Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het ix. Capittel.

Daniel bidt den HEERE om de weder-oprichtinge Ierusalems, vers 1, etc. De Heere verhoort hem, ende onderricht hem, 20. Te gelijcke openbaert hy hem door Gabriel, den tijt van de seventigh weken, aen het eynde van dewelcke, niet alleen den Ioden, maer oock den gantschen menschelicken geslachte, de ware geestelicke verlossinge door Christum den Vorst soude werden aengebracht, 24, etc. Oock spreeckt de Engel van de schrickelicke verdervinge, die over het ondanckbare ende halstarrige Ioodsche volck komen soude, 26, 27.

1

IN ¹ het eerste jaer Darij des soons ² Ahasueros, ³ uyt den zade der Meden, ⁴ die Koningh ⁵ gemaeckt was over het Koninckrijcke der Chaldeen:

1 Siet bov. cap. 6. op vers 1.

2 Verscheydene Koningen der Persen hebben desen name gehadt.

3 D. uyt het geslachte, uyt de natie der Meden. Dit wort hier bygevoeght tot onderscheyt van Darius den Koningh in Persen, in wiens tweede jaer de tempel is volbouwt geworden, Ezra 4.24.

4 Ofte, in het welcke, T.w. jaer, hy Koningh geworden was.

5 Siet bov. cap. 6. op. vers 1.

2

In het eerste jaer sijner regeeringe, ⁶ merckte ick Daniel ⁷ in de boecken, dat het getal der jaren, van dewelcke het woort des HEEREN ⁸ tot den Propheet Ieremiam geschiet was, ⁹ in ’t vervullen der verwoestingen Ierusalems, seventigh jaer was.

6 Of, verstont ick Daniel, uyt, etc.

7 T.w. in de schriften des Propheten Ieremiae. Of wel Daniel sulck een wijs ende treffelick Propheet was, soo en heeft hy evenwel niet nagelaten de heylige Schrift te lesen, gelijck de geestdrijvers, ende verachters van Godts woort het selve nalaten.

8 Siet Ierem. 25. versen 11, 12. ende 27. vers 7. ende 29.10.

9 D. dat wanneer de verwoestinge Ierusalems een eynde soude nemen, seventigh jaer was.

3

Ende ¹⁰ ick stelde mijn aengesichte tot Godt den Heere, [hem] te soecken [met] den gebede, ende smeeckingen, met vasten, ende ¹¹ sack, ende assche.

10 Hebr. ick gaf mijn aengesichte.

11 D. in een sackkleet, ende in der assche.

4

Ick badt dan tot den HEERE mijnen Godt, ende ¹² dede belijdenisse, ende seyde: ¹³ Och Heere, ghy groote ende ¹⁴ verschrickelicke Godt, ^a die het verbont ende weldadigheyt houdet, dien die ¹⁵ hem lief hebben, ende sijne geboden houden.

12 T.w. van mijne eygene sonden ende van de sonden mijnes volcks, onder vers 20.

13 Vergelijckt dit gebedt, met het gebedt Nehem. 1.5. ende 9.32.

14 T.w. den godtloosen.

a Deut. 7.9.

15 Veranderinge van persoone, voor, die u lief hebben, ende uvve geboden houden.

5

^{16 b} Wy hebben gesondight, ende hebben onrecht gedaen, ende godtlooslick gehandelt, ende ¹⁷ gerebelleert, met af te wijcken van uwe geboden, ende van uwe ¹⁸ rechten.

16 Siet meer dergelijcke belijdenissen, Psalm 106. op vers 6.

b Psalm 106.6. Iesa. 64.5, 6,7.

17 Van trap tot trap opklimmende, ende niet rustende tot dat wy tot den hooghsten trap der sonden gekomen waren.

18 Verstaet hier, ende elders meer, door rechten, ofte oordeelen, die wetten daer mede een yeder gegeven wort dat hem toekomt, ende het gelijcke van het ongelijcke onderscheyden wort.

6

Ende wy en hebben ¹⁹ niet gehoort na uwe dienstknechten de Propheten, die in uwen name spraken tot onse Koningen, onse Vorsten, ende onse Vaders, ende tot allen volcke ²⁰ des lants.

