Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het iij. Capittel.

Nebucadnezar richt een beelt op, ende wil het van alle man aengebeden hebben, vers 1, etc De metgesellen Daniels sulcks weygerende, ende de dreygementen des Koninghs verachtende, worden in den vyerigen oven geworpen op de aenklaghte der Chaldeen, 8. Doch mirakuleuslick van Godt bewaert ende verlost, maer die het vyer stoockten, verbrant, 22, 23, etc. hier over ontsette sich de Koningh uyttermaten seer, 24. ende hy prijst Godt van wegen sijne getrouwigheyt, ende mogentheyt, 28.

1

DE Koningh Nebucadnezar ¹ maeckte een beelt van gout, ² wiens hooghte was sestigh ellen, sijn breette ses el-[kolom]len: hy richted’et op in het dal Dura, in het lantschap van Babel.

1 Hier uyt blijckt genoeghsaem, dat de belijdenisse die hy cap. 2. vers 47. gedaen heeft, geen oprechte bestendige belijdenisse geweest en zy. siet d’aent. aldaer.

2 Uyt het vervolgh der historie schijnt, dat de Koningh uyt raet ende aendrijven der voornaemste onder de Chaldeen dit beelt heeft opgericht. Vergel. cap. 6. versen 4, 5, 6. Sy hebben dit behendelick bedacht uyt haet, insonderheyt van Daniels metgesellen, (benijdende de aensienelickheyt ende hooge staten die sy bedienden, op dat sy dit weygerende, niet alleen van hare officien berooft, maer oock aen het leven mochten gestraft worden. Want om andere Babyloniers halven, die van selfs genoeghsaem tot afgoderije geneyght waren, en was’t niet van nooden, dat mense met sulck een wreet dreygement tot dese afgoderije soude dwingen. De tijt wanneer dit beelt zy opgericht, en wort hier niet uytgedruckt, maer ’t is wel e vermoeden, dat het eenigen tijt na dat hy dien droom gehadt heeft, geschiet zy.

2

Ende de Koningh Nebucadnezar sondt henen om te versamelen de Stadthouders, de Overigheden, ende de Lantvooghden, de Wethouders, de Schatmeesters, de Raetsheeren, de Amptlieden, ende alle de Heerschappers der lantschappen: dat sy komen souden tot de inwyinge des beelts, het welck de Koningh Nebucadnezar hadde opgericht.

3

Doe versamelden sich ³ de Stadthouders, de Overigheden, de Lantvooghden, de Wethouders, de Schatmeesters, de Raetsheeren, de Amptlieden, ende alle de Heerschappers der lantschappen, tot inwyinge des beelts, het welck de Koningh Nebucadnezar hadde opgericht: ende sy stonden voor het beelt dat Nebucadnezar opgericht hadde.

3 De Koningh heeft alle dese hooge Officieren verschreven, ende gewilt datse daer souden tegenwoordigh zijn, eensdeels ter eere deses beelts, anderdeels op dat alle ondersaten haer exempel des te vrywilliger souden navolgen, oock om de Ioden, die weygerlick souden wesen, eenen schrick aen te jagen.

4

Ende ⁴ een heraut riep met kracht, ⁵ Men seyt u aen, ⁶ ghy volckeren, ghy natien, ende tongen:

4 Ofte, uytroeper, afkundiger, die opentlick van ’sheeren wege yet afkundighde.

5 Ofte, sy seggen u aen] T.w. de Koningh, ende sijne Raden.

6 D. ghy volcken, van wat tonge ofte sprake dat ghy zijt.

5

Ter tijt als ghy hooren sult het geluyt ⁷ des hoorns, der pijpe, ⁸ der cyther, der ⁹ vedele, der psalteren, ¹⁰ des accoort-gesanghs, ende allerley soorten van musijcke: soo sult ghylieden neder vallen, ende aenbidden het gouden beelt, het welck de Koningh Nebucadnezar heeft opgericht:

7 Chald. Karna, in het Latijn Cornu.

8 Chald. Kytros, of, Katros.

9 Chald. Sabbecha, by de Griecken ende Latijnen sambuca genoemt, eenige setten ’t over een harpe, andre een hackebert.

10 Chald. sumphoniah. Het welck sommige meenen met het Griecks over een te komen, beteeckenende een gesangh veler stemmen t’samen wel accordeerende. Doch andere meenen dat het is een Chaldeeusche naem van een seker musijck-instrument, als orgel, klavecimbel, te dier tijt bekent.

