De Stem. Jaargang 4

[p. 157]

Tooneel
door Dop Bles

De Hagespelers. Gorki: Nachtasyl.

De Heer Verkade heeft dezen zomer zijn dilettantische, niet gesubsidieerde opvatting ten beste gegeven; hij zou dat brengen waarin hijzelf pleizier had! Het ras-echte dilettantisme is nu hierin gelegen, dat hem niet de verwezenlijking van hetgeen hij bereiken kan vreugde schenkt, maar een reiken naar hetgeen hem onbereikbaar is.

Indien de Heer Verkade ‘Koezminskaja's Levenslot’ gelezen had, hij zou mogelijk eenig begrip gekregen hebben van den verheven zielseenvoud, waarmee de simpele Rus het dierlijk-folterend leed als een voor menschengeest niet te bevatten boodschap aanvaardt. Hier was geen eenvoud, eer romantiek in theatrale weergave; de decors gaven passende - en als zoodanig zeer mooie - omlijsting aan tafreeltjes van vaak oud-Vlaamsche gemoedelijkheid.

‘In het moeras’ zou waarschijnlijk de Hollandsche titel geweest zijn, indien niet via Duitschland dit spel ons bereikt had. Hier toch zijn de rampzaligen bijeen, gedoemd dieper te verzinken in 's levens moeras, totdat Loeka, de ‘pelgrim’ komt, en energieën wekt, waar hij latente moreele kracht vermoedt, of schoone leugen schenkt om pijnloos den laatsten strijd te doen beslechten.

Frits van Dijk gaf vrij goede Loeka-vertolking; meer was allicht niet tot zijn recht gekomen, waar 't levensdiepe ontbrak. Want deze jonge acteurs kunnen drift en woede geven; iets meer gaf Meussen in zijn paroxisme van wilde wanhoop, doch geen van hen vermocht de donkere diepte, het ingevretene te beelden. Te maagdelijk van leed staan zij nog in het leven en een ieder trachtte dit op eigen wijs te verhelpen.

Verkade zelf wilde hier met uitgedachte creatie bereiken, en ook dit maal - gelijk bij Karamazoff - oogstte hij lachsucces. Zegt Bergson niet terecht dat het komische ontstaat, waar 't gevoel wordt uitgeschakeld?

De vrouwelijke hoofdrollen waren niet te bezetten, en een serieus regisseur had hierom alleen reeds van dit spel afgezien.

[p. 158]

Nel Stants speelde de rol van de logementhoudster als een onbeschaafde jonge dame, licht zinnelijk en pathetisch, die zich behaagziek in Spaansch maskarade costume tooide. Sarah Heyblom gaf de hysterische deerne, als een te verfijnde Parijsche, 't genre rosse spelend, doch tevens lijdend aan verheven lyriek. En dit is wel het meest pijnlijke van dergelijke opvoeringen, dat jonge acteurs met talent, gedoemd zijn tevergeefs hun uiterste krachten te spannen.

De eenige, die een gave volkomen ingedachte creatie schonk, was Van Dalsum, waardoor de rol van den tooneelspeler, hoofdrol werd. Toen hij in 't laatste bedrijf in den donkeren hoek op den schoorsteen, heel een levenstragedie van wanhoop en geloovende berusting in schoon gebarenspel gaf, bleek pijnlijk hoe door de regie niet beseft werd, dat hier het stille spel hoofdzaak was. Zijn spel was schoon en kwam tot zijn recht - hij alleen vermocht te ontroeren en aandachtvol te stemmen - waar geen tegenspel relief behoefde te geven. Zelfs ging het vlijmende van den zelfmoord te loor, waarvan de aankondiging als een koude wervelwind neer moet vallen in een gewild vroolijke stemming van hetzij schreiend droeve vreugd, wanneer de dronkenschap even een visioensgeluk voor den benevelden geest doet doemen. En dan, wanneer allen plots teruggebracht worden in de wreede werkelijkheid, en weer berooid staan, dan spreekt Satin woorden vol smartlijk droeven zin, dat ook thans weer de tooneelspeler spelbreker werd. Doch hier was niet meer dan wat leege, grappige vroolijkheid, en werd het bereiken niets.

