Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Eerste Capittel.

By wat occasie Daniel ende sijne metgesellen in het hof des Koninghs te Babel gekomen zijn, vers 1, etc. hoe Godtsalighlick sy haer aldaer gedragen hebben, 8. hoe wonderlick Godt haer hebbe bygestaen, 17. Ende de uytnemende wijsheyt daer mede de Heere haer begaeft heeft, insonderheyt Daniel, boven alle Wijse ende Sterrekijckers der Chaldeen, 19 ende 20.

1

IN ¹ ’t derde jaer des Koninckrijcx ² Iojakims des Koninghs van Iuda, ^a quam ³ Nebucadnezar de Koningh van ⁴ Babel, ⁵ te Ierusalem, ende belegerdese.

1 T.w. doe het derde jaer ten eynde gingh, ende ’t vierde begon, doe Iojakim absoluyt Koningh woude zijn, sich onttreckende uyt de gehoorsaemheyt die hy te voren aen Nebucadnezar belooft hadde, Ierem. 25. vers 1. And. na ’t derde jaer. Vergelijckt 2.Reg. 24.1.

2 Hy is geweest een sone Iosiae, de broeder Zedekiae, des laetsten Koninghs van Iuda.

a 2.Reg. 24.2, 3. 2.Chron. 36, 6.

3 Hy wort van Iosepho ende andre genoemt Nebucadnezar de Groote, van wegen sijn groot Koninckrijcke, ende groot gebiedt: Sijn Vader hiet oock Nebucadnezar.

4 Siet Ies. 13.19.

5 Of, voor, of, na Ierusalem toe, T.w. om de belegeringe te bereyden, doende in het vierde jaer het gene dat Ieremias voorseyt hadde, cap. 1. etc.

2

Ende de Heere gaf Iojakim den Koningh van Iuda, in sijne hant, ende ⁶ een deel der vaten des huyses Godes, ende hy ⁷ brachtse ⁸ [in] het lant Sinear, [in] sijnes Godts [kolom] huys: ende de vaten bracht hy ⁹ in het schathuys ¹⁰ sijnes Godts.

6 De reste wiert, door Godes beschickinge, in den Tempel bewaert, tot de wechvoeringe des Koninghs Iechoniae, Ier. 27.18, 19, 20. Ia oock blevender noch eenige tot de destructie der stadt toe.

7 T.w. de vaten, die hy, na de wijse der Heydenen, eerst sijnen afgodt heeft gepresenteert, ende daer na in ’t schathuys wech geleyt, als volght. Vergelijckt 2.Chron. 36.7. Andersins is ’t waerachtigh dat hy oock Iojakim, met vele andere, gevangelick gesonden heeft na Babel. Siet het volgende: ende ond. 2.25.

8 And. na het lant Sinear sijnes Godts huys. Van Sinear, siet Genes. 10. op vers 10. ende 11.2.

9 ’t Welck binnen Babylonien was. siet 2.Chron. 36.7.

10 T.w. Bels, des grooten afgodts der Babyloniers, der Assyriers, ende der Perssen. Siet Iesa. 46. vers 1. ende Dan. 4. vers 8.

3

Ende de Koningh seyde tot Aspenaz, ¹¹ den Oversten sijner ¹² Kamerlingen, dat hy voortbrengen soude [eenige] uyt de kinderen Israëls, te weten, ¹³ uyt het Konincklicke zaet, ende uyt de ¹⁴ Princen,

11 Of, sijnen grooten hofmeester.

12 Of, Hovelingen, eygentlick Gesnedene. siet Genes. 37. op vers 36. ende 2.Reg. cap. 20. vers 18.

13 Hebr. uyt het zaet des rijcks, D. uyt, of van de jongelingen, die uyt Koninclicken zade geboren waren. siet Iesa. 39.7. Ierem. 41.1.

14 Of, Vorsten, of, Overste. Eenige onder de Rabbinen, meynen dat het woort parthemim beteeckent de Gouverneurs, woonende ende regeerende ontrent de riviere Perath of Phrath. Andere onder de Ioden meynen dat dit woort soo veel beteeckent, als, groote Vorsten, ende Heerschappers.