6

Ende wie niet neder en valt ende aenbidt, die sal te dier selver ure in het midden van den oven des brandenden vyers geworpen worden.

7

Daerom te dier tijt als alle die volckeren hoorden het geluyt des hoorns, der pijpe, der cyther, der vedele, ¹¹ der psalteren, ende allerley soorten der musijcke, alle volckeren, natien, ende tongen neder vallende, aenbaden het gouden beelt, het welck de Koningh Nebucadnezar hadde opgericht.

11 Na psalteren staet vers 5. des accoort-gesanghs, het welck hier nagelaten is.

8

¹² Daerom naderden ¹³ even ter selver tijt Chaldeeusche mannen, ¹⁴ die de Ioden opentlick beschuldighden,

12 Hier wort te kennen gegeven, dat die boose Officieren des Koninghs geloert hebben op dese gelegentheyt, om de Ioden, doch insonderheyt de drie jongelingen, in haer nett te krijgen. Siet op vers 1.

13 T.w. stracks, soo haest als sy sagen, dat die drie jongelingen het gouden beelt niet aen en baden, niet kunnende soo lange wachten, tot dat dese afgodische ceremonie ge-eyndight was.

14 Chald. die de beschuldingen der Ioden uytriepen, D. die de Ioden met een groot geroep by den Koningh aenklaeghden, doch insonderheyt de drie jongelingen, daer het haer meest om te doen was, om dat sy tot hooge staten verheven waren.

9

¹⁵ Sy antwoordden, ende seyden tot den Koningh Nebucadnezar: O Koningh, ¹⁶ leeft in der eeuwigheit.

15 Dat is, sy spraken: alsoo meermaels.

16 Siet boven cap. 2. op vers 4.

10

Ghy, ô Koningh, hebt een bevel ¹⁷ gegeven, dat alle menschen, die hooren souden het geluyt des hoorns, der pijpe, der cyther, der vedele, der psalteren, ende des accoort-gesanghs, ende allerley soorten van musijcke, neder vallen, ende het gouden beelt aenbidden souden:

17 Chald. gestelt, Dat is, laten uytgaen.

11

Ende wie niet neder en viele, ende aenbade, die soude in het midden van den oven des brandenden vyers geworpen worden.

12

Daer zijn Ioodsche mannen, ¹⁸ die ghy over ¹⁹ de bedieninge des lantschaps van Babel gestelt hebt, ²⁰ Sadrach, Mesach, ende Abednego: dese mannen en hebben, ô Koningh, op u geen achtinge gestelt: ²¹ uwe goden en ²² eeren ²³ sy niet, ende sy en bidden het gouden beelt niet aen, het welck ghy opgericht hebt.

18 Als of sy seyden, In plaetse daerse u behoorden alle gehoorsaemheyt te bewijsen, van wegen de menighvuldige eere, genaden, ende weldaden, die sy van u ontfangen hebben, soo zijn sy u alder-ongehoorsaemst.

19 Ofte, werck, ofte, saken.

20 Waerom en beschuldigen sy oock te gelijcke Daniel niet? Ofte, hy en is hier niet by geweest, zijnde ergens verre van der hant om grootwichtige saken des Koninghs te verrichten: Of was hy hier tegenwoordigh soo wisten sy wel, dat hy by den Koningh soo heel groot was, dat sy hem te vergeefs souden beschuldight hebben. Soo hebben sy dan van hem stille geswegen, ten minsten voor eenen tijt, soeckende dese drie mannen voor eerst van kant te helpen, die haer in dese generale by een komste niet en hebben kunnen ofte mogen absenteeren.

21 Als 1.Reg. cap. 11. vers 33. Anders, uwen Godt, Dat is, dit beelt, daer ghy eenen Godt van maeckt. Ofte daer in, ofte daer door ghy uwen Godt aenbidt.

