Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het viij. Capittel.

Godt verkondight Israël des vyants aenkomste, die haer vervolgen, uytroeijen, wech voeren, ende hare lantvruchten verteeren sal, om datse Godt, sijn verbont, wet, ende alle heylsame leeringen, in somma, het goede, hebben vergeten, verlaten, veracht, een eygen Koninckrijck sonder Godt opgericht, allerleije afgoderije, huychelschen Godtsdienst, ende insonderheyt den verfoeijelicken kalverdienst, ende Heydensche verbonden gesticht ende gesocht hebben, vers 1, etc. Godt dreyght oock Iuda, 14.

1

DE ¹ basuyne aen uwen ² mont; ³ [hy komt] als een ^{a 4} arent tegen het ⁵ Huys des HEEREN: om dat sy mijn ^b verbont hebben overtreden, ende zijn tegen mijne wet ⁶ afvalligh geworden.

1 Dit is eene haestige ende onvolkomene maniere van spreken, die men pleeght te gebruycken in eenen onvoorsienen haestigen overval. Men kan dit nemen als woorden Godts tot den Propheet, dien hy gebiedt sijne stemme als eene basuyne te verheffen, vermits des volcks ongevoeligheyt ende hartneckigheyt, als Ies. 58.1, etc. Ofte, als eene afbeeldinge van d’aenstaende noot ende aenkomste des vyants, wanneer men gewoon is alarm te maken. siet bov. 5.8.

2 Hebr. gehemelte.

3 T.w. de vyant, de Koningh van Assyrien.

a Deut. 28.49.

4 Vergelijckt Ierem. 48.40. met de aenteeck.

5 T.w. Israël, ofte de tien stammen, (als het volgende uytwijst) die dien name mede voerden, ende Godts volck wilden geacht zijn. Sommige meenen dat Godt hier van Iuda spreeckt, ende verstaen den Tempel van Ierusalem, ende door den vyant, Nebucadnezar.

b Hose. 6.7.

6 Siet boven 7. op vers 13.

2

[Dan] sullen ⁷ sy tot my ⁸ roepen: Mijn Godt, ⁹ wy Israël, kennen u.

7 T.w. die van Israël, als het volgende verklaert.

8 Niet uyt geloove ende bekeeringe, maer alleenlick uyt gevoel van de voorseyde ende gedreyghde elende.

9 Wy voeren immers den naem van u volck Israël, ende hebben u woort gehoort, ende doen professie van uwen dienst. Vergel. Matth. 7.21, 22. Luce 13. versen 26, 27. Andere aldus: Wy kennen u, [wy zijn] Israël; in eenen sin.

3

Israël heeft het ¹⁰ goede verstooten: De ¹¹ vyant sal hem vervolgen.

10 Alle mijne heylsame leeringen ende vermaningen, welcker navolgingen hare geestelicke ende lichamelicke behoudenisse soude geweest zijn.

11 Van welcken vers 1. gesproken is.

4

Sy hebben Koningen gemaeckt, maer niet ¹² uyt my: sy hebben ¹³ Vorsten gestelt, maer ick en hebb’et ¹⁴ niet gekent: van haer silver ende haer gout hebben sy voor haer [kolom] selven ¹⁵ afgoden gemaeckt, ¹⁶ op datse uytgeroeyt worden.

12 D. sonder my in het opwerpen ende maken harer Koningen raet te vragen, ofte, mijn bevel te verwachten: al hoewel andersins de scheydinge der tien stammen van Iuda niet sonder Godts rechtveerdigh bestier ende regeeringe geschiet is. siet 1.Reg. 11.31, etc. ond. 13.11. ende vergel. Iesa. 30.1. ende 54.14.

13 De woorden, Koningen ende Vorsten, worden hier verwisselt, als bov. 7.7, 16.

14 Niet dat den alwetenden Godt dit eenighsins onbekent soude geweest zijn, maer dese maniere van spreken wil seggen, dat Godt haer maken van Koningen niet voor goet heeft gekent. Vergelijckt Psalm 1.6. met de aenteeckeninge.

15 Siet van’t Hebr. woort 2.Sam. 5. op vers 21. ende verstaet hier de goudene kalveren te Dan ende Bethel, ende andere afgodische beelden, als ond. c. 13. vers 2. ende 14.9.

