Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Eerste Capittel.

1 Na het opschrift des briefs, 3 de gewoonlicke groetenisse, 4 ende eene dancksegginge tot Godt, 6 bestraft den Apostel de gemeynten van Galatien, datse soo haest waren afgeweken van de Apostolische leere. 7 daer nochtans geene andere leere ter saligheyt en kan zijn. 8 al waer het dat een Engel deselve predickte. 10 ende daer hy de leere, die hy haer gepredickt heeft, niet van menschen, maer van den Heere Christo selve geleert heeft. 13 ’t welck hy bewijst uyt sijnen eersten staet ende yver in het Iodendom, 15 ende uyt sijne wonderbaerlicke bekeeringe, ende beroepinge tot het Apostelschap. 17 mitsgaders om dat hy beroepen zijnde met d’andere Apostelen over de leere niet en heeft gesproken, maer terstont na Arabien is gereyst. 18 ende na drie jaren sijnes diensts eerst Petrum ende Iacobum alleen heeft gesien. 21 Dat hy daer na wederom na Syrien ende Cilicien is verreyst, ende dat hy niet dan uyt geruchten de gemeynten in Iudea bekent was.

1

PAULUS ¹ een Apostel, ([geroepen] ² niet van menschen, noch door een mensche, maer ^a door JESUM CHRISTUM, ende Godt den Vader, ³ die hem uyt den dooden opgeweckt heeft,)

1 Siet van dit woort Luce 6.13.

2 Nam. die bloote menschen, ofte niet dan menschen zijn. Dese beschrijvinge doet de Apostel daer by, om sijne Apostolische beroepinge ende autoriteyt staende te houden tegen de lasteringen der valsche Apostelen, die seyden dat hy niet wettelick tot het Apostelschap en was beroepen. Want daer is tweederley wettige beroepinge tot den dienst des woorts: een die ordinaris is, welcke geschiet wel van Godt, maer door menschen, de orden Godts daer in volgende: soodanige is de beroepinge van de ordinarise Dienaren des woorts. Ende daer is eene beroepinge, die sonder dienst der menschen van Godt selve, ofte van den Heere Christo geschiet: soodanige is geweest de beroepinge der Propheten in ’t Oude Testament, ende der Apostelen in ’t Nieuwe Testament. Dese beroepinge is extra-ordinaris, ende altijt vergeselschapt met de gave van niet te konnen dwalen in ’t leeren, 2.Petr. 1.21. Ioan. 16.13. Dat de Apostel Paulus door sulcke extra-ordinarise beroepinge beroepen is, wort klaerlick beschreven Actor. capp. 9. 22.

a Titum 1.3.

3 Ende daer mede opentlick heeft betoont dat hy de eygene ende ware Sone Godts was. Siet Actor. 13.32. Rom. 1.4.

2

Ende ⁴ alle de broeders die met my [kolom] zijn, aen de gemeynten van ⁵ Galatien:

4 Namelick, niet alleen mijne medebroeders in den dienst, maer oock alle de andere geloovige. Dit doet de Apostel daer by, niet soo seer om sijn schrijven daer mede aensien te maken, als om door de eenstemmigheyt der gemeynte met hem, de gemeynten van Galatien te beter te bewegen tot aflegginge harer dwalingen.

5 Galatia was een van de grootste Provincien in kleyn Asien, grenzende aen Phrygien, Bithynien, Pontus, Cappadocien, ende Pamphilien: was alsoo genaemt van een volck dat uyt Gallia, nu Vranckrijck genaemt, gekomen zijnde die Provincie ingenomen ende lange bewoont heeft. siet Actor. 16. vers 6. 1.Cor. c. 16. vers 1. 2.Timoth. 4. vers 10. 1.Petr. 1.1.

3

^b Genade zy u ende vrede van Godt den Vader, ende onsen Heere Iesu Christo:

b Rom. 1.7. 1.Cor. 1.3. Ephes. 1.2. 1.Petr. 1.2.

4

^c Die ⁶ hemselven ⁷ gegeven heeft ⁸ voor onse sonden, op dat hy ons trecken soude uyt dese tegenwoordige boose ⁹ werelt, ¹⁰ na den wille onses Godts ende Vaders.

c Matth. cap. 20. vers 28. Galat. 2.20. Ephes. 5.2. Titum 2.14. Hebr. 9.14.