22 Ofte, dienen.

23 T.w. die drie jongelingen. In dese historie en wort nergens geseyt, dat d’andere Ioden zijn aengeklaeght, nochte gestraft geworden. Sommige meynen, dat dese boose Chaldeen soo blijde waren als sy die drie jongelingen in haer nett hadden gecregen, dat sy op de reste niet en pasten.

13

Doe seyde Nebucadnezar in toorn ende grimmigheyt, dat men Sadrach, Mesach, ende Abednego voortbrengen soude: doe wierden die mannen voor den Koningh gebracht.

[fol. 94v]

14

Nebucadnezar antwoordde ende seyde tot haer, ²⁴ Is ’t met opset, Sadrach, Mesach, ende Abednego, dat ghylieden mijne goden niet en eeret, ende het gouden beelt, dat ick opgerecht hebbe, niet aen en bidt?

24 Als of hy seyde, Doet ghy dit in goeden ernst, ende met voorbedachten raet, of spot en geckt ghy met my, ende met desen mijnen Godt? And. is ’t waer?

15

Nu dan, soo ghylieden gereet zijt, dat ghy ter tijt als ghy hooren sult het geluyt des hoorns, der pijpe, der cyther, der vedel, der psalteren, ende des accoort-gesanghs, ende allerley soorte der musijcke, neder valt, ende aenbidt het beelt dat ick gemaeckt hebbe, ²⁵ [soo is ’t wel:] maer soo ghylieden ’t niet en aenbidt, ter selver ure sult ghylieden geworpen worpen in het midden van den oven des brandenden vyers: ende ²⁶ wie is de Godt die u-lieden uyt mijne handen ²⁷ verlossen soude?

25 De sin is, Indien ghy nu noch mijn bevel gehoorsaemt, ick sal u genadigh zijn. Diergelijcke onvolmaeckte reden vint men Luce 13.9. Anders in ’t begin van het vers aldus: Nu siet, weest ghylieden gereet, etc. bevels wijse.

26 Hier onder begrijpt hy oock den waren Godt: soo dat dit een grouwelicke godtslasteringe is. Vergelijckt hier mede de woorden Senacheribs, 2.Reg. cap. 19. ende der Pharizeen, Matth. cap. 27. vers 43.

27 Ofte, verlossen sal.

16

Sadrach, Mesach, ende Abednego antwoordden, ende seyden tot den Koningh Nebucadnezar, ²⁸ Wy en hebben niet van nooden u op dese sake te antwoorden:

28 De sin is, Wy souden u te vergeefs antwoorden, want ghy hebt vastelick besloten ons te dooden, indien wy uwe goden niet en aenbidden, ende wy hebben een vast voornemen die te versmaden: dewijle dan ghy van u voornemen, ende wy van het onse niet te brengen en zijn, soo is’t te vergeefs dat wy vele woorden gebruycken, daer en sal geen voordeel van komen. Siet gelijcke beteeckenisse van het Hebr. woort Ezra 6. vers 9. ende 7.20.

17

²⁹ Sal het soo zijn, onse Godt dien wy eeren, is machtigh ons te verlossen uyt den oven des brandenden vyers ende hy sal [ons] uyt uwe hant, ô Koningh, verlossen.

29 T.w. dat wy in desen vyerigen oven sullen geworpen worden. Of aldus, Siet, onsen Godt dien wy eeren, is machtigh, etc.

18

³⁰ Maer soo niet, u zy bekent, ô Koningh, dat wy uwe goden niet en sullen eeren, nochte het gouden beelt dat ghy hebt opgericht, en sullen aenbidden.

30 Indien het onsen Godt niet en belieft ons te verlossen, soo en sullen wy evenwel dese afgoderije niet begaen, ja selfs niet met het uyterlick gelaet, liever willen wy sterven.

19

Doe wert Nebucadnezar vol grimmigheyt, ende ³¹ de gedaente sijnes aengesichts veranderde tegen Sadrach, Mesach, ende Abednego: hy antwoordde en seyde, Dat men den oven ³² seven mael meer heet maken soude ³³ dan men dien pleeght heet te maken.

31 Chald. het beelt, D. het gelaet sijnes aengesichts, het gene daer aen men den mensche kent.

32 Chald. een seven mael boven dan het gesien was dien heet te maken. De oven was alreeds heet gemaeckt, als af te nemen is uyt vers 6. maer dat en was niet genoegh, hy moest seven mael heeter gemaeckt worden.

