De Stem. Jaargang 18

[p. 271]

Maurits Sabbe †
Door Dirk Coster

Een derde verlies voor Vlaanderen, een derde bres daar, sinds den dood van Van de Woestijne, die openvalt. Vlaanderens litteratuur is gelukkig door den dood niet zoo geravageerd als de Nederlandsche die, sinds Ary Prins de droeve rij begon, de meeste der ouderen één na één zag wegvallen, van Couperus tot Robbers. Het verdwijnen van Maurits Sabbe is een der eerste verliezen die de oude garde der Vlaamsche litteratuur te lijden heeft. Een weemoedig verlies. Van een schrijver als Sabbe is, zoo stil en nobel, zoo gezond en eenvoudig, hoopte men op een ouderdomswerk, dat glanzend en peinzend zou zijn als een Octoberavond boven zijn droomstad Brugge.

Den geleerde, den zorgzamen hoeder van het Plantijn museum, dat achtste wonder van 't verleden dat wij, tijdelijken, ons haast niet zonder Sabbe kunnen voorstellen, het lid der Academie, al deze dingen heeft men bij zijn uitvaart, - die glorieuser was dan men zich ooit bij een Nederlandsch schrijver kan voorstellen, - ampel mondeling herdacht. Ook schriftelijk in de kranten geschiedde hetzelfde. Maar heeft men bij dit alles den schrijver rechtgedaan? Wij kunnen dit betwijfelbaar achten. Wat wij daarvan lazen kwam hierop neer: een schrijver van voor den oorlog, pittoresk, al wat buiten den tijd, kleintjes, fijntjes, en van een gezapige Vlaamschheid waarvan wij - dit hoort men tusschen de regels - ons nu langzamerhand ontslagen achten. Men zou daar eenig bezwaar tegen kunnen maken. Het kan zeer zeker zijn dat de nijpingen van den Vlaamschen taalstrijd in Vlaanderen de behoefte wekken zich van Vlaamsch particularisme en de eens geliefde, nu beruchte gezapigheid te ontdoen. Ik ken de motieven die deze huidige wending bepalen: ‘wij moeten tegenover het Fransch, het algemeen Nederlandsch als gelijkwaardige taal kunnen stellen. Men moet ons geen dialect

[p. 272]

kunnen verwijten’ enz. Wij echter die geen taalstrijd kennen, die aan andere kwalen lijden, b.v. de beschaafde stijve onverschilligheid die soms erger lijkt dan slag en terugslag, - wij vinden met Gezelle en nu weer de Boerenpsalm voor oogen - het ietwat bedenkelijk, de Vlaamsche eigen-aardigheid te verloochenen. Omdat deze, en met een slechts schijnbaar naïeve allure, het depôt bleek eener diepste menschelijkheid. De ‘wereld’ schijnt dit soms beter te begrijpen dan Nederland en Vlaanderen zelf.

Inderdaad: Sabbe is gezellig en gul geweest als schrijver. Gezellig was hij in de Filosoof van 't Sashuis, en vroom en zeer teeder, lente-schuchter, over-schuchter, was hij in Een Mei van vroomheid. Maar in 1912 kwam de Nood der Bariseele's. Na den oorlog het Pastoorke van Schaerdijcke.

Precies op den avond dat Sabbe, pas van een ziekte hersteld, zich zal gereedgemaakt hebben om te gaan slapen, om 10½ uur op den 11den Febr. - te gaan slapen in een slaap waaruit hij niet meer zou ontwaken - nam ik dit boek weer ter hand en las den dood van zijn Monne, waarin hij de zijne voor-schreven heeft. Dit boek, ‘de Nood der Bariseele's’ heeft mij, sinds het in 1912 verscheen, geobsedeerd. En nu kwam het mij weer in handen. En, ondanks alle gezapigheid, daar was het weer: dat hinderlijke floers voor de oogen, dat nu eenmaal bij enkele passages van de Bariseele's onvermijdelijk schijnt te zijn, bij het begin en het einde. En tevens dat andere obsedeerende gevoel van vroeger: van verzet en wrange droefenis, om wat in dit spilzieke leven ongekend verloren moet gaan. Een reactie die ook bij anderen, die het boek niet in 1912, maar in '38 lezen, zich nog voordeed. Want degeen voor wie ik de Nood der Bariseele's uit de kast nam, kon er maar moeilijk in vorderen. Niet omdat het geen mooi boek zou zijn, maar omdat het een boek was dat den lezer ‘woedend en treurig’ maakte. Hier zijn we wel zeer ver verwijderd van een altijd idyllische Sabbe, goedig ouderwetsch. Zeer ver verwijderd mag men eigenlijk niet zeggen. De teederheid, de zachtheid bij Sabbe is altijd levend. Maar bij het rijpen van zijn talent en zijn leven, schreef hij niet alleen de teederheid maar ook de tragedie dier teederheid uit. Het lot van zijn Monne, het weerlooze droomertje, de kleine primitief van Brugge,