6 Namelick, vrywillighlick, Philip. cap. 2. vers 8.

7 Namelick, in den doot. Dit voeght de Apostel in het begin daer by, om dat dit argument alleen genoeghsaem is om de leere der valsche Apostelen te wederleggen. Want hy soude te vergeefs sulcks gedaen hebben, indien de mensche door de wercken der wet konde gerechtveerdight worden. Siet Galat. cap. 2. vers 21.

8 Namelick, om die te versoenen door sijne doot, 1.Ioan. cap. 1. vers 7. ende cap. 2. vers 2. Soo dat de versoeninge ende vergevinge der sonden daer in alleen, en niet in de wercken der wet, moet gesocht worden.

9 Gr. eeuwe, Dat is, uyt den sondigen ende elendigen staet daer in de geheele werelt gelegen is, 1.Ioan. cap. 5. vers 19.

10 D. na het eeuwigh besluyt ende welbehagen, Actor. cap. 2. vers 23. ende cap. 4. vers 28. Hebr. Cap. 10. versen 7, 10. Soo is dan de Vader met dit ransoengelt sijns Soons te vreden.

5

Den welcken zy de heerlickheyt ¹¹ in alle eeuwigheyt. Amen.

11 Gr. tot eeuwen der eeuwen, ofte, tot eeuwigheden der eeuwigheden. Hebr.

6

¹² Ick verwondere my dat ghy ¹³ soo haest ¹⁴ [wijckende] van den genen die u in de genade Christi geroepen heeft, ¹⁵ over gebracht wort ¹⁶ tot een ander Euangelium:

12 Dese verwonderinge is oock vergeselschapt geweest met een groot mishagen ende droeffenisse.

13 Dat is, in soo korten tijt, na dat ghy het Euangelium van ons ontfangen hebt: ofte, na dat de verleyders u anders geleert hebben. Daer mede bestraft hy hare lichtveerdigheyt.

14 Namelick, van Godt, die u door onse predicatie geroepen heeft, om u door de genade Christi, ende niet door de wercken der wet, saligh te maken. Ofte wijckende van Christo die u geroepen heeft in de genade.

15 Namelick, van de gene die u verleyden: welcke hy de meeste schult geeft, om dat hy hope hadde haer wederom op den rechten wegh te brengen, Galat. cap. 5. vers 10.

16 Dat is, tot een andere leere om saligh te worden, die de verleyders wel het Euangelium noemen, maer het recht Euangelium niet en is, ende verre verschilt van het gene wy u gepredickt hebben.

7

¹⁷ Daer der geen ander en is: ¹⁸ maer

17 Gr. het welck geen ander en is, Namelick, als het gene, ofte, dan, het gene wy u gepredickt hebben. Siet Actor. cap. 4. vers 12.

18 Namelick, die uyt de secte der Pharizeen haer tot de Christelicke religie begeven hebbende, de wet ende het Euangelium, ende de rechtveerdigheyt der wercken met de rechtveerdigheyt des geloofs sochten te vermengen. Siet Actor. 15.5.

[fol. 102r]

daer zijn sommige ^d die u ontroeren, ende het Euangelium Christi willen ¹⁹ verkeeren.

d Actor. 15.1.

19 D. vervalschen, ydel ofte te niete maken.

8

^e Doch al waer het oock dat ²⁰ wy, ofte ²¹ een Engel uyt den hemel u een Euangelium verkondighde ²² buyten het gene wy u verkondight hebben, die zy ²³ vervloeckt.

e 2.Cor. 11.4.

20 Namelick, ick ende de broeders die by my zijn. Ofte, wy Apostelen.

21 Dit is wel in sich selven niet mogelick, maer d’Apostel wil met het stellen deser onmogelicke conditie te krachtiger aenwijsen de sekerheyt van den vloeck, die komen sal over de gene, die een ander Euangelium prediken. Siet dergelijcke Ioan. 8.55. 1.Cor. 13.2.