33 And. dan het behoorlick was dien te heeten. Dit beval dien wreeden, ende in sijnen afgodischen yver brandenden Koningh, om anderen hier door eenen schrick aen te jagen, ende te maken dat sy hem gehoorsamen souden.

20

³⁴ Ende tot den stercksten mannen van krachte ³⁵ die in sijn heyr waren, seyde hy, datse Sadrach, Mesach, ende AbedNego binden souden, om te werpen in den oven des brandenden vyers.

34 Chald. tot de mannen, de mannen der sterckte, of kracht, D. tot de sterckste mannen.

35 Of, die in sijn gevolgh, of, guarde, waren. Eertijts pleghten de Koningen de executien harer bevelen te laten geschieden door hare soldaten, ofte trauwanten. siet 2.Sam. 1.15.

21

Doe wierden die mannen ³⁶ gebonden in hare ³⁷ mantels, hare broecken, ende hare hoeden, ende hare [andere] kleederen, ende sy wierpense in ’t midden van den oven des brandenden vyers.

36 Om dies te bequamer in te werpen.

37 D. opperkleederen, die, buyten twijffel, schoon en cierlick waren, gelijck sulcke mannen betaemde te dragen. Hier wort aengewesen, dat dese executeurs van des Koninghs bevel, soo yverigh geweest zijn, om den wreeden Koningh te gehoorsamen, dat sy haer de kleederen, hoe schoon ende kostelick datse geweest zijn, niet en hebben afgenomen, maer sy hebbense terstont met de mannen in het vyer geworpen.

22

Daerom dan, dewijle ³⁸ het woort des Koninghs aendreef, ende de oven seer heet was, soo hebben ³⁹ de voncken des vyers, die mannen, die Sadrach, Mesach, ende AbedNego ⁴⁰ opgeheven hadden, gedoot.

38 D. het bevel.

39 De sin is, Dat de sprancken, of, het uyterste der vlamme, of roock en damp, die stercke kerels, die het vyer stoockten, heeft verbrant, maer dat die drie jongelingen in het midden der vlamme, der kolen, ende des glantz, onverzeert zijn gebleven: De almogende kracht der voorsienigheyt des Heeren, heeft gemaeckt, dat die verbrant wierden, die de Koningh woude sparen, ende die hy woude verbrant hebben, die wierden gespaert. Vergel. onder 6.25.

40 Of, opgenomen hadden. Chald. hadden doen opgaen, Dat is, diese eerst om hooge opgeheven hadden, om in den vyerigen oven te werpen. Want dewijle de oven hooger ofte verhevender was dan de aerde, soo moesten de dienaers dese jongelingen eerst om hooge heffen, ende dan in het vyer vallen laten, ofte werpen.

23

Maer [als] die drie mannen, Sadrach, Mesach, ende Abednego, in het midden van den oven des brandenden vyers ⁴¹ gebonden zijnde, gevallen waren:

41 Als de Propheet seyt, dat sy gebonden zijnde, in den oven vielen, of geworpen wierden, soo geeft hy te kennen, dat sy haer voor het vyer nergens en konden wachten, ende derhalven natuerlicker wijse, nootsakelick stracks hadden moeten verbranden. Sommige oversetters voegen hier by den lofsangh die dese mannen in den oven gesongen souden hebben. Doch sulcks en wort in den Hebreeuschen Bibel niet gevonden, ende is volgens dien apocryph.

24

⁴² Doe ontsettede hem de Koningh Nebucadnezar, ende ⁴³ hy stont op ⁴⁴ in der haest, antwoordde ende seyde tot sijne ⁴⁵ Raetsheeren, Hebben ⁴⁶ wy niet drie mannen in het midden des vyers, ⁴⁷ gebonden [kolom] zijnde, geworpen? Sy antwoordden ende seyden tot den Koningh, ⁴⁸ Het is gewis, ô Koningh.