16 Hebr. op dat hy uytgeroeyt wierde, D. elck een van hen, of, Israël: De sin is, Datse door dese afgoderije haer eygen verderf hebben veroorsaeckt. Vergel. Ier.18.16. Mich. c. 6. vers 16. met de aenteeck.

5

U ¹⁷ kalf, ô Samarja, heeft ¹⁸ [u] verstooten; mijn toorn is tegen hen ontsteken: hoe lange sullen sy de ¹⁹ reynigheyt niet ²⁰ verdragen?

17 Uwen afgodischen kalverdienst, dien uwe Koningen, ô Samaria, (die binnen u haer hof houden) gesticht ende gevoedt hebben.

18 T.w. ghy Israëliten: De sin is, Gelijck sy het goede van haer verstooten hebben (bov. vers 3.) soo sal het quaet, dat sy verkoren hebben, te weten, de afgoderije, haer uyt haer lant verstooten, Dat is, de oorsake daer van zijn. And. u kalf heeft [u] verlaten. Moetende selfs, als in gevangenisse ten lande uytgevoert worden. siet ond. 10. vers 6. Of aldus, Hy (de Heere) heeft u kalf, ô Samaria, verstooten: gelijck ghy sijn goet verstooten hebt, alsoo verstoot hy u quaet.

19 Vergl. Ier. 13. vers 27.

20 Ofte, vermogen. Het kan oock een afgebroken reden zijn, uyt verdriet ende toornigheyt, aldus: Hoe lange en sullen sy geene reynigheyt konnen, Te weten, bekomen, doen, plegen?

6

Want ²¹ dat is oock uyt Israël; een werckmeester heeft’et gemaeckt, ende het en is geen Godt, maer het sal [tot] ²² stucken worden, het kalf van Samaria.

21 T.w. gouden kalf, (in’t begin van het voorgaende ende in het eynde van dit vers vermelt) is van Israël afgekomen, sy hebben het van my niet geleert, maer het is een vondt ende werck van haer eygene godtloosheyt, gelijck eertijts het kalf in de woestijne een vondt geweest is van hare voorvaders.

22 Ofte, kleyn schaefsel, gruys, morsel. Dit schijnt te sien op de vermalinge van het gouden kalf, Exod. 32.20. als of Godt seyde: Wat eenen fijnen godt is dat, die sich selven niet beter en kan behouden?

7

Want sy hebben ²³ wint gezaeyt, ende sullen eenen ²⁴ wervelwint maeijen: ²⁵ het en sal geen staende koorn hebben, het ²⁶ uytspruytsel en sal geen meel ²⁷ maken: of het misschien maeckte, ²⁸ vreemde sullen het verslinden.

23 Dat is, afgoderije ende Heydensche verbonden hebben sy na gejaeght, dies sullen sy de vrucht harer wercken genieten: soodanigh haer doen is, soodanige straffe salder op volgen. Vergelijckt Iob cap. 4. vers 8. met d’aenteeck. ende onder cap. 12. vers 2.

24 Dat is, Godts schrickelicke ende onvermijdelicke plagen. Siet Iob cap. 9. vers 17. Psalm 83. vers 16. Prov. 1.27. Ierem. 4.13. Amos 1.14 met de aenteeck.

25 Te weten, zaet, ofte, hy, te weten, Israël. Gelijck sy met ydelheyt hebben om gegaen, alsoo sal al haer arbeyt ydel zijn: ofte niets voort brengen, ofte, watter van mach voort komen, sal voor den vyant zijn.

26 Ofte, gewas, sooder yets van voort komt.

27 Dat is, geven, daer sal geen meel van komen: ende soo in’t volgende, ende onder 9.16. Siet Psalm 1. op vers 3.

28 Ofte, uytlantsche, Dat is, Heydensche vyanden.

8

Israël ²⁹ is verslonden: ³⁰ nu zijnse onder de Heydenen geworden, gelijck een ³¹ vat daer men geenen lust toe en heeft.

29 Dat is, sal sekerlick van de vyanden verteert worden, waer van de beginselen klaer zijn.

30 Sy zijn albereets veracht by de omliggende Heydenen, ende sullen’t al haest noch meer worden. Vergelijckt vers 10.

31 Als Ier. 22.28. siet aldaer. Item Psalm 31.13. ende vergelijckt Iesa. 30.14.

9

Want sy zijn opgetogen [na] ³² Assur, eenen ³³ woudt-ezel die alleen voor sich selven is: die van Ephraim hebben ³⁴ boelen om hoerenloon gehuert.