4

Iongelingen aen de welcke ¹⁵ geen gebreck en ware, maer ¹⁶ schoon van aensicht, ende ¹⁷ vernuftigh in alle wijsheyt, ende ervaren ¹⁸ in wetenschap, ende ¹⁹ kloeck van verstande, ende in dewelcke ²⁰ bequaemheyt ware, ²¹ om te staen in des Koninghs palleys: ende datmense onderwese in ²² de

15 T.w. geen gebreck noch smette des lichaems, maer volmaeckt van lijf ende van leden.

16 Hebr. goet van aensien.

17 Of, verstandigh in alle wijsheyt, niet datse even doe ter tijt alle wijsheyt, etc. moesten hebben, maer sy moesten van goeden aert ende verstant wesen, om sulcks met der tijt te konnen begrijpen ende leeren.

18 Of, in kennisse. Hebr. kenners der kennisse.

19 Hebr. verstant hebbende [in] wetenschap.

20 Hebr. kracht, D. aert, vernuft, verstant.

21 D. om te dienen. siet Deut. 1. op vers 38. en 1.Reg. 10.8. Dit was van den Propheet Iesaia voorseyt, cap. 39. vers 7. Voor den Koningh staen, kan hier oock verstaen worden, om treffelicke ampten in toekomende tijden te bedienen. Dese jongelingen liet de Koningh tot desen eynde aldus optrecken, op hope dat hy de Ioden door deselve, als sy tot hare jaren souden gekomen zijn, te beter in gehoorsaemheyt soude konnen houden.

22 ’t Hebreeus woort beteeckent alles daer in yet geschreven, ofte verhaelt wort, een boeck, een brief, een register, etc. Te voren waren dese jongelingen van hare Godtsalige ouders ende leermeesters onderwesen geweest in Godes wetboeck: Nu souden sy onderwesen worden in der Chaldeen boecken, die vol van ydele konsten, ende afgodische superstitien waren: Ende alsoo wierden sy gebracht in ’t grootste gevaer na ziele ende lichaem.

[fol. 92v]

boecken, ende ²³ sprake der Chaldeen.

23 Of, tale. Hebr. tonge.

5

Ende de Koningh ²⁴ verordineerde haer ²⁵ wat mense dagh by dagh geven soude van ²⁶ de stucken der spijse des Koninghs, ende van den wijn ²⁷ sijnes drancks, ende dat mense ²⁸ drie jaren [alsoo] optoge, ende dat sy ten eynde der selver souden ²⁹ staen voor het aengesichte des Koninghs.

24 Of, stelde, verordede, bestelde.

25 Hebr. het woort, of, de sake des daeghs op sijnen dagh, gelijck Exod. 5.13.

26 Brocken, portie, gerichten, ofte, overschot.

27 Hebr. sijner drancken, of, drinckingen, D. van sulcke wijnen, ofte dranck, als hy selfs dronck.

28 In welcken tijt vermoedelick sy de Chaldeeusche sprake, de religie, ende wetten der Chaldeen souden konnen leeren.

29 D. dienen. siet Deuter. 10.8. ende 1.Reg. 17.1. ende de aenteeck.

6

Onder deselve nu waren uyt de kinderen Iuda, Daniel, Hananja, Misaël, ende Azarja.

7

Ende de Overste der Kamerlingen ³⁰ gaf hen ³¹ [andre] namen, ende ³² Daniel noemde hy ³³ Beltsazar, ende Hananja Sadrach, ende Misaël Mesach, ende Azarja AbedNego.

30 T.w. uyt bevel des Koninghs, als te sien is ond. 5.12. Hebr. stelde.

31 Aldus heeft oock Pharao Iosephs name verandert, Genes. 41.45. Ende Pharao-Necho, Eliakims, 2.Reg. cap. 23. vers 34. ende cap. 24. vers 17. Het schijnt dat dit pleegh te geschieden tot een teecken van heerschappije over sulcke persoonen: Oock schijnt het hier geschiet te zijn aen Daniel ende sijne metgesellen, uyt haet van de namen des waren Godts die in de namen deser jongelingen waren, T.w. El, ende Iah, ende op dat sy alsoo den waren Godt des te eer vergeten ende de namen der afgoden haer gemeyn ende familier maken souden, haer gevende namen der afgoden, in plaetse des waren Godts. Want na sommiger gevoelen, is Daniel, soo veel, als Godt is mijn Richter: Chananjah, Godt heeft my genade gedaen: Misaël beteeckent soo veel, als eene die den Heere aengrijpt: Azarjah, de hulpe des Heeren, of, dien Godt helpt: maer Beltsazar beteeckent eenen, die Bels schatten wech leyt ende bewaert: Sadrach, eenen die invloeyingen krijght van den koningh der planeten, Dat is, van de sonne: Mesach, eenen die de godinne Sacha toebehoort, AbedNego, beteeckent eenen dienaer van Nego, den afgodt des vyers. Het heeft, buyten twijfel, desen godtsaligen jongelingen seer verdroten, dat men haer gedwongen heeft de namen der afgoden te dragen, in plaetse van die troostelicke namen des waren Godts, die hare godtsalige ouders haer gegeven hadden.

