Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het x. Capittel.

1 Een Engel verschijnt Cornelio den Hooftman te Cesareen, als hy vastede ende badt. 5 beveelt hem Petrum van Ioppe te ontbieden, om van hem onderricht te worden. 7 welcke sijne dienstknechten sendt. 9 Petrus wort onder des door een gesichte van eenen linnen doeck, met allerley soo reyne als onreyne dieren uyt den hemel neder gelaten, ende door aensprake onderwesen, dat het onderscheyt van Ioden ende Heydenen nu wech genomen was. 17 De dienstknechten Corneli komen tot Petrum. 19 die van Godt vermaent zijnde met haer reyst na Cesareen. 24 alwaer Cornelius met sijne vrienden vergadert is, ende hem met groote eerbiedinge ontfanght. 28 Petrus verhaelt wat hem van Godt geopenbaert was. 30 gelijck oock doet Cornelius. 34 Petrus predickt Christum Cornelio ende den sijnen. 44 ende sy ontfangen daer op den Heyligen Geest. 46 spreken met vreemde tongen. 47 ende worden gedoopt.

1

ENde daer was een seker man te ¹ Cesareen met name Cornelius, een Hooftman over hondert, uyt de ² bende genaemt ³ de Italiaensche:

1 Daer waren in dien tijt meer steden van desen name: maer hier wort gesproken van Caesarea Palestinae, te voren de toren Stratonis genaemt, ende van Herodes ter eeren des Keysers Augusti, Caesarea vernaemt: gelegen aen de middelantsche zee, ontrent eenen halven dagh reysens van Ioppe: zijnde een van de voornaemste ende sterckste steden van Palestina, daer de Romeynen ordinaris guarnisoen hielden. Siet Ioseph. de bell. lib. 1. cap. 16. ende lib. 3. cap. 14.

2 Gr. Speira. Dat is, Colonelschap, ofte regiment, waer uyt dit vaendel tot bewaringe dier stadt van den Roomschen Keyser geleght was.

3 Elck regiment hadde sijnen naem: ende dit wiert het Italiaensch genaemt om dat het bestont uyt Italiaensche soldaten.

2

⁴ Godtsaligh, ende vreesende Godt, met geheel sijn huys, ende doende vele aelmoessen aen het volck, ende Godt geduerighlick biddende.

4 Soo was hy dan alreede geloovigh ende wedergeboren, hebbende rechte kennisse van den waren Godt Israëls, ende van den Messias dien de Ioden verwachteden, sonder dewelcke dese deughden in niemant en konnen zijn. Siet de volgende 15, 22, 43 verssen.

3

[Dese] sagh ⁵ in een gesichte klaerlick ontrent ⁶ de negenste ure des daeghs eenen Engel Godts tot hem in komen, ende tot hem seggende, Corneli.

5 Dat is, in een verschijninge voor de oogen sijns lichaems, gelijck blijckt uyt het volgende ende 31 vers. Want de Engelen meermaels in aengenomene lichamen den menschen zijn verschenen.

6 Dat is, de derde na den middagh, welcke den Ioden eene ordinaris ure des gebedts was, Actor. 3. vers 1. wanneer het avont-offer in den tempel te Ierusalem dagelicks begon geoffert te worden, Exod. 29.39.

4

Ende hy de oogen op hem houdende ende seer bevreest geworden zijnde, seyde, ⁷ Wat is ’t Heere? Ende hy seyde tot hem,

7 Namel. dat ghy van my begeert.

[fol. 62v]

Uwe gebeden ende uwe aelmoessen zijn ⁸ tot gedachtenisse opgekomen voor Godt.

8 Ofte, in gedachtenisse, ofte, tot een gedachtenisse. Een gelijckenisse genomen van de offeranden des Ouden Testaments, ende insonderheyt van het reuck-offer: waer door de aengenaemheyt sijner gebeden ende aelmoessen te kennen gegeven wort, alsoo die vruchten zijn van het ware geloove, sonder het welcke noch wy, noch onse wercken Gode en konnen behagen, Rom. 10.14. Hebr. cap. 11. vers 6. 1.Petr. 2.5.