19 Dat is, niet gehoorsaemt.

20 T.w. des Ioodschen lants.

7

²¹ By u, ô Heere, is ²² de gerechtigheyt, maer ²³ by ons de beschaemtheyt der aengesichten, gelijck het is te desen dage, by de mannen van Iuda, ende de inwoonderen van Ierusalem, ende geheel Israël, die naby, ende die verre zijn, in alle de landen daer ghyse henen gedreven hebt, om hare overtredinge, daer mede sy tegen u overtreden hebben.

21 D. aen uwe zijde, u komt de lof der gerechtigheyt toe. Of, uvve is, etc.

22 Siet Deut. 6. op vers 25.

23 Met dese woorden bekent de Propheet, dat de oordeelen Godes over sijn volck rechtveerdigh zijn. Vergelijckt Ierem. cap. 7. vers 19.

8

O Heere, by ons is de beschaemtheyt der aengesichten, by onse Koningen, by onse Vorsten, ende by onse Vaderen: ²⁴ om dat wy tegen u gesondight hebben.

24 Ofte, die vvy tegen u gesondight hebben.

9

^c By ²⁵ den Heere onsen Godt zijn ²⁶ de [kolom] barmhertigheden, ende vergevingen, al hoewel wy tegen hem gerebelleert hebben.

c Psalm 130. versen 3, 7. Thren. 3.22.

25 Dat is, aen des Heeren barmhertigheyt ende genadige vergevinge alleen, hanght teenemael alle onse behoudenisse; want by ons en is niet dan oorsake van verdervinge te vinden.

26 Hy gebruyckt dese woorden in het veelvoudigh getal, om te beteeckenen de menighvuldige genaden des Heeren in het vergeven der veelvuldiger sonden.

10

Ende wy en hebben de stemme des HEEREN onses Godts niet gehoorsaemt, dat wy in sijne wetten wandelen souden: die hy gegeven heeft voor onse aengesichten, ²⁷ door de hant sijner knechten de Propheten.

27 D. door den dienst sijner dienstknechten.

11

Maer geheel Israël ²⁸ heeft uwe wet overtreden, met af te wijcken, dat sy uwe stemme niet en gehoorsaemden; daerom is over ons ²⁹ uytgestort dien ^d vloeck, ende dien eedt, ³⁰ die geschreven is in de wet Mose, des knechts Godes, dewijle wy tegen hem gesondight hebben.

28 Hebr. hebben overtreden, siende op den sin.

29 Ofte, gedrupt.

d Levit. 26.14, etc. Deut. 27.15, etc. ende 28.15, etc. ende 29.20, ende 30.17, etc. ende 31.17, etc. ende 32.19, etc. Thren. 2.17.

30 Siet Levit. 26. vers 14, etc. Deut. 27. vers 15, etc. ende 28. vers 15, etc. ende 29. vers 20. ende cap. 30. vers 17, etc. ende 31. versen 17, 18. ende 32. vers 19, etc. Thren. 2. vers 17.

12

Ende hy heeft sijne woorden ³¹ bevestight, die hy gesproken heeft tegen ons, ende tegen onse Richters, ³² die ons richteden, brengende over ons ³³ een groot quaet, het welck niet geschiet en is onder den gantschen hemel, gelijck aen Ierusalem geschiet is.

31 Hebr. vervveckt, of, doen opstaen.

32 D. die ons regeerden.

33 T.w. het quaet der straffe, Dat is, een groot ongeluck, ’t welck in de Klaeghliederen Ieremiae in het breede verhaelt wort. Siet aldaer cap. 1. vers 12. ende 2. vers 13, etc.

13

Gelijck als ³⁴ in de wet Mose geschreven is, [alsoo] is al dat quaet over ons gekomen: ende wy en smeeckten het aengesichte des HEEREN onses Godts niet, afkeerende van onse ongerechtigheden, ende verstandelick acht gevende ³⁵ op uwe waerheyt.

34 Siet bov. vers 11.

35 D. op de sekerheyt uwer dreygementen.

14

³⁶ Daerom heeft de HEERE over ³⁷ het quade gewaeckt, ende hy heeft het over ons gebracht: want de HEERE onse Godt is rechtveerdigh in alle sijne wercken die hy gedaen heeft, dewijle wy sijne stemme niet en gehoorsaemden.