32 Om haren staet door gunst ende hulpe des Koninghs van Assyrien te bevestigen. Siet 2.Reg. 15.19, 20.

33 D. wilden, wreeden, ende onbeleefden, roovende voor sich selven, niet soeckende als sijn eygen profijt, om een ander sich niet bekommerende. siet Iob 24.5. ende 39.8. Sommige duyden’t op Israèl, over al om hulpe ende verbont loopende, als een onbetemde wilde woudt-ezel, die over al op de lucht gaet, ende dommelick voeder soeckt, doch dickwils niet en vindt, ende selfs anderen ten roove wort. Vergelijckt Ierem. cap. 2. vers 24.

34 D. helpers, ende bontgenooten, verlatende haren rechten man, Heere ende bontgenoot, Namelick, Godt. Hebr. liefden, minnen, ofte, boelerijen, Dat is, boelen, minnaers. siet Iob 35. op vers 13. ende Ierem. 27. op vers 9.

10

³⁵ Dewijle sy [dan] onder de Heydenen [boelen] om hoerenloon gehuert hebben, soo sal ick ³⁶ die nu oock versamelen: Ia ³⁷ sy hebben al een weynigh begonnen, van wegen den ³⁸ last des Koninghs ³⁹ der Vorsten.

35 Of, schoonse, hoewelse, maer alschoon sy, etc. soo sal ickse [doch] versamelen, etc. gelijck de Hebreeusche woordekens genomen zijn, ond. 9.16. Als of de Heere seyde: Sy mogen soo veel helpers hueren, als sy willen, ’t en sal haer doch niet helpen.

36 Die Heydensche helpers, die sy gehuert hebben, sal ick tegen haer selfs versamelen, om, in plaetse van hulpe, haer te bederven. Vergel. Ezech. 16.37. And. ick salse (de Israëliten) versamelen, T.w. om haer den vyanden over te geven, ende ten lande uyt te drijven, gelijck dit woort somtijts oock voor versamelen ter straffe, gebruyckt wort. siet Psalm 26. op vers 9.

37 De boelen, die sy gesocht ende gehuert hebben, tot harer hulpe, hebben haer al begost te plagen, doch dat is maer een weynigh ten aensien van de reste, die volgen sal. Anders, datse weynigh smerte sullen hebben van, etc. Dat is, het volgende lijden sal soo groot zijn, datse weynigh gedencken sullen aen desen last.

38 D. het tribuyt, dat de Koningh van Assyrien Israël hadde opgeleyt. siet 2.Reg. 15. versen 19, 20. ende 17.3.

39 Des grooten Koninghs van Assyrien, die vele Vorsten ende Princen onder sich heeft. Vergelijckt 2.Reg. 18.19, 24. Iesa. 10.8. Ezech. cap. 31.

11

Om dat Ephraim de altaren ⁴⁰ vermenighvuldight heeft tot sondigen; soo zijn hem de altaren geworden tot sondigen.

40 Dewijle sy enckelick de grouwelicke sonde der afgoderije hebben willen bedrijven, sonder mate ende eynde, soo sal ickse oock daer in laten voort gaen, ende alsoo sonde op sonde hoopen, tot haerder rechtveerdige straffe: ofte, ick salse onder de Heydenen wech voeren, daer sy dan der afgodische altaren genoegh ofte de volheyt sullen hebben, ende tot allerleije afgoderije gedwongen worden. Siet Ierem. cap. 5. vers 19. ende ond. 9. vers 3. ende van het woort sonde, in materie van afgoderije, 1.Reg. cap. 14. vers 16. ende 15.30, 34. ende 16.2. ende 12.30. ende 13.34. met de aenteeckeninge.

12

Ick schrijve hem de ⁴¹ voortreflickheden mijner ⁴² wet voor: [maer] ⁴³ die zijn geacht als wat ⁴⁴ vreemts.

41 D. de uytnemende, groote, heerlicke ende voortreffelicke leeringen mijns woorts, heb ick hen niet alleen mondelick, maer oock schriftelick in overvloet laten voordragen, door onderhoudinge van dewelcke sy groot ende machtigh souden worden. Vergelijckt Iesa. 42.21.