5

Ende nu sendt mannen na Ioppe, ende ontbiedt Simon, die toegenaemt wort Petrus.

6

Dese light te huys by eenen Simon lederbereyder, die [sijn] huys heeft by de zee: dese sal u seggen wat ghy doen moet.

7

Ende als de Engel, die tot Cornelium sprack wech gegaen was, riep hy twee van sijne huysknechten, ende eenen Godtsaligen krijghsknecht van de gene die geduerigh by hem waren:

8

Ende als hy haer alles verhaelt hadde, sondt hyse na Ioppe.

9

Ende des anderen daeghs, terwijle dese reysden, ende na by de stadt quamen, ^a klam Petrus ⁹ op het dack om te bidden, ontrent ¹⁰ de seste ure.

a 2.Reg. 4.33. Matth. 6.6.

9 Namelick, des huys, alsoo de Ioodsche huysen boven plat waren, namelick, om alleen te zijn, ende des te vrijer te bidden.

10 Dat is, ontrent den middagh, welke oock een ordinaris ure was van bidden by de Ioden. Siet Psalm 55.18. Dan. 6.11.

10

Ende hy wiert hongerigh, ende begeerde te eten. Ende terwijle sy het bereydden viel over hem ¹¹ een vertreckinge van sinnen.

11 Gr. ecstasis, D. uytstant, wanneer de mensche buyten hemselven is: ende was een gesichte des geests, sonder middel van de uytwendige sinnen, die als dan stil houden, ende geen gebruyck en hadden. Sulcke gesichten hebben de Propheten dickwils gehadt. siet Iesa. 6. vers 1. Ezech. 1.1. ende doorgaens in de Openbaringe Ioannis.

11

Ende hy sagh den hemel geopent, ende een seker vat tot hem neder dalen, gelijck een groot lijnen laken aen de vier ¹² hoecken gebonden, ende neder gelaten op de aerde.

12 Gr. beginselen.

12

In het welcke waren ¹³ alle de viervoetige [dieren] der aerde, ende de wilde, ende de kruypende [dieren,] ende de vogelen des hemels.

13 D. allerley, ofte van alle soorten.

13

Ende daer geschiedde een stemme tot hem, Staet op Petre, slacht ende eet.

14

Maer Petrus seyde, Geensins Heere, want ^b ick en hebbe noyt gegeten yet ¹⁴ dat gemeyn, ofte onreyn was.

b Levit. 11.4. Deut. 14.7.

14 Dat is, yet het welck Godt in het Oude Testament verboden hadde tot spijse te gebruycken. Siet Levit. 11.4. Deuter. 14.7.

15

Ende een stemme [geschiedde] wederom ten tweeden mael tot hem, ^c ’t Gene Godt gereynight heeft en sult ghy niet ¹⁵ gemeyn maken.

c Matth. 15.11. Rom. 14.17, 20. 1.Timoth. 4.4. Titum 1.15.

15 D. achten, ofte noemen.

16

Ende dit geschiedde tot drie mael: ende het vat wiert wederom opgenomen in den hemel.

17

Ende alsoo Petrus in hemselven twijfelde wat doch het gesichte mochte zijn, dat hy gesien hadde, siet, de mannen die van Cornelio afgesonden waren, gevraeght hebbende na het huys Simonis, stonden aen de poorte.

18

Ende [yemant] geroepen hebbende vraeghden sy, of Simon, toegenaemt Petrus, daer te huys lagh.

19

Ende als Petrus op dat gesichte dachte, ¹⁶ seyde de Geest tot hem, Siet drie mannen soecken u:

16 Namelick, door een inwendige insprake, gelijck het gesichte inwendigh was geweest. Siet Actor. 11.12.

20

^{d 17} Daerom staet op, gaet af, ende reyst met haer, ¹⁸ niet twijfelende: want ick hebbe haer gesonden.

d Actor. 15.7.

17 Gr. maer.

18 Namel. of ghy sulcks meught doen, of niet, dewijle sy Heydenen zijn.

21

Ende Petrus gingh af tot de mannen, die van Cornelio tot hem gesonden waren, ende seyde, Siet, ick ben het dien ghy soeckt: wat is de oorsake waerom ghy hier zijt?