36 Of, daerom is de HEERE vvacker gevveest met dit quaet. De sin is, Hy heeft doen blijcken, dat hy niet en sliep, noch sijne dreygementen niet vergeten en hadde. Terwijlen de sondaren in hare sonden gerustelick slapen, soo waeckt de Heere al vast over hare straffe. ’t Hebreeusch woort en beteeckent niet alleen vvaken, maer oock vervroegen, vervvackeren, verhaesten, als Ier. cap. 1. vers 12. Siet d’aenteeck. aldaer.

37 Siet vers 13.

15

^e Ende nu, ô Heere onse Godt, ^{f 38} die ghy u volck uyt Egyptenlant uytgevoert hebt, met eene stercke hant, ende ³⁹ hebt u eenen name gemaeckt, gelijck hy is te desen dage: ⁴⁰ wy hebben gesondight, wy zijn godtloos geweest.

e Psalm 105.7. ende 106.47.

f Exod. 32.11.

38 Tot dien eynde heeft Godt de kinderen Israëls verlost uyt Egyptenlant, om haer daer door van sijnent wege te versekeren, dat hy haer Godt woude zijn, ende blijven. siet Levit. 22.33. Psalm 81.11. Iesa. 63. vers 16. Daerom en is ’t geen wonder, dat de geloovige soo menighmael Gode dese sijne weldaet voorhouden, soo om haer geloove te stercken, als om den Heere te bewegen, aen sijne oude barmhertigheyt te gedencken. Siet Exod. 32.11. Nehem. cap. 1. vers 10. ende cap. 9. vers 10. Psalm 77.8.

39 De sin is, Ghy hebt ons verlost ende beschermt om uwes naems wille, om uwe macht bekent te maken, Psalm 106. vers 8. Wendt derhalven uw’ toornigh gemoet van ons, op dat uwe eere niet gequetst en worde. siet Exod. 32.12. Psalm 115.1.

40 Dit en moet men soo niet verstaen, als of Godt onse gebeden verhoorde, ende ons wel dede, om dat wy gesondight hebben, ende godtloos geweest zijn, want daerom is Godt op ons vertoornt, ende daerom straft hy ons: Maer als dan verhoort hy onse gebeden, als wy onse sonden belijden, ende onse onweerdigheyt bekennen. Vergelijckt Psalm 25. vers 11. ende 106. versen 4, 5, 6.

16

O Heere, ⁴¹ na alle uwe gerechtigheden, ⁴² laet doch uwen toorne ende uwe grimmigheyt afgekeert worden van ⁴³ uwe stadt Ierusalem ⁴⁴ uwen heyligen bergh: want om onser sonden wille, ende om onser vaderen ongerechtigheden, zijn Ierusalem ende u volck tot versmaetheyt ⁴⁵ by alle die rontom ons zijn.

41 De sin is, Heere, dat ghy uwe dreygementen hebt waer gemaeckt, ons verlatende, ende onse vyanden sterckte tegen ons gevende, etc. dat is alles geschiet na uwe gerechtigheyt, want wy hebben het met onse sonden duysent mael over verdient: Maer Heere, en vergeet oock dat deel uwer gerechtigheden niet, waer door ghy allen boetveerdigen houdt het gene ghy haer uyt genade belooft hebt. Gelijck Godt maer een en is, alsoo en is’er oock maer eene gerechtigheyt of rechtveerdigheyt in Godt, maer daer zijn velerley betooningen der selver: ende onder anderen betoont hy deselve, wanneer hy den boetveerdigen houdt het gene hy haer uyt genaden belooft heeft. Vergelijckt Nehem. 1. versen 8, 9. ende cap. 9. vers 8. Psalm 51. vers 16.

42 Dat is, laet doch ophouden die sware straffen, die ghy rechtveerdighlick over Ierusalem ende het gantsche Ioodsche volck hebt uytgestort, om hare sonden te straffen. Siet Micha cap. 7. vers 9. Apoc. 15.7. Anders, uvven toorn ende uvve grimmigheyt vvende sich af van, etc.