22 Dat is, niet alleen tegen het selve, maer oock die yet daer by doen, buyten het gene wy gepredickt hebben: het welck de valsche Apostelen deden, leerende dat men niet alleen door het geloove, maer oock door de wercken der wet gerechtveerdight wort.

23 Gr. Anathema, Dat is, vervloeckinge. Siet van dit woort Rom. 9. vers 3. 1.Cor. 16.22.

9

Gelijck wy ²⁴ te voren geseght hebben, [soo] segge ick oock nu ²⁵ wederom, indien u yemant een Euangelium verkondight buyten het gene ghy ²⁶ ontfangen hebt, die zy vervloeckt.

24 Namel. in het voorgaende vers.

25 Namel. om te toonen dat dit van my niet en is uyt haestigheyt geseght.

26 Namelick, door onse predicatie hebt gehoort ende aengenomen.

10

Want ^{f 27} predike ick nu de menschen, ²⁸ ofte Godt? ^{29 g} Ofte soecke ick menschen te behagen? Want indien ick ³⁰ noch ³¹ menschen ³² behaeghde, soo en ware ick geen ³³ dienstknecht Christi.

f 1.Thessal. 2.4.

27 Gr. rade ick nu aen de menschen, ofte Godt? Namelick, te hooren ofte te gelooven. Want het Griecks woort dat de Apostel hier gebruyckt, als oock Actor. 28.23. ende 2.Corinth. 5. vers 11. beteeckent eygentlick yemant met redenen bewegen ofte overreden: ende is hier de sin, Soecke ick in mijne predicatien u te bewegen, dat ghy my ofte eenige mensche soudet aenhangen? Hy wil seggen, dat en doe ick geensins.

28 Dat is, dat ghy u vertrouwen soudet stellen op Godt in Christo: het welck, wil hy seggen, ick doe in alle mijne predicatien.

29 Dat is, soecke ick in mijne predicatien de gunste van eenige menschen? Geensins, wil hy seggen. Ende dit schijnt dat de valsche Apostelen den Galaten sochten wijs te maken, om de leere des Apostels verdacht te maken.

g Iacob. 4. vers 4.

30 Namelick, nu tot Christum bekeert zijnde, gelijck ick dede in het Iodendom, als ick om de Hoogepriesters ende Ioden te behagen de gemeynte vervolghde.

31 Namelick, die van Christo vreemt zijn, ofte na hare gesintheyt willen gepredickt hebben, 2.Tim. 4. vers 3. Andersins mogen ende moeten oock de vrome Leeraers haer soo dragen in leere ende leven, datse de vrome ende de Godtsalige menschen in Christo mogen behagen, 1.Corinth. cap. 10. vers 33.

32 Dat is, sochte alleen hare gunste in het prediken.

33 Dat is, een waer, oprecht, ende getrouw dienstknecht. Want niemant en kan twee heeren dienen, Matth. cap. 6. vers 24.

11

^h Maer ick make u bekent, broeders, dat het Euangelium het welck van my verkondight is, ³⁴ niet en is na den mensche.

h 1.Cor. 15.1.

34 Dat is, my niet en is van menschen gegeven ofte geleert, ofte van my selven versiert, ofte steunende op autoriteyt van eenige menschen, gelijck in ’t volgende vers verklaert wort.

12

ⁱ Want ick en hebbe oock het selve ³⁵ niet van een mensche ontfangen, noch geleert, maer door de openbaringe Iesu Christi.

i Ephes. 3.3.

35 De Apostel en wil daer mede niet verwerpen de onderwijsinge in de leere des Euangeliums die door menschen ordinaerlick geschiet, 2.Timoth. cap. 3. vers 15. maer wil seggen dat hy als een Apostel op sulcke ordinarise wijse dese leere niet en heeft ontfangen, maer door een extra ordinarise openbaringe ende onderwijsinge Christi selve. Siet Actor. 9. vers 3. 1.Corinth. cap. 15. vers 8. ende 2.Corinth. cap. 12.

13

^k Want ghy hebt mijnen ommegangh gehoort, die ³⁶ eertijts in het Iodendom was, dat ick ³⁷ uytnemende seer de gemeynten Godts vervolghde, ende deselve ³⁸ verwoestede.

k Actor. 8.3. ende 9.1. ende 22.4. ende 26.9. Philip. 3.6. 1.Timoth. cap. 1. vers 13.