Veel krachten werden omniet verspeeld, veel illusies om niet verwekt.

Verkade bracht, waar hij pleizier in had; dit werd bereikt.

Hamlet.

Op Woensdag 9 Januari had voor de leden der R'damsche Ver. ‘Voor de Kunst’ een Hamlet opvoering van de Haghespelers plaats, die volgens de ‘Mededeelingen’ dier Vereeniging ‘te belangwekkender zal zijn, omdat de jonge veelbelovende acteur Johan de Meester Jr. voor de eerste maal daarin de titelrol zal vervullen, waarvan Eduard Verkade ons, bij herhaling, zulk een meesterlijke uitbeelding heeft geschonken.’ Dit ‘eerste maal’ is onjuist, de pers vulde dit bericht dan ook aan met de toelichting, dat voor 't eerst de Heer Verkade wel bewust zijn rol - ondanks

[p. 159]

het meesterlijk bereiken! - aan een jong veel belovende willig afstond.

Shakespeare was veertig jaar toen hij definitieven vorm gaf aan Hamlet, en de acteur die een overtuigende creatie schenken wil, dient zeker die leeftijd bereikt te hebben, om als bezonken weten de herinnering te dragen aan 't toen doorleefde, toen geest en hart opstandig en eigenmachtig kinderlijk-bang, en heroisch vermetel de zware worsteling tegen en tot het leven streed, om door dit purgatorium van storm en drang heen zich te handhaven in 't maatschappelijk leven. Want deze herinnering dient opgevoerd en verhevigd tot de uiterste grenzen, deze branding van 't gevoel en 't verstand, moet voor de oogen weer opdoemen in al zijn verschrikking, maar als beeld uit 't verleden, te worden herschapen, verbeeld.

Hamlet moet doorleefd zijn, inleving kan slechts de eenzijdige voorstelling geven van eigen aanvoeling. Eenzijdig, want de jonge acteur mist het objectieveeringsvermogen, om meer te geven dan 't aanvoelen van zijn hart of de analyseering van zijn verstand, of zoo weinig van 't een en 't ander dat de tragiek te loor gaat, die toch bij Hamlet gelegen is in de grootheid èn van geest èn van hart, grootheid waarin hij zich verliest als in 't eindelooze, juist wanneer hij het eindelooze van de droom verlaat en de begrensde werkelijk- heid betreden moet.

De Heer De Meester, jong acteur, heeft als zoodanig slechts eenzijdig kunnen bereiken; het tragisch konflikt, ja het diepe perspectief, hebben wij, (die niet tot het einde mochten aanschouwen - 't sleepende spel rekte de vertooning al te zeer -) in deze creatie gemist, die echter wel overwogen was.

Misschien vraagt 't feit dat hij aldus de rol wist te dragen, dat de creatie - die velen slechts een jammerlijk fiasco zou brengen - hem hulde en bloemen schonk, als zoodanig bewondering.

Misschien mogen enkele zeer goede momenten als aanmoedigend feit genoemd worden, de symptomen, die eenmaal volkomen slagen voorspellen.

Misschien... doch niet volgens onze meening.

Wij zouden hem liever willen toeroepen: Laat Verkade een waarschuwend voorbeeld zijn, dat een acteur alleen groeit in passende rollen, doch niet in rollen die nog ver boven zijn talenten gaan en slechts allengs vervormd of misvormd zullen worden tot het eigene.

De Heer Verkade toont slechts zijn onverantwoordelijkheidszin in nieuwe richting te ontwikkelen, zoo hij ‘heel-jonge veelbelo-

[p. 160]

vende acteurs’ vergiftigd met eigen eerzucht, die weliswaar in deze jammerlijke tijden vruchtbaren bodem vindt, 't fataal verlangen om naar het hoogste te grijpen, en aldus te dooden de waarachtige eerbied voor de kunst. Want waar moet het heen met alle kunst, zoo de jonge kunstenaar deze gewetens-waarheid ontstolen wordt: de kunst wordt alleen gediend door 't eigen kunnen tot 't volmaaktste op te voeren, maar niet door zich van het volmaakte parasitisch te bedienen, om door het groote schijnbare grootheid te bereiken.