43 Als of hy seyde, Dit is uwe stadt die ghy u verkoren hebt uyt alle de steden des gantschen aerdbodems, wendt derhalven uwen toorn van deselve af.

44 Hebr. den bergh uvver heyligheyt. siet Psalm 2. op vers 6.

45 Hebr. by alle onse rontommigheden, Dat is, by alle die rontom ons gelegen zijn. Vergelijckt Thren. cap. 1. vers 8. etc. ende cap. 2. versen 15, 16. ende cap. 3. vers 14. ende Psalm 44. versen 14, 15, 16, 17. ende 89. versen 42, 51. ende 79.4.

17

Ende nu, ô onse Godt, hoort na ⁴⁶ het gebedt uwes knechts, ende na sijne smeeckingen, ende doet u aengesichte ⁴⁷ lichten ⁴⁸ over u heylighdom, dat verwoest is: ⁴⁹ om des Heeren wille.

46 Dat is, na mijn gebedt, die uw’ knecht ben.

47 D. aenschouwt u heylighdom met een vriendelick ende gunstigh gelaet. Van dese maniere van spreken siet Num. 6. op vers 25.

48 Dat is, over uwen tempel, of veel meer, over de binnenste plaetse des tempels, daer Godt op de Arke, of Cherubim sat.

49 D. doet het niet om onse weerdigheyt, maer om des Heeren Christi wille. Alsoo staet’er Iesa. 10.27. Het jock sal afgescheurt worden, om des Gesalfden, ofte, om des Messiae vville: Ende Psalm 80.16. Om des Soons vville, ende oock Psalm 84.10.

18

⁵⁰ Neyght uw’ oore, mijn Godt, ende

50 Vergelijckt de woorden die de Koningh Hizkia gebruyckt, Iesa. 37.17.

[fol. 100r]

hoort, doet uwe oogen op, ende siet ⁵¹ onse verwoestingen, ende de stadt ⁵² die na uwen name genoemt is: want ⁵³ wy en werpen onse smeeckingen voor u aengesicht niet neder, ⁵⁴ op onse gerechtigheden, maer op uwe barmhertigheden, die groot zijn.

51 Dat is, hoe jammerlick wy verwoest zijn.

52 D. die de stadt des Heeren genoemt wort. siet Deut. 28. op vers 10. Amos 9. vers 12. 1.Reg. 14. vers 21. Hebr. over vvelcke uvven name is (ofte wort) aengeroepen, ofte, uytgeroepen.

53 Siet van dese maniere van spreken Ierem. 36. op vers 7. Psalm 141.2.

54 D. steunende op onse rechtveerdige daden, ofte wercken: ofte, van wegen.

19

O Heere hoort, ô Heere vergeeft, ô Heere merckt op, ende doet’et, en vertreckt het niet; Om uwes selfs wille, ô mijn Godt: Want ⁵⁵ uwe stadt, ende u volck, is na uwen name genoemt.

55 Siet bov. vers 18.

20

Als ick noch sprack, ende badt, ende beleedt mijne sonde, ende de sonde mijnes volcks van Israël, ende mijne smeeckinge ⁵⁶ nederwierp voor ’t aengesichte des HEEREN mijnes Godts, ⁵⁷ om des heyligen berghs wille mijnes Godts:

56 Als bov. vers 18.

57 Hebr. over, ofte, voor den bergh der heyligheyt mijnes Godts, D. op dat Godes Kercke in haren vorigen stant mochte herstelt worden.

21

Als ick noch sprack in den gebede: soo quam ⁵⁸ de man ⁵⁹ Gabriel, dien ick ⁶⁰ in den beginne, in een gesichte gesien hadde, ⁶¹ snellick gevlogen, ⁶² my aenrakende ontrent den tijt ⁶³ des avont-offers.

58 Siet boven 8. op vers 15.

59 Siet van den name ende persoon deses Engels, bov. 8. op vers 16.

60 Ofte, te voren, of, in ’t eerste, T.w. in het gesichte van den ram met twee hoornen, ende van den bock, Dan. 8.

61 Hebr. met vermoeytheyt: Niet dat de Engelen kunnen vermoeyt of moede worden, maer ’t wort soo geseyt, om uyt te drucken sulck eene snelligheyt, als, na ons begrijp, vermoeytheyt moet veroorsaken. And. in de vlucht.