32 Hebr. hy stelde voor Daniel, ende soo in ’t volgende. Daniel wort eerst genoemt, als zijnde uyt Koninclicken stamme, ofte om dat hy sijne metgesellen in wijsheyt ende verstant overtrefte: of, om datter in dit boeck voornamelick van hem gesproken wort.

33 Na den name des afgodts Bels, siet cap. 4. vers 8. Tusschen desen name Daniels, ende des Koninghs te Babel, en is maer een letter onderscheyt, Daniel wiert genoemt Beltschazar, ende de Koningh Belschazar, ond. cap. 5. vers 1.

8

³⁴ Daniel nu ³⁵ nam voor in sijn herte, dat hy sich niet en soude ³⁶ ontreynigen met de stucken der spijse des Koninghs, noch met den wijn ³⁷ sijnes drancks: daerom versocht hy van den Oversten der Kamerlingen, dat hy sich niet en mochte ontreynigen.

34 ’t Gene dat Daniel gedaen heeft, moet men verstaen, dat sijne metgesellen oock gedaen hebben, als blijckt versen 11, 12.

35 Hebr. settede, of, leyde op sijn herte.

36 D. sijne conscientie besmetten met onreyne spijse te eten: Want de Chaldeen aten van verscheyden spijsen, als van verckens, hasen, ende verscheydene soorten van visschen ende vogelen, die den kinderen Israëls te eten van Godt verboden waren, Levit. 11. Deut. 14. Ende sy besmetteden oock de geoorlofde spijsen met afgodische ceremonien ende aenroepingen harer goden, Dan. 5.4. 1.Cor. 10.7. Immers en koude Daniel sulcks niet doen, sonder sijnen naesten te ergeren. Siet Matth. 18.7.

37 T.w. des Koninghs, D. des wijns daer de Koningh selfs van dronck. Doch in het Hebr. staet het veelvoudigh getal, sijner drancken, waer uyt, na sommiger meyninge, af te nemen is, dat de Koningh van verscheydene soorten der wijnen dronck, die oock Daniel, ende sijnen metgesellen voorgestelt wierden.

9

Ende Godt ³⁸ gaf Daniel genade ende barmhertigheyt voor het aengesichte van den Oversten der Kamerlingen.

38 Hebr. stelde Daniel ter goedertierenheyt, ende ter barmhertigheden. Siet dergelijcke maniere van spreken, ende van dergelijcke genade Godes, 1.Reg. 8. op vers 50. Psalm 106.46. Siet oock Nehem. 1. op vers 11. De sin is, Godt gaf dat Daniel, noch sijne metgesellen niet gedwongen en wierden van des Koninghs spijse te eten: Maer Aspenaz sagh het door de vingeren, als de bottelier of spijsmeester haer moes, of hof-spijse te eten gaf.

10

Want de Overste der Kamerlingen seyde tot Daniel, ³⁹ Ick vreese mijnen heere den Koningh, die u-lieder spijse, ende u-lieder dranck verordineert heeft: ⁴⁰ want waerom soude hy u-lieder aengesichten droever sien, dan der jongelingen, ⁴¹ die in gelijckheyt met u-lieden zijn? ⁴² alsoo soudt ghy ⁴³ mijn hooft by den Koningh ⁴⁴ schuldigh maken.

39 Hy geeft hier te kennen, dat hy Daniel, ende sijne metgesellen wel soude toelaten ’t gene dat sy van hem begeerden, ’t en ware dat hy gevreest hadde in perijckel sijnes levens te komen, indien de Koningh gemerckt hadde, dat hare gestalte ware vervallen: ende dat hy de oorsake daer van soude ondersocht hebben.

40 Als of hy seyde, Waerom soude ick d’oorsake daer van zijn, dat de Koningh soude sien, dat uwe aengesichten droever, jammerlicker, mismaeckter, ontstelder, magerder, ofte treuriger souden zijn? Vergel. Genes. 40.6. ende d’aent. aldaer.

41 T.w. van drie jaren, D. die oock, gelijck ghylieden, drie jaren langh aldus moeten opgetrocken worden. Andere verstaen het aldus. die u-lieden in ouderdom gelijck zijn. Hebr. