Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xiiij. Capittel.

1 Paulus ende Barnabas prediken ende doen mirakelen te Iconien, ende vele, soo Heydenen als Ioden, gelooven. 4 daer over groote oneenigheyt ende oploop tegen haer ontstaet. 6 die daerom vlieden na Lystren ende Derben, etc. 8 Paulus geneest te Lystren eenen kreupelen. 11 waerom het volck haer houdt voor Goden, ende wil haer offerande doen. 14 ’t welck sy, hoewel met grooten ernst, nauwlicks verhinderen. 15 ende wijsen haer tot den levendigen waren Godt. 19 Maer de Ioden van Antiochien ende Iconien daer komende, verwecken het volck datse Paulum steenigen. 20 Doch hy staet op ende reyst met Barnaba na Derben. 22 Sy vermanen de broeders tot volstandigheyt. 23 ende verkiesen Ouderlingen in alle gemeynten. 24 Ende eenige andere landen ende steden doorreyst hebbende, 26 keeren wederom tot Antiochien. 27 ende verhalen wat Godt door haer gedaen hadde.

[fol. 65r]

1

ENde het geschiedde te Iconien, dat ¹ sy ² te samen gingen in de Synagoge der Ioden, ende alsoo spraken, dat een groote menighte beyde van Ioden ende ³ Griecken geloofde.

1 Namelick, Paulus ende Barnabas.

2 Ofte, te gelijck: of, op gelijcke wijse, als te voren Actor. cap. 13. vers 14.

3 Namelick, die Godt vreesden, ende de Synagogen der Ioden hanteerden, gelijck Actor. c. 13. versen 42, 43. te sien is.

2

Maer de Ioden die ⁴ ongehoorsaem waren, verweckten ende ⁵ verbitterden de zielen der Heydenen tegen de broeders.

4 Of, ongeloovigh.

5 Ofte, maeckten quaetwilligh, of, qualick gesint de herten ende gemoederen.

3

Sy verkeerden dan [aldaer] ⁶ eenen langen tijt, ⁷ vrymoedelick sprekende in den Heere, ^a die getuygenisse gaf ⁸ den woorde sijner genade, ende gaf, dat teeckenen ende wonderen geschiedden ⁹ door hare handen.

6 Namelick, om de gemoederen der geloovige broederen tegen dese verbitterde Ioden ende Heydenen te beter te stercken, ende noch andere meer Christo te winnen.

7 D. vrymoedelick sprekende in de sake des Heeren, of door de hulpe des Heeren.

a Marc. 16.20. Actor. 19.11. Hebr. 2.4.

8 D. den Euangelio, in het welck de genade Godts wort verkondight ende aengeboden.

9 D. door ’t middel ende dienst van haer.

4

Ende de menighte der stadt wiert verdeelt: ende sommige waren met de Ioden, ende sommige met ¹⁰ de Apostelen.

10 Namel. Paulo ende Barnaba, vers 14. die oock van Christo tot Apostelen geroepen waren, gelijck de andere twaelf. siet 1.Cor. 9. versen 5, 6.

5

Ende als daer een oploop geschiedde beyde van Heydenen ende van Ioden, met hare Overste, om haer smaetheyt aen te doen, ende te steenigen,

6

Zijn sy, ¹¹ [alles] overleght hebbende, ^b gevlucht ¹² na de steden van ¹³ Lycaonien, [namelick] Lystren ende Derben, ende het omliggende lant:

11 Of, sulcks siende, gewaer wordende.

b Matth. 10.23. Actor. 8.1.

12 Dat is, na de andere steden van Lycaonien, dieper in het lant. Want oock Iconien een stadt in Lycaonien was.

13 Dit lantschap was een deel van kleyn Asien, by den bergh Taurus gelegen, ontrent Phrygien.

7

Ende verkondighden aldaer ’t Euangelium.

8

Ende een seker man te Lystren, sat ^c onmachtigh aen de voeten, kreupel zijnde van sijns moeders lijf, die noyt en hadde gewandelt.

c Actor. 3.2.

9

Dese hoorde Paulum spreken: welcke de oogen op hem houdende, ende ¹⁴ siende dat hy ¹⁵ geloove hadde om ¹⁶ gesont te worden,

14 Namel. Paulus, dat hy, namelick, de kreupele.

15 Het welck hy schijnt ontfangen te hebben uyt de predicatie Pauli, ende de mirakeleuse genesingen van andre. Ende heeft Paulus het selve in hem gesien, ofte door Godtlicke ingevinge, ofte door eenige teeckenen die hy daer van in hem speurde.

16 Of, behouden, verlost.

10

Seyde met grooter stemme, Staet recht op uwe voeten. ^d Ende hy sprongh op ende wandelde.

d Iesa. 35.6.

11

Ende de scharen siende ’t gene Paulus gedaen hadde, verhieven hare stemmen, ende seyden in het Lycaonisch, ^e De Goden zijn ¹⁷ den menschen gelijck geworden, ende tot ons neder gekomen.

e Actor. 28.6.

17 Ofte, in gelijckenisse van menschen: gelijck daer van in de Heydensche historien ofte fabelen, exempelen verhaelt worden: welcke meyninge gesproten schijnt te zijn uyt sommige verschijningen der Engelen aen de voorvaders geschiet, die de Heydenen in fabelen hebben verandert.

12

Ende sy noemden Barnabam ¹⁸ Iupiter, ende Paulum Mercurius, om dat hy het woort voerde.

18 Desen hielden de Heydenen voor haren oppersten Godt, ende voor het Hooft van alle hare goden: gelijck Mercurium voor den bode ende taelman harer goden.

13

Ende de Priester van Iupiter ¹⁹ die voor hare stadt was, als hy ossen ende ²⁰ kranssen aen de ²¹ voorpoorten gebracht hadde, wilde hy offeren met de scharen.

19 D. wiens tempel, beelt, of altaer, buyten hare stadt, ofte in de voorstadt stont.

20 Namel. met welcke de Heydenen de beesten vercierden, die sy hare afgoden opofferden.

21 Ofte, portael, namelick, van het huys daer Paulus ende Barnabas in waren gelogeert, om haer aldaer te offeren.

14

Maer de Apostelen, Barnabas ende Paulus, [dat] hoorende ²² scheurden hare kleederen, ende sprongen onder ²³ de schare, roepende,

22 Namelick, tot een teecken van groot mishagen, ende afkeer diese hadden van sulcke afgoderije. Siet Matth. cap. 26. vers 65.

23 Namelick, die met den Priester van Iupiter aldaer voor de deuren gekomen was.

15

Ende seggende, Mannen, ^f waerom doet ghy dese dingen? Wy zijn oock menschen van gelijcke bewegingen als ghy, ende verkondigen u-lieden dat ghy u soudt van dese ²⁴ ydele [dingen] bekeeren tot den levendigen Godt, ^g die gemaeckt heeft den hemel, ende de aerde, ende de zee, ende al het gene in deselve is.

f Actor. 10. 26. Apocal. 19.10. ende 22.9.

24 Dat is, afgoden, die niets en zijn in haer selven, 1.Corinth. cap. 8. vers 4. ende geen Goden, hoewel syse daer voor hielden.

g Genes. 1.1. Psalm 33.6. ende 124.8. ende 146.6. Apocal. 14. vers 7.

16

^h Welcke in de voorledene tijden alle de Heydenen heeft laten wandelen ²⁵ in hare wegen.

h Psalm 81.13.

25 Dat is, in de wijsen van doen, die sy haer selven buyten ende tegen het woort Godts hebben versiert.

17

ⁱ Hoewel hy nochtans hemselven ²⁶ niet onbetuyght gelaten en heeft, goet doende van den hemel, ons regen ende vruchtbare tijden gevende, vervullende onse herten met spijse ende vrolickheyt.

i Rom. 1. vers 19.

26 Namelick, oock selfs by de Heydenen, die hy sijn woort niet en heeft gegeven, Psalm 147.19, 20.

18

Ende dit seggende en ²⁷ wederhiel-[kolom]den sy nauwlicks de scharen, dat sy haer niet en offerden.

27 Ofte, stilden.

19

Maer daer over quamen Ioden van ²⁸ Antiochien ende Iconien, ende overrededen de scharen, ende ^k steenighden Paulum, ende sleepten [hem] buyten de stadt, meynende dat hy doot was.