42 Te weten, doe hy vier mannen in den oven sagh wandelen.

43 Te voren satt hy, als een Koningh, in sijnen stoel, om de martyrisatie der drie jongelingen aen te sien.

44 Ofte, met beroeringe.

45 And. gouverneurs, ofte, bystanders, ofte, lijfwachters.

46 T.w. ick, op u-lieder versoeck, ende met u-lieder raet.

47 Sy wierden wel met koorden gebonden, zijnde in den vyerigen oven geworpen, maer die zijn stracks in stucken gebrant, ofte van den Engel los gemaeckt ende ontbonden.

48 Sy moeten, soo wel als de Koningh, der waerheyt getuygenisse geven.

25

Hy antwoordde ende seyde, Siet, ick sie vier mannnen los wandelende in het midden des vyers, ende daer en is geen verderf aen haer: Ende de gedaente des vierden is ⁴⁹ gelijck eenes soons der Goden.

49 Of, gelijck eenes soons Godes, D. treffelick schoon, uytstekende in schoonheyt, als of hy niet van menschelicke, maer van Goddelicke afkomste ware. Vers 28. noemt hy hem recht, eenen Engel Godes. Hoe de Engelen genoemt worden sonen Godes, siet Iob cap. 1. de aenteeck. op vers 6. ende c. 38. op vers 7. Desen Engel heeft Godt de Heere desen drie mannen bygevoeght tot haren troost, ende tot verlichtinge ende verquickinge, op dat sy in het midden des vyers, ende der vlamme, niet beswijcken en souden. Vergelijckt 2.Reg. c. 6. vers 15. Psal. 34.8. ende 91. vers 11. Sommige meynen, dat het de Heere Christus selve geweest zy die desen jongelingen verschenen is.

26

⁵⁰ Doe naderde Nebucadnezar tot de deure van den oven des brandenden vyers, antwoordde ende sprack: Ghy Sadrach, Mesach, ende Abednego, ⁵¹ ghy knechten ⁵² des Alderhooghsten Godts, gaet uyt ende komt hier: ⁵³ doe gingen Sadrach, Mesach, ende Abednego ⁵⁴ uyt het midden des vyers.

50 Hy die te voren die drie jongelingen strengelick bevolen hadde tot hem te brengen, vers 13. die gaet nu selfs met verslagentheyt ende verbaestheyt des gemoedts tot haer.

51 Wiens knechten waren dan de Chaldeen ende Nebucadnezar selve? knechten der valscher goden ende afgoden, die sy haer selven versiert ende gemaeckt hadden.

52 Aldus noemt hy den waren Godt, niet soo seer uyt rechte meyninge sijnes gemoedts, als uyt verslagentheyt des herten, door aenschouwen des grooten mirakels. Die hy te voren het aldergrootste ongelijck aengedaen hadde, dien doet hy nu de grootste eere aen. Deselve mont diese te voren hadde verwesen, ontschuldightse nu.

53 Godt heeft gewilt, dat dese mannen niet en souden uytgaen tot dat het haer de Koningh belaste, door wiens bevel sy in den vyerigen oven geworpen waren, op dat het wonderwerck te meer mochte bekent zijn, ende de Koningh ten vollen overtuyght.

54 Godt hadde wel kunnen het vyer uytblusschen, maer het heeft hem belieft het selve noch te laten branden, op dat sijne macht des te langer voor aller menschen oogen soude blijcken.

27

⁵⁵ Doe vergaderden de Stadthouders, de Overigheden, ende Lantvooghden, ende de Raetsheeren des Koninghs, dese mannen besiende, om dat het vyer over hare lichamen ⁵⁶ niet geheerscht en hadde, ende dat ⁵⁷ het hayr hares hoofts niet ⁵⁸ verbrant en was, ende hare mantels ⁵⁹ niet verandert en waren: ja dat de reucke des vyers ⁶⁰ daer door niet gegaen en was.

55 D. sy quamen naerder by malkanderen, spraken van dit mirakel, het welck sy daer sagen. Het heeft Godt belieft, dat de Vorsten der Chaldeen dit mirakel te dege souden sien, om elck by de hare daer van te mogen spreken, het welck meer kracht hadde, dan dat alle de Ioden daer van gesproken, ende by de Heydenen getuygenisse gegeven hadden.