62 By dit aenraken, ofte aenroeren des Engels heeft Godt den Propheet gesterckt. siet onder cap. 10. vers 19.

63 D. in het laetste vierendeel van den dagh, ter welcker ure het avont-offer pleeght geoffert te worden, doe de tempel, ende Ioodsche Godtsdienst noch in wesen waren. siet Exod. 29.39, 41. Num. 28.4. Te deser tijt badt oock Elias, 1.Reg. 18.36. etc. siet oock Actor. 3.1. Hier uyt nemen sommige af dat Daniel hier geopenbaert is, in wat tijt des daeghs Christus hemselven voor onse sonden soude op-offeren.

22

Ende hy onderrichtede [my,] ende sprack met my, ende seyde, Daniel, nu ben ick ⁶⁴ uytgegaen, om u ⁶⁵ den sin te doen verstaen.

64 T.w. uyt den hemel, van Godt gesonden zijnde.

65 Hebr. het verstant: Namelick, om u te onderrichten van de weder-opbouwinge der stadt van Ierusalem, ende de herstellinge van den staet des Ioodschen volcks.

23

⁶⁶ In den beginne uwer smeeckingen is ⁶⁷ het woort uytgegaen, ende ick ben gekomen, om [u dat] te kennen te geven, want ghy zijt ⁶⁸ een seer gewenscht [man:] verstaet dan ⁶⁹ dit woort, ende ⁷⁰ merckt op dit gesichte.

66 D. van dier tijt af, dat ghy hebt begost te bidden voor de verlossinge Israëls, hebbe ick bevel ontfangen van u te antwoorden.

67 D. het bevel.

68 Hebr. begeerten, D. een man der begeerten. siet ond. 10.11. D. een man die men seer begeert, een man Gode ende den menschen aengenaem, alsoo staet’er Dan. 10.3. broot der begeerten, ende vaten der begeerten, 2.Chron. 20.25. ende kleederen der begeerten, Genes. 27. op vers 15. Sommige meynen, dat Daniel genoemt wort een man der begeerten, om dat hy meer dan oyt eenigh man begeert ende gewenscht heeft de verlossinge sijnes volcks, weder-opbouwinge des tempels, ende des Godtsdiensts, gelijck sulcks af te nemen is uyt sijn gebedt, ende sijn vasten, cap. 10.

69 Ofte, dese sake.

70 Of, leert dit gesichte, D. dese Prophetie, die ick u sal te kennen geven, wel te dege verstaen.

24

⁷¹ Seventigh ⁷² weken ⁷³ zijn bestemt ⁷⁴ over u volck, ende over uwe heylige stadt, ⁷⁵ om de overtredinge te sluyten, ende ⁷⁶ om de sonden te verzegelen, ende ⁷⁷ om de ongerechtigheyt te versoenen, ende ⁷⁸ om eene eeuwige gerechtigheyt aen te brengen, ende om het gesichte, ende ⁷⁹ den Propheet te verzegelen, ende om ⁸⁰ de heyligheyt der heyligheden ⁸¹ te salven.

71 Daniel en hadde maer gebeden om de verlossinge sijnes volcks uyt Babel, de Heere geeft hem dat niet alleen, maer oneyndelick meer, want hy openbaert hem daer en boven den tijt wanneer niet alleen de Ioden, maer oock sijn gantsche volck uyt de macht des duyvels, ende der eeuwiger verdoemenisse, door den Messiam soude verlost worden.

72 Verstaet hier jaervveken, gelijck Lev. 25.8. elcke weke van seven jaren, t’samen makende vier hondert en negentigh jaren: Waer nu dese vier hondert en negentigh jaren beginnen, ende waer sy eyndigen, daer van is verscheyden gevoelen. Sommige beginnense van ’t eerste jaer der Monarchie Cyri, ende eyndigense in den doot Christi: ’t welcke wel de eenvoudighste meyninge schijnt te zijn, uyt Ies. 44.28. ende 45.13. 2.Chro. 36.22, 23. Ezra 1.1. etc. doch andere beginnense van ’t sevende jaer Artaxerxis Longimani, ende eyndigense oock in de doot Christi. Andere beginnense van ’t tweede jaer Darij Nothi, ende eyndigense in de verstooringe Ierusalems door Titum. Van welcks alles de verstandige leser sal mogen oordeelen.