28 Namel. in Pisidia gelegen, waer van gesproken is Actor. 13.14.

k 2.Cor. 11.25.

20

Doch als hem de discipelen ²⁹ omringht hadden, stont hy op, ende quam in de stadt: ende des anderen daeghs gingh hy met Barnaba uyt na Derben.

29 Namelick, ofte om hem te begraven, of om hem te verlossen van’t voorder gewelt der vervolgers.

21

Ende als sy der selve stadt het Euangelium verkondight, ende ³⁰ vele discipelen gemaeckt hadden, keerden sy weder na Lystren, ende Iconien, ende Antiochien:

30 Ofte, geleert, of, onderwesen hadden. Siet oock Matth. 28.19.

22

Versterckende ³¹ de zielen der discipelen, ^l [ende] vermanende datse souden blijven in het geloove, ^m ende dat wy door vele verdruckingen moeten ingaen in ’t Koninckrijcke Godts.

31 Namelick, die sy in haer voorgaende reyse, in het doortrecken door de steden, Christo gewonnen hadden.

l Actor. 11.23. ende 13.43.

m Matth. 10. 38. ende 16.24. Luce 24.26. 2.Timoth. 3.12.

23

Ende als sy haer in elcke gemeynte ³² met opsteken der handen Ouderlingen verkoren hadden, gebeden hebbende met vasten, bevalen syse den Heere, in welcken sy gelooft hadden.

32 Gr. Cheirotonesantes: van welck woort siet Actor. 10. vers 41. Gelijck by de Griecken dese gewoonte was in het verkiesen der Overheden, dat het volck door opstekinge der handen hare stemminge te kennen gaf, soo schijnt dat daer van dese gewoonte in de eerste gemeynte oock gebruyckt is geweest, dat de voorstellinge der Kerckendienaers, by de Apostelen, ofte die van haer daer toe gesonden waren, gedaen zijnde, van de gemeynte met opstekinge der handen wiert geapprobeert: welck gebruyck lange in de gemeynte geduert heeft, gelijck de Kerckelicke historien getuygen. Andre meynen dat daer door verstaen wort de oplegginge der handen, die met bewillinge der gemeynte geschiedde, gelijck blijckt uyt het vasten ende bidden, het welck van de gantsche gemeynte gedaen wiert, ende in dese verkiesinge oock geschiet is. Van de Ouderlingen siet nader 1.Timoth. 5.17.

24

Ende ³³ Pisidien doorgereyst hebbende, quamen sy in ³⁴ Pamphylien.

33 Dit was een lantschap palende aen Cilicien.

34 Dit was een lantschap palende aen Isaurien, welck oock paelde aen Lycaonien, vers 6.

25

Ende als sy tot ³⁵ Pergen het woort gesproken hadden, quamen sy af na ³⁶ Attalien.

35 Dit was de hooftstadt van Pamphylien, Actor. 13. vers 13.

36 Dit was een stadt niet verre van Pergen gelegen aen de middelantsche zee.

26

Ende van daer scheepten sy af ⁿ na ³⁷ Antiochien, van waer sy ³⁸ der genade Godts bevolen waren geweest tot het werck dat sy volbracht hadden.

n Actor. 13.1.

37 Namelick, dat in Syrien gelegen was. Van waer sy uytgesonden waren, ende dese reyse begonnen hadden, Actor. 13.4.

38 Namelick, door vasten, bidden, ende oplegginge der handen, Actor. 13. versen 2, 3.

27

Ende daer gekomen zijnde, ende de gemeynte vergadert hebbende, verhaelden sy wat groote dingen Godt ³⁹ met haer gedaen hadde, ende dat hy den Heydenen ⁴⁰ de deure des geloofs geopent hadde.

39 Dat is, door haer, ofte door haren dienst. Siet Actor. 15.12.

40 Dat is, dat niet alleen het uyterlick woort ende wonderteeckenen, maer oock de werckinge des Heyligen Geests haer was mede gedeelt, om tot het geloove in Christum gebracht te worden, 1.Corinth. 16. vers 9. 2.Corinth. 2.12. Apocal. 3.8.

28

Ende sy verkeerden aldaer geenen kleynen tijt met de discipelen.