36 Namelick, eer ick tot de Christelicke religie bekeert was.

37 Dese vervolginge Pauli wort beschreven Actor. cap. 7. vers 58. ende cap. 9. vers 1, etc. ende cap. 22. versen 4, 5.

38 Dat is, deselve, soo veel in my was, sochte gantsch uyt te roeijen ende verdelgen.

14

Ende [dat] ick in het Iodendom toenam boven vele ³⁹ van mijnen ouderdom ⁴⁰ in mijn geslachte, zijnde ⁴¹ overvloedelick yverigh ⁴² voor mijne vaderlicke ⁴³ insettingen.

39 Dat is, jonge lieden. Siet Actor. cap. 7. vers 58. dat druckt hy uyt, op dat hy niet en soude schijnen hem uyt laetdunckentheyt te stellen boven de oude Leeraers der Ioden.

40 D. onder de Ioden.

41 Gr. overvloedelicker een yveraer, Namelick, met eenen yver, die niet en was met wetenschap, Rom. cap. 10. vers 2. Philip. cap. 3. versen 5, 6. 1.Timoth. cap. 1. vers 13. Hier mede bestraft hy oock den verkeerden yver der Ioden in sijnen persoon.

42 Namelick, van dewelcke ick meer hieldt, als van de leere der Propheten. Wat dit voor insettingen waren kan men sien Matth. cap. 5. vers 21, etc. ende 15.2. ende 23.3, etc. Marc. cap. 7. vers 5, etc. 1.Petr. 1. vers 18.

43 Gr. overleveringen, Namelick, niet alleen die in de Schrifture geboden ende beschreven zijn, maer oock die, welcke van menschen ingestelt, ende van de ouders aen de kinderen als van hant tot hant overgelevert waren.

15

^l Maer wanneer het Gode behaeght heeft, die my ⁴⁴ van mijns moeders lijve aen ⁴⁵ afgesondert heeft, ende geroepen ⁴⁶ door sijne genade,

l Actor. 9.15. ende 13.2.

44 Gr. uyt, Dat is, eer ick van mijn moeder geboren was. Siet dergelijck Ierem. cap. 1. vers 5.

45 Dat is, voorgenomen ende besloten heeft my af te sonderen uyt den gemeenen hoop van de andere menschen, om tot sijner tijt tot een Apostel te beroepen.

46 Namel. als de eenige oorsake waerom hy dat gedaen heeft: ende derhalven sonder eenige mijne weerdigheyt ofte verdiensten in my voorgesien: gelijck oock te voren Godts welbehagen de oorsake daer van gestelt wort. Siet Ephes. cap. 1. versen 5, 6, 9, 11.

16

⁴⁷ Sijnen Sone ⁴⁸ in my te openbaren, ^m op dat ick den selven door het Euangelium onder de Heydenen soude verkondigen, soo en hebbe ick ⁴⁹ terstont niet te ⁵⁰ rade gegaen ^{n 51} met vleesch ende bloet: [kolom]

47 Namelick, Iesum Christum den waren Messiam.

48 Dat is, aen my: in mijne ziele. Ofte, door my te openbaren, dat is, bekent te maken, dat ick hem voor den Sone Godts ende den waren Messiam hebbe erkent, ende in hem gelooft, Matth. cap. 16. vers 17.

m Actor. 9.15. ende 13.2. ende 22.21. Galat. 2.8. Ephes. 3.8.

49 Namelick, soo haest ick tot Christum bekeert ben geweest.

50 Dat is, over de leere des Euangeliums met yemant gesproken ende gehandelt, om in deselve beter ofte breeder onderwesen te worden.

n Matth. 16.17.

51 Dat is, met eenige menschen, die uyt vleesch ende bloet bestaen. Siet dergelijcke wijse van spreken Matth. 16.17. Ephes. 6.12. oock selve niet met mijn eygen natuerlick vernuft.

17

Ende en ben ⁵² niet wederom gegaen na Ierusalem tot de gene die ⁵³ voor my Apostelen waren: maer ick gingh henen na ⁵⁴ Arabien, ende keerde wederom na ⁵⁵ Damascum.