22

Ende sy seyden, Cornelius een Hooftman over hondert, een rechtveerdigh man, ende vreesende Godt, ende die [goet] getuygenisse heeft van het gantsche ¹⁹ volck der Ioden, is door Goddelicke openbaringe vermaent van eenen heyligen Engel, dat hy u soude ontbieden tot sijnen huyse, ende dat hy van u ²⁰ woorden der saligheyt soude hooren.

19 Namelick, daer hy mede gemeynschap hadde, ende in welcker wet hy onderwesen was, gelijck uyt het 43 vers blijckt dat hy de Propheten geloofde.

20 Ofte, dingen, saken, Namelick, die de saligheyt aengaen gelijck van Petro verklaert wort, Actor. 11.14.

23

Als hy’se dan ingeroepen hadde, ²¹ ontfingh hyse in huys. Doch des anderen daeghs gingh Petrus met haer henen ende ²² sommige der broederen, die van Ioppe waren, gingen met hem.

21 Ofte, herberghdese, logeerdese.

22 Namelick, ses in het getal, gelijck uytgedruckt staet Actor. 11.12.

24

Ende des anderen daeghs quamen sy tot Cesareen. Ende Cornelius verwachtede haer, te samen geroepen hebbende die [kolom] van sijn maeghschap ende ²³ bysonderste vrienden.

23 Gr. nootwendige.

25

Ende als het geschiedde dat Petrus in quam, gingh hem Cornelius te gemoete, ende vallende aen [sijne] voeten ²⁴ aenbadt hy.

24 Namelick, hem burgerlicke eerbiedinge bewijsende. Want alsoo Cornelius den waren Godt Israëls kende, ende vreesde, soo en is het niet gelooflick, dat hy Petrum als Godt soude ge-eert hebben: maer om dat de eere die hy hem bewees de mate te buyten gingh, ende eenigen schijn hadde van Goddelicke eere, soo heeft hem Petrus daer over met recht berispt, gelijck oock de Engel Ioannem in gelijcken gevalle bestraft, Apoc. 22.9.

26

Maer Petrus rechtede hem op, seggende, ^e Staet op, ick ben oock selve een mensche.

e Actor. 14.14. Apoc. 19.10. ende 22.9.

27

Ende met hem sprekende gingh hy in, ende vondt’er vele die te samen gekomen waren.

28

Ende hy seyde tot haer, ^f Ghy weet hoe het eenen Ioodschen man ²⁵ ongeoorloft is hem te voegen, ofte te gaen tot eenen ²⁶ vreemden: ^g doch Godt heeft my getoont dat ick geen mensche en soude gemeyn ofte onreyn ²⁷ heeten.

f Exod. 23.32. ende 34.15. Deuter. 7.2. Ioan. 4.9. ende 18.28. Actor. 11.3.

25 Hoewel wy hier van geen klaer verbodt en vinden in het Oude Testament, nochtans was dit een ordinantie ende gebruyck onder de Ioden, op goede redenen gegront, dat sy met de Heydenen ende andere onheylige menschen niet te nauwe gemeynschap en mochten houden, om van haer niet verleydt te worden tot afgoderije, ofte andere hare sonden. Siet Exod. 23. vers 32. Ios. c. 23. versen 7, 12. 2.Cor. c. 6. vers 14. 2.Ioan. vers 10. Apoc. c. 18. vers 4, etc.

26 Gr. Allophylos, Dat is, die van een ander volck ofte geslachte is, Namel. vreemt van het geslachte der Ioden, ende volgens dien van de beloften Godts, Ephes. 2. vers 12.

g Actor. 15.8. Ephes. 3.6.

27 Gr. seggen. Siet van dese sake vers 34. ende 35.

29

Daerom ben ick oock sonder tegenspreken gekomen, ²⁸ ontboden zijnde. Soo vrage ick dan om wat reden ghylieden my hebt ontboden.

28 Gr. besonden zijnde.

30

Ende Cornelius seyde, Over vier dagen was ick vastende ²⁹ tot deser ure toe, ende ter negender ure badt ick in mijn huys.