73 T.w. van Godt. Hebr. zijn afgehouvven, of, afgesneden, D. bescheyden, besloten.

74 Welcke gedurende, uwen volcke, ende uwe heylige stadt, sal over komen het gene dat ick u stracks sal openbaren.

75 Ofte, om op te sluyten, ofte, om te bedvvingen de overtredinge. And. dat hy (T.w. Christus) de overtredinge besluyt, Dat is, dat hy voor de sonden des volcks genoegh doe, op dat deselve, als in eenen kercker besloten worden, datse niet meer voor Godes aengesichte en komen.

76 D. om te bedecken de sonden der uytverkorenen, datse voor het aengesichte Godes niet en komen. Dit heeft Christus door sijne doot te wege gebracht. And. om de sonden te verdelgen.

77 T.w. door de offerhande Christi aen het kruyce.

78 Hebr. eene gerechtigheyt der eeuvvigheden, door dewelcke alleene, die oyt gerechtveerdight zijn ende rechtveerdigh sullen worden, moeten gerechtveerdight worden voor Godt, Hebr. 9.12. Dese gerechtigheyt is gelegen in de vergevinge der sonden ende toereeckeninge der gerechtigheyt Iesu Christi.

79 D. de Prophetie: T.w. de Prophetien der Propheten van Christi lijden, ende de heerlickheyt daer op volgende, 1.Petr. 1.11. welcke Godt den Propheten door gesichten heeft geopenbaert.

80 D. den Heere Christum, die daer is het waerachtige heylige der heyligen, om dat in hem alle de schatten van heyligheyt, rechtveerdigheyt, ende oock van wijsheyt ende kennisse Godes verborgen zijn, ons te goede: Ende dat hy is de ware Arke des verbonts, door den welcken Godt de woorden des levens tot de werelt spreeckt: De rechte genadenstoel, door welcken wy de versoeninge hebben, etc.

81 Te weten, met den Heyligen Geest, Dat is, als in te wijen, ende te bereyden tot sijn salighmakende ampt.

25

⁸² Weet dan, ende verstaet: ⁸³ Van [kolom] den uytgangh des woorts, om te doen weder keeren, ende om Ierusalem te bouwen, tot op ⁸⁴ Messiam ⁸⁵ den Vorst, zijn seven weken, ende twee en sestigh weken: ⁸⁶ de straten, ende de grachten sullen wederom gebouwt worden, doch ⁸⁷ in benauwtheyt der tijden.

82 Onse Heere Iesus Christus doet even dese selve vermaninge, aengaende dese Prophetie, Matth. 24.15.

83 Dat is, van dier tijt af, datter een bevel sal uytgaen dat men het volck, (Te weten, het Ioodsche volck) weder brengen, Dat is, los laten sal uyt de Babylonische gevangenisse, ende het selve Ierusalem herbouwen sal. Verstaet hier door het vvoort, het bevel, als vers 23. T.w. het bevel Cyri, na sommiger gevoelen. Siet 2.Chron. cap. 36. versen 22, 23. ende Ezra 1.1. ende boven de aenteeckeninge vers 24. van het begin der seventigh weken. Anders, om vveder te brengen, Dat is, om weder ter hant te stellen, Te weten, de vaten des tempels, die uyt den tempel na Babel gevoert waren. Anders, om te herstellen, namelick den staet der Kercke, ende der Politie.

84 D. tot op Christum, het Hebreeusch woort Messias, (het welck even het selve, dat Christus beteeckent, namelick eenen gesalfden) staet oock Ioan. 1.42. ende 4.25.