42 Of, leere. siet Psalm 1. op vers 2.

43 Voortreflicke leeringen mijnes woorts.

44 Sy verwerpense, als of alle mijne leeringen haer in’t minste niet aen en gingen, ofse daer mede niet te doen en hadden: wat haer selven lust, wat sy selfs versieren ende bedencken, ofte van de Heydenen aennemen, dat behaeght haer alleen.

13

Aengaende de offerhanden ⁴⁵ mijner gaven, sy offeren vleesch, ende ⁴⁶ eten het,

45 D. de vrywillige danck-offeren, die sy my meenen te offeren (van de gaven, die ick hen in der waerheyt gegeven hebbe,) om quansuys te betoonen, dat sy immers na my noch vragen, ende my niet en verachten.

46 Veranderende mijne offerhanden, in onheylige mestbancketten, sy zijn niet tot mijnen dienst, maer voor haren mont ende buyck. Vergel. Ier. 7.21.

[fol. 106v]

[maer] de HEERE en heeft ⁴⁷ aen haer geen ⁴⁸ welgevallen: Nu sal hy harer ongerechtigheyt ⁴⁹ gedencken, ende hare sonden ⁵⁰ besoecken; sy sullen weder [in] ⁵¹ Egypten keeren.

47 T.w. aen de offeraers, welcker boosheyt hy gedencken wil, als volght. And. daer aen, ofte, aen die, T.w. offerhanden. Vergelijckt Ezech. c. 20. vers 40. ende cap. 43. vers 27. Amos 5.22.

48 Want sy offeren niet ter plaetse, die van Godt daer toe is verordineert, T.w. binnen Ierusalem in den tempel, maer tegen Godts gebodt, daer het hen belieft, tot verachtinge Godts, ende voorts sonder geloove ende bekeeringe.

49 Betoonende sulcks door straffen. Alsoo Ier. 14.10. ende ond. 9.9. siet Genes. 8. op vers 1. ende siet het contrarie Psalm 79.8. Ier. 31.34. Ezech. 18.22. etc.

50 Te weten, met straffen. siet Genes. 21, op vers 1.

51 D. in Assyrien, daer sy getracteert sullen worden, als voormaels in Egypten, sy sullen weder gevoert worden in een nieuw Egypten. Vergel. ond. 9.3. ende 11.5, 11. Ofte, sy sullen weder keeren na Egypten, om met den Egyptenaer te handelen, verlatende den Koningh van Assyrien, die daer over verstoort zijnde, haer verderven sal. Siet 2.Reg. 17.3, 4, 5. (aldus soude men door hare ongerechtigheyt verstaen, de meyneedigheyt ende trouwloosheyt begaen tegen den Assyrier. Vergel. Ezech. 21.23. ende 29.16.) dan sullender sommige na Egypten trecken om de verwoestinge der Assyriers te ontgaen. siet ond. 9.6.

14

Want Israël heeft sijnen ⁵² Maker vergeten, ende ⁵³ tempelen gebouwt; ende Iuda heeft ⁵⁴ vaste steden vermenighvuldight: maer ick sal een ⁵⁵ vyer senden in sijne steden, dat sal ⁵⁶ haer palleysen verteeren.

52 T.w. Godt, die haer niet alleen geschapen, maer oock tot sijn volck gemaeckt, bereyt, ende alsoo groot gemaeckt heeft. siet Iob cap. 4. op vers 17. ende Psalm 100.3. Iesa. 51.13. ende 54.5.

53 Afgodische tempelen, tot den kalveren dienst, te Dan ende Bethel, ende elders, om daer door sijnen staet vast te maken, het volck van Godts tempel te Ierusalem af te houden, ende te naderen tot de vrientschap ende gemeenschap met de afgodische Heydenen. Vergelijckt Ezech. 20.32. And. palleysen. siet Iesa. 9.9.

54 Om sich daer door te versekeren tegen des vyants aenkomste, daer van de Propheten soo veel spraken. siet Iesa. 22.8, 9, etc.

55 D. vyantlicken oorlogh, met de gevolgen van dien, allerley plagen ende elenden. siet Iob 15. op vers 34. ende Amos 1.4. etc.

56 In elck eene der steden van het lant Iuda: In ’t Hebreeusch staet, hare, in ’t eenvoudigh getal, ende het vrouwelick geslachte, siende op het lant, ofte elcke stadt.