29 Nam. van dien dagh. Siet vers 3.

31

Ende siet, ³⁰ een man stont voor my ^h in een blinckende kleet, ende seyde, Corneli, uw’ gebedt is verhoort, ende uwe aelmoessen zijn voor Godt ³¹ gedacht geworden.

30 D. een Engel in mans gedaente, vers 3.

h Matth. 28.3. Marc. 16.5. Luce 24.4.

31 Siet d’aenteeckeninge op vers 4.

32

Sendt dan na Ioppe, ende ontbiedt Simonem die toegenaemt wort Petrus: dese light te huys in het huys van Simon den lederbereyder aen de zee, welcke hier gekomen zijnde, sal tot u spreken.

33

Soo hebbe ick dan van stonden aen tot u gesonden, ende ghy hebt wel gedaen dat ghy hier gekomen zijt. Wy zijn dan alle nu [hier] tegenwoordigh voor Godt, om te hooren al het gene u van Godt bevolen is.

34

Ende Petrus ³² den mont open doende, seyde, ³³ Ick verneme in der waerheyt ⁱ dat Godt ³⁴ geen aennemer des persoons en is,

32 Van dese maniere van spreken siet d’aenteeckeninge op Matth. 5.2.

33 Dat is, bevinde, begrijpe.

i Deut. 10.17. 2.Paral. 19.7. Iob 34.19. Rom. 2.11. Galat. 2.6. Ephes. 6.9. Coloss. 3.25. 1.Petr. 1.17.

34 Dat Godt niet en siet op de uyterlicke gelegentheyt der menschen, dat yemant hem soude aengenaem zijn, om dat hy een Iode ofte Grieck is, arm ofte rijck, edel ofte onedel, Galat. 5.6. ende 6.15. Coloss. 3. vers 11. Ende hier wort insonderheyt gesien op de tijden des Nieuwen Testaments, in het welck het onderscheyt der Ioden ende Heydenen, ende volgens dien oock der werckinge des Heyligen Geests in ’t een volck meer als in het ander, door de komste Christi is wech genomen, gelijck blijckt uyt het volgende vers.

35

^k Maer in allen volcke, die hem vreest ende gerechtigheyt werckt is hem aengenaem.

k Iesa. 56.6.

36

³⁵ [Dit is] het woort dat hy gesonden heeft den kinderen Israëls, ^{l 36} verkondigende ³⁷ vrede door Iesum Christum: Dese is een Heere van alle.

35 Ofte, na het woort dat: ofte, aengaende het woort.

l Iesa. 9.5. ende 52.7. Ioan. 16.33. Rom. 5.1. Coloss. 1.20.

36 Gr. euangelizeerende.

37 Namel. met Godt, ende alle andere volckeren met malkanderen. Siet Ephes. cap. 2. vers 13.

37

Ghylieden ³⁸ weet de sake die geschiet is door geheel Iudeam, ^m beginnende van Galilea, na den doop, welcken Ioannes gepredickt heeft:

38 Namel. door de geruchten ende getuygenissen der gene die het gehoort ende gesien hebben, Matth. 4.24.

m Iesa. 8.23. ende 9.1. Matth. 4.12. Marc. 1. versen 14, 38, 39. Luce 4.14.

38

[Belangende] Iesum van Nazareth, ⁿ hoe hem Godt ³⁹ gesalft heeft met den Heyligen Geest, ende met kracht: welcke [het lant] doorgegaen is, goet doende, ende genesende alle die van den duyvel overweldight waren: want ⁴⁰ Godt was met hem.

n Psalm 45.8. Iesa. 61.1. Luce 4.18.

39 D. overvloedelick begaeft, Ioan. 3.34.

40 Namel. de Vader was met Christo: niet alleen met sijne gaven na de menschelicke nature, maer oock met het selve wesen, ende deselve kracht, na sijne Goddelicke natuer, daer door hy alle dese wonderen dede. Siet Ioan. 10.30, 38. ende 14.9, 10.

39

Ende wy zijn getuygen van al het gene hy gedaen heeft, beyde in het Iodische lant ende te Ierusalem: welcken sy gedoot hebben, [hem] hangende aen een hout.