85 Ofte, Leytsman, als Iesa. 55. vers 4. ofte, Hertoge, als 2.Sam. 7.8. ende 2.Reg. 20.5.

86 Hebr. de strate ende de gracht, And. uytgehouvvene gracht. Verstaet dit van de stadts-grachten.

87 Want al wat onder Ezra aen de muren gebouwt was, dat wert korts door de vyanden der Ioden weder om verre geworpen, ende de poorten met vyere verbrandt: Ende onder Nehemia moesten sy bouwen met de truffel in d’eeue ende het geweer in de ander hant, Neh. 4.17. daerom de Ioden haer soo seer haesteden, dat sy ’t gebouw des muers voltrocken in twee en vijftigh dagen.

26

Ende ⁸⁸ na die twee en sestigh weken, sal de Messias ⁸⁹ uytgeroeyt worden, ⁹⁰ maer het en sal niet voor hemselven zijn: ende ⁹¹ een volck des Vorsten, ’t welck komen sal, sal de stadt ende het heylighdom verderven, ende ⁹² sijn eynde sal zijn met eenen overstroomenden vloet, ende tot het eynde toe salder krijgh zijn, [ende] ⁹³ vastelick beslotene verwoestingen.

88 Namelick, na de negen ende sestighste weke, want de seven voorgenoemde weken moeten by dese twee ende sestigh weken bygevoeght worden.

89 Het Hebreeusch woort beteeckent somtijts soo veel, als eenen misdader van het leven brengen. Siet Levit. 17. op vers 4.

90 D. niet tot sijnen profijte, maer tot profijt van sijne uytverkorenen, ofte, niet om sijner sonden wille. And. doch hy en sal geen [schult] hebben, ofte, maer sonder sijne [misdaet.] Of, sonder eenige [schult.] And. ende en sal geenen [hulper] hebben. Siet cap. 11. vers 45. And. ende niet meer zijn, T.w. onder de menschen, opgenomen zijnde ter rechter hant des Vaders. Vergel. Genes. 5.24.

91 D. het heyrleger der Romeynen.

92 T.w. het eynde, ’t welck de Roomsche Vorst den Ioodschen volcke sal aenbrengen: Ofte, het laetste dat hy het Ioodsche volck sal aendoen.

93 De sin is, Sy zijn vastelick besloten, ende de tijt precijselick bestemt, wanneer sy komen, ende wanneer sy ophouden sullen. Sommige verstaen dit aldus: Tot dat Godes oorloge tegen sijn volck een eynde hebbe, zijn de verwoestingen precijselick bestemt.

27

Ende hy sal ⁹⁴ velen het verbont verstercken ⁹⁵ een weke: ende ⁹⁶ [in] de helft der weke, sal hy het slacht-offer, ende het spijs-offer ⁹⁷ doen ophouden, ende ^{98 g} over den grouwelicken ⁹⁹ vleugel sal een verwoester zijn, oock ¹⁰⁰ tot de voleyndinge toe, ¹ die vastelick besloten zijnde sal uytgestort worden over den verwoesteden.

94 Ofte, voortreffelicken, T.w. den uytverkorenen ende geloovigen.

95 D. seven jaren, in het midden van dewelcke de Heere Christus is gedoot, ende in den overigen tijt hebben de Apostelen de Ioden met den Euangelio Christi bedient.

96 T.w. in het midden der selver seventighste weke.

97 T.w. door sijne doot, die een offerhande ende slacht-offer is, waer door alle heylige in der eeuwigheyt geheylight worden, voor dewelcke alle de Levitische offerhanden verdwenen zijn, gelijck de schaduwe voor de sonne. Want hoewel sy noch een weynigh tijts na de hemelvaert Christi geduert hebben, soo heeft nochtans met de doot Christi, stracks alle hare wettelickheyt ende nuttigheyt opgehouden.

98 Hebr. over den vleugel der verfoeyselen, of, verfoeyingen. Verstaet, het verfoeijelicke heydensche Rooms krijghsvolck: (Matth. 24.15.) over het welcke een krijghs-overste sal zijn die dese verwoestinge sal aenrichten na Godes rechtveerdigh oordeel.

g Matth. 24.15. Marc. 13.14. Luce cap. 21. vers 20.

99 Ofte, benden. Siet Ezech. cap. 12. op vers 14.

100 Siet Ier. 4. d’aenteeck. op vers 27.

1 Siet Iesa. 28. op vers 22.