56 D. geen macht gehadt en hadde.

57 Of, geen hayr.

58 Of, verzenght.

59 D. datter niet een noppe, of wolleken aen en was, het welck van het vyer gequetst was, of sijn coleur verandert hadde.

60 Het zy door hare lichamen, ofte door hare kleederen: De sin is, Sy en roken niet eens na den brandt, ofte het vyer.

28

Nebucadnezar ⁶¹ antwoordde ende seyde, Gelooft zy ⁶² de Godt, van Sadrach, Mesach, ende Abednego, die ⁶³ sijnen Engel gesonden, ende sijne knechten verlost heeft, die op hem vertrouwt hebben, ende des Koninghs woort ⁶⁴ verandert, ende hare lichamen ⁶⁵ over gegeven hebben, ⁶⁶ op dat sy geenen Godt en eerden, noch aenbaden, dan haren Godt.

61 D. sprack.

62 Chald. gelooft zy deser Godt, van Sadrach. etc. Waerom en seyt hy niet mijn Godt zy gelooft? Om dat hy sijne valsche goden noch niet en woude verlaten, om den eenen waren Godt, die een jaloers Godt is, alleen te dienen.

63 Dat desen Heydenschen Koningh hier weet te spreken van den Engel des Heeren, dat sal hy vermoedelick gehoort ende geleert hebben uyt den mont der drie jongelingen, na dat sy uyt den oven verlost zijnde, met hem gesproken, ende hem alles vertelt hadden. Vergel. dese historie met Dan. 6.23.

64 D. niet geacht noch gehoorsaemt en hebben: namelick om dat het streedt met Godes bevel, die d’afgoderije verbiedt. Siet dergelijcke maniere van spreken Ezra 6.11.

65 Te weten, ten vyere.

66 De Koningh prijst wel dese jongelingen hier in, dat sy soo stantvastelick by haren, D. by den waren Godt gebleven zijn, maer hy hadde behooren haer na te volgen in het eeren deses waren Godts.

29

Daerom wort van my een bevel gegeven, dat alle volck, natie, ende tonge, die ⁶⁷ lasteringe spreeckt ⁶⁸ tegen den Godt van Sadrach, Mesach, ende AbedNego, ^{69 a} in stucken gehouwen worde, ende ⁶⁹ sijn huys tot een dreckhoop gestelt worde: want daer en is geen ander Godt ⁷⁰ die alsoo verlossen kan.

67 Ofte, dwalinge, ofte, vergrijpinge spreeckt, D. een ydel, lichtveerdigh, ende dwalende woort spreeckt, die sich met woorden tegen den Godt Sadrachs, etc. vergrijpt: Hoe veel meer die een smadelick of lasterlick woort souden gesproken hebben?

68 Hy en doet den waren Godt die eere noch niet, die hy sijnen beelde, of afgodt gedaen heeft, bevelende allen volckeren ende natien het selve aen te bidden: Van den waren Godt gebiedt hy alleen, dat men geen quaet van hem spreken, noch hem niet lasteren en soude: Oock en noemt hy den waren Godt niet sijnen Godt, maer den Godt Sadrachs, etc. Waer uyt af te nemen is, dat Nebucadnezar sijne afgoden niet verlaten en heeft, maer de schrick en vreese hebben hem dese belijdenisse uytgeperst. Dit blijckt oock uyt het navolgende Capittel, want doe hy wederom eenen droom hadde, heeft hy de Chaldeen ende tooveraers wederom aengesocht, om de uytlegginge daer van te hebben.

69 69 Siet boven 2.5.

a Dan. 2.5.

69 Siet boven 2.5.

70 Namelick, soo wonderlick, soo snellick, soo machtighlick. And. die verlossen kan gelijck dese.

30

⁷¹ Doe maeckte de Koningh, Sadrach, Mesach, ende AbedNego voorspoedigh in het lantschap van Babel.

71 Anders, doe herstelde de Koningh Sadrach, etc. T.w. in hare vorige staten ende officien, elck in de Provintie daer hy te voren gewoont, ende gebiedt gehadt hadde. Dit was soo vele als of de Koningh drie treffelicke Leeraers hadde uytgesonden, om door het gantsche lant te verkondigen de krachten ende wonderheden des waren Godts aen haer bewesen.