40

^o Desen heeft Godt opgeweckt ten derden dage, ende gegeven, dat hy openbaer soude worden:

o Actor. 2.24. Marc. 16.14. Luce 24.34. Ioan. 20.19. 1.Corinth. 15.5.

41

Niet alle den volcke, maer den ge-

[fol. 63r]

tuygen die van Godt ⁴¹ te voren verkoren waren, ons [namelick] die met hem gegeten ende gedroncken hebben, na dat hy uyt den dooden opgestaen was.

41 Het Griecks woort Cheirotonein, het welck hier gebruyckt wort, beteeckent eygentlick door opstekinge der handen, verkiesen, ofte ordineeren: ende wort hier na Actor. cap. 14. vers 23. van het verkiesen der ordinarise Dienaren met medestemminge der gemeynte gebruyckt, tegen welcke dese extra-ordinarise verkiesinge der Apostelen hier wort gestelt, als door opheffinge ofte opstekinge van Godts hant alleen gedaen.

42

^p Ende heeft ons geboden den volcke te prediken, ende te betuygen dat hy is de gene die ^q van Godt verordineert is, tot een Rechter van ⁴² levende ende doode.

p Matth. 28.19. Marc. 16.15. Ioan. 15.16.

q Actor. 17.31.

42 D. der gene die ten uytersten dage noch leven sullen, 1.Corinth. 15.51. 1.Thess. 4.15, 17.

43

^r Desen geven getuygenisse alle de Propheten, ^s dat een yegelick die in hem gelooft vergevinge der sonden ontfangen sal ⁴³ door sijnen name.

r Genes. 3.15. ende 22.18. ende 26.4. ende 49.10. Deuter. 18.15. Psalm 132.11. Iesa. 4.2. ende 7.14. ende 9.5. ende 40.10. Ierem. 23.5. ende 33.14. Ezech. 34.23. ende 37.24. Dan. 9.24. Mich. 7.20.

s Actor. 15.9.

43 D. door hem, ofte om sijnent wille, als die een offerande voor onse sonden is geworden, ende daer door een eeuwige versoeninge voor alle die in hem gelooven heeft te wege gebracht, Hebr. cap. 5. vers 9. ende 9.12.

44

^t Als Petrus noch dese woorden sprack, ⁴⁴ viel de Heylige Geest op alle die het woort hoorden.

t Actor. 8.17.

44 D. quam over haer, door sijne extra-ordinarise gaven ende werckingen. siet vers 46.

45

Ende de geloovige ⁴⁵ die uyt de besnijdenisse waren, soo vele als’er met Petro waren gekomen, ⁴⁶ ontsetteden haer dat de gave des Heyligen Geests oock op de Heydenen uytgestort wiert.

45 Dat is, die uyt de Ioden waren, Rom. cap. 4. vers 12.

46 Namel. meynende dat dese belofte alleen den huyse Israëls toequam, uyt eenige spreucken der Propheten die sy qualick verstonden: welcke Paulus verklaert Rom. Capp. 9. 10. 11.

46

^v Want sy hoorden haer spreken ⁴⁷ met [vreemde] talen, ende Godt groot maken. Doe antwoordde Petrus,

v Marc. 16.17. Actor. 2.4.

47 Gr. met tongen.

47

^x Kan oock yemant het water weeren, dat dese niet gedoopt en souden worden, welcke den Heyligen Geest ontfangen hebben gelijck als oock wy?

x Actor. 8.36. ende 11.17.

48

Ende ⁴⁸ hy beval ⁴⁹ dat sy souden gedoopt worden in den name des Heeren. Doe baden sy hem dat hy eenige dagen by [haer] wilde blijven.

48 Namelick, ofte dat alles soude gereedt gemaeckt worden, op dat hyse selve soude doopen: ofte hy beval sulcks andere die met hem gekomen waren, ende oock Leeraers waren, gelijck de Apostelen meest altijt eenige by haer hadden, die desen dienst deden. Siet 1.Corinth. 1.17.

49 Namel. tot verzegelinge ende versterckinge hares geloofs, ende der gaven die sy alreede ontfangen hadden, gelijck Paulus spreeckt van de besnijdenisse aen Abraham geschiet, Rom. 4.11.