[p. 273]

die alles schoon ziet, de torens in het licht, de wallen, de landen, de lucht, de dieren en de kinderen, afgrijselijk neergeslagen door zijn botte verstompte omgeving en door zijn broer, de flinke 19de eeuwsche notarisklerk, tot een grauwe en schuwe sloof teruggebracht, en dan eindelijk door den invloed van een kind weer tot wat leven ontwakend, maar te laat, en met brekende oogen het leven nog zegenend omdat ‘het toch zoo schoon was’, - maar dat is de wreedste en prangendste tragedie van de door niemand verstane en begrepen dichterziel, de vergeefschheid van sommige edele levens, die door het toeval niet gered worden of - te laat. Dat is de bittere ondergrond van dit verder zoo sappig en schilderachtige boek, die schrijnen blijft, weemoedig en prangend. In het St. Jans hospitaal is een Memlinck-schilderij, waar tengere kleine blauw-en-gouden ruitertjes rijden door een zalige grijze lenteavond in een Brugsche straat, en plotseling dacht ik: zoo zou Monne die ook gezien hebben. Voltaire heeft met een wilde en weerbare lach het leven van zijn Candide, van de Zuivere beschreven. Zachtaardig en anecdotisch, maar op enkele oogenblikken weinig minder pijnigend werd dit door Sabbe gedaan. Natuurlijk is het behagen aan de anecdote hem dikwijls te sterk geworden. De Nood der Bariseele's is in dien zin geen gaaf werk. Het verzakt in het midden tot het typische, en het (ietwat bitter) genoeglijke. Al staan daar weer plotseling die bladzijden tusschen van den zelfmoord van den somberen vader Bariseele, in het ijle maanlicht, - een der meest magistrale bladzijden der Vlaamsche litteratuur.

In zekeren zin kan ook het na den oorlog gevolgde Pastoorke van Schaerdijcke een miskend meesterwerkje genoemd worden. Het motief van dit werk is eigenlijk aan dat van ‘de Nood der Bariseele's’ gelijk. Het zijn de zachten die Sabbe immer beschreef en dan: hoe ze ‘vernederd en beleedigd’ worden. Maar ook in dit boek, in schijn zoo spelend, meer een droom, een gracieuse marionettenfantasie, dan een realistisch verhaal, wordt de argeloos-idyllische toon van de Sasmeester en de Mei van Vroomheid niet meer hervonden. Het in de 18de eeuw spelende Pastoorke is als een geschreven menuet van Mozart, even rein en licht en dansend, maar evenzeer in blijd-

[p. 274]

schap droevig. Een gulden landschap rond drie simpele figuren, eerst opgetogen, dan verdroevend: het Pastoorke, zijn vriend de manke poppekastspeler, het zoete Josientje, elkander verliezend, hervindend, elkaar opnieuw en voor altijd verliezend, maar dan met de hoop en het geloof in de eeuwige liefde. Een belofte die sterker flonkert boven hun verslagen en mishandelde levens naarmate het duister rond hen wordt, als een kleine maan die er in het zonnige landschap reeds was maar die helderder schijnen gaat in schemering en naderend nachtelijk duister. Het pastoorke bidt, Josientje uit een bordeel gered, gaat in een klooster, de poppekastspeler trekt eenzaam verder en koestert zijn groote liefde voor Josientje in berustende droomen en hoop op eenmaal wederzien. In dit fantastische verhaal, dat eigenlijk weinig met een bepaalde realiteit te maken heeft, ontplooit zich naast den verteller, ook de beschrijver Sabbe die ons soms reeds in de Bariseele's verrastte. Wanneer de groeiende schoonheid der wereld hem verrukt, krijgt Sabbe's proza een dynamische kracht, een diepe kleur en een gedragen rhythme, die denken doet aan de fonkeling der late Middeleeuwers, verwant ook aan de door weemoed bedwongen zwier van het Rococo (verwante verschijnselen) en die eenigszins vreemd aandoet tegenover de gemoedelijke anecdotiek van andere oogenblikken. Om deze reden zou men Sabbe misschien een improviseerend schrijver kunnen noemen. Zeker is, dat hij zijn kunst niet tot haar hoogste mogelijkheden heeft opgevoerd. Zijn middelen heeft hij nooit precies berekend, zooals b.v. Timmermans dat leukweg doet. Hij heeft er zich nooit op toegelegd, een bepaalde harmonie, zijn eigen harmonie, te bereiken. Zijn rijke leven was verdeeld over meerdere geestelijke belangen dan die van het vertellen alleen.

Wij herdenken hem bovenal als de schepper van het onvergetelijke broederpaar Monne en Jean-Baptiste, de zachte en de harde mensch, en dan de schepper Van Josientje, en haar manke minnaar. Zelf was hij wel weerbaar, en zijn leven was zeldzaam geslaagd. Maar altijd was zijn blik als kunstenaar gericht op hen, die zijn diepste verwanten waren naar droom en bedeesdheid, - en altijd zullen wij zijn stille vraag blijven hooren: wat maakt gij van hen, oh leven wreed en schoon...