52 Of, niet opgegaen: gelijck oock vers 18. Dit schijnt te strijden met het gene Lucas seght Actor. cap. 9. vers 26. Doch het gene Lucas daer seght, moet verstaen worden geschiet te zijn na dat Paulus drie jaren in Arabien geweest zijnde, van daer wederom tot Damascus gekomen was. Want Lucas en maeckt aldaer geen gewagh van Pauli reyse na Arabien, gelijck hy oock vele andere daden ende reysen Pauli na laet, die Paulus selve verhaelt 2.Cor. c. 11. ende cap. 12.

53 Nam. yemant van de twaelve, die lange voor my tot het Apostelschap waren beroepen.

54 Een lantschap gelegen ten Zuyden van het Ioodsche lant, daer in de bergh Sina was, Galat. cap. 4. vers 25. tusschen de roode zee ende den inham van Persien.

55 Van dese stadt siet de aenteeckeninge op Actor. 9.2.

18

Daer na quam ick ⁵⁶ na drie jaren wederom te Ierusalem om Petrum ⁵⁷ te besoecken, ende ick bleef by hem vijftien dagen.

56 Namelick, die ick soo in Arabien, als tot Damascus geweest was.

57 Het Griecks woort beteeckent yemant te gaen sien ofte besoecken om hem te hooren, ende met hem te spreken ende handelen.

19

Ende en sagh geenen anderen van de Apostelen dan ⁵⁸ Iacobum ⁵⁹ den broeder des Heeren.

58 Daer zijn twee geweest onder de Apostelen van desen naem. Siet van beyde Matth. cap. 10. versen 2, 3. Actor. cap. 12. versen 2, 17. ende van desen Actor. cap. 12. vers 17. ende 15.13.

59 Dat is, neve. Een Hebreeusche wijse van spreken. Siet Genes. cap. 14. vers 14. Matth. cap. 12. versen 46, 47. 1.Corinth. cap. 9. vers 5. van desen siet Matth. 10. vers 3. Marc. cap. 15. vers 40.

20

⁶⁰ Het gene nu ick u schrijve, siet [ick getuyge] ^{o 61} voor Godt, dat ick niet en liege.

60 Namel. aengaende dat ick het Euangelium van Christo selve hebbe ontfangen sonder eenige beroepinge ofte onderwijsinge van menschen.

o Rom. cap. 1. vers 9. ende 9.1. 2.Corinth. cap. 1. vers 23. ende 11.31. 1.Thess. 2.5. 1.Timoth. 5.21. 2.Timoth. 4.1.

61 Een wijse van eedtsweeren, met welcke de Apostel noodigh geacht heeft dit te bevestigen om de gewichtigheyt der sake. Siet Rom. cap. 9. vers 1.

21

Daer na ben ick gekomen in de gewesten van ⁶² Syrien ende van Cilicien.

62 Dese zijn lantschappen gelegen in Asien. Siet van deselve Matth. cap. 4. vers 24. Actor. cap. 15. versen 23, 41. ende cap. 27. vers 5.

22

Ende ick was van aengesichte onbekent den gemeynten ⁶³ in Iudea, ⁶⁴ die in Christo zijn.

63 Namelick, alsoo ick, volgens mijne beroepinge, het Euangelium predickte niet onder de Ioden aldaer, maer onder de Heydenen. Siet vers 16.

64 Dat is, die de Christelicke leere hebben aengenomen ende belijden.

23

Maer sy hadden alleenlick gehoort [dat men seyde,] ⁶⁵ De gene die ⁶⁶ ons eertijts vervolghde, verkondight nu ⁶⁷ het geloove, ’t welck hy eertijts ⁶⁸ verwoestede.

65 Namelick, Paulus. Dit zijn de woorden der voorseyde gemeynten, die Paulus verhaelt.

66 Namelick, Christenen.

67 Dat is, de leere des Euangeliums, die men ter saligheyt moet gelooven. Siet dergelijcke wijse van spreken. 1.Timoth. 1.19. vergeleken met 2.Timoth. 2.18.

68 Siet vers 13.

24

Ende sy verheerlickten Godt ⁶⁹ in my.

69 Gr. om mijnent wille: Dat is, om de genade die my Godt gedaen hadde.