan onder zijn handen een metamorphose tot beeld of fresco of sonate, maar historie wordt roman, chanson de geste of epos; anecdote wordt puntdicht; dierkunde fabel; geloof wordt mythe of parabel. Als kenmerk van de artist tegenover de historicus prijst Aristoteles in de eerste juist de gave en het recht om te verhalen wat zou hebben kunnen gebeuren en niet gebeurd is.

Doch deze vrijheid moet halt maken voor het echte heiligenleven. Met opzet zeg ik: echte. Het staat den kunstenaar immers vrij een heilig mensenleven te fingeren, zoals Streuvels probeerde in zijn 'Alma'; hij kan zelfs een reëel leven van een heilige gebruiken als vervormbaar materiaal, zoals Schiller deed in zijn 'Magd von Orleans'. Maar in al deze

[p. 77]

gevallen verliest hij het recht om zijn product uit te geven als een echt heiligenleven. Want dit is alleen datgene wat er daadwerkelijk ergens ter wereld onder de reële invloed van Gods genade beleefd werd. Dat is onaanraakbaar. Wie daaraan verandert, prutst en knoeit aan Gods werk. Men heeft dat te nemen, zoals het daar ligt of lag, of men moet iets anders gaan ondernemen.

Kunstenaar is ordenaar

Nog een andere eigenschap van de artist staat de echte hagiografie in de weg. Hij heeft de onweerstaanbare neiging om te ordenen. Hij wil feitenmateriaal schikken volgens bepaalde wetten en kunstgrepen, die de schoonheid hem dicteert. En deze is een onverbiddelijke dictatrice! Zij eist rhythme, dus tegenstelling van ups en downs, contrasten, de herhaling soms van een rijm (in ruimere zin te nemen, zoals ook de Hebreeën dat verstonden), een verwikkeling en ontknoping met een snel daarop volgend slot, en nog veel meer van dergelijke aesthetische factoren.

De realiteit en vooral de realiteit van het menselijk leven nu voldoet uiterst zelden aan deze eisen. Ze is eenvoudigweg lelijk, onsamenhangend, ongeproportioneerd met verlegde zwaartepunten ('levens' als mensen met een waterhoofd), effen en vlak soms zonder variatie. Kortom, ze prikkelt den artist tot weerbarstigheid en tegenspraak; hij moèt ze om-vormen en her-ordenen.

Dat nu verdraagt de echte hagiografie nooit. Wie het leven van de reële heilige Jeanne d'Arc wil beschrijven, kniele met deemoed en 'onthechte dienstbaarheid' (H.K.) geheel onbaatzuchtig voor de goddelijke feiten en beschrijve die met niets anders. Hoe ongeproportioneerd, hoe onrhythmisch en onpoëtisch dat leven misschien ook schijnt verlopen te zijn. Men heeft zich daaraan te houden, of men moet geen echt heiligenleven willen schrijven.

Daarbij doet zich nog het onloochenbare feit voor, dat we het leven van vele heiligen voor grote delen niet kennen. Met name beginnen de heilige Dominicus en Thomas van Aquino eerst te 'leven' omtrent hun dertigste jaar. Is het met Jezus' leven, het schoonste van alle, wel anders gesteld? Wat men niet weet en dan toch neerschrijft, is fantasie. Vrome fantasie, moge men beweren, maar niet dat werk van God en mens, dat toen en ginds op aarde werd gewrocht.

Werfel als criterium?

Het is wel een heel ongelukkige greep om juist Werfel als richtsnoer te nemen van een geslaagde hagiografie. Indien ooit, dan heeft hij bewezen, dat de kunstenaar van nature schepper en ordenaar is, en de neiging bezit een heiligenleven zelf te fingeren (fingere = vormen, kneden) en zelf van het gewenste rythme te voorzien. Hij is het overtuigend bewijs van mijn bewering.

Ik mag hier nog wel eens verwijzen naar het onweerlegde betoog van pater J.v.d. Kooy S.M.A., die in Stemmen van Lourdes (Jrg. 25, afl. 6 en 8) uitvoerig heeft aangetoond, hoe Werfel de geschiedenis geweld heeft aangedaan tengevolge van zijn artistieke zucht om contrasten te scheppen. Gelijk ik indertijd in De Bazuin (6 en 13 Mrt. 1948) reeds mijn instemming

[p. 78]

met dit betoog heb te kennen gegeven, zo moet ik hier herhalen, dat Werfel niet alleen talloze historische détails heeft veranderd en aangevuld, die misschien van minder belang zijn, maar ook 'het karakter zelf van Bernadette en haar gehele optreden' heeft vervormd en mis-tekend.

Na de verschijningen fantaseert Werfel een gespannen verhouding tussen Bernadette en haar ouders, die volgens de wetten van de normale psychologie misschien vanzelfsprekend zou geweest zijn, maar die met de feiten in strijd is. De eerste verschijning zelfs krijgt bij de auteur een onrustig, hysterisch karakter (door de zogenaamde duivelse stemmen aan de Gave, de monsterachtige gedaanten op haar kamertje), terwijl deze heeft plaats gehad in een buitengewoon serene sfeer (slechts het geruis van populieren werd gehoord). Haar min of meer geforceerd vertrek naar het klooster, haar afkeer ten opzichte van familie en kennissen tijdens haar verblijf aldaar, het pijnlijke contrast van de jonge zuster met de novicenmeesteres, de levenswijze der religieuzen en nog vele andere zaken meer zijn pure fantasie van Werfel. Ze dienen niet ter aanvulling van lacunen in de historie, maar zijn apert met ons bekende feiten in strijd. En de enige plausibele reden van deze al te ruim opgevatte 'dichterlijke vrijheid' is juist de artistieke neiging om tegenstellingen op te werpen; de drang naar rhythme, naar sterke up en downs, naar contrasten, naar een crisis met een snelle 'catastrophe'.

Werfel maakte steeds gebruik van 'de wichelroede van zijn psychologisch inzicht' in plaats van zich te 'laten leiden door het ogenschijnlijk verdolen maar verblindend doelwaarts gaan der genade' (H.K.). Met andere woorden: de genade van God volgde in Bernadette andere wegen (zoals uit de feiten blijkt) dan de psycho-analyse normaal doet vermoeden. De psycho-analyse is tegen Gods werking, die haar volgens menselijke logica 'onlogische grillen' toeschijnen, niet opgewassen. Werfel had beter gedaan, nu hij eenmaal echte historie wilde schrijven (zie zijn eigen Voorwoord), met zich gelovig aan de feiten te houden en de zielkunde en zijn eigen zucht tot ordenen ter zijde te laten.

Waarmee niet beweerd is noch bewezen, dat de kunstenaarsgave geen enkel voordeel zou bieden bij het schrijven van een echte hagiografie. Doch dat is misschien stof voor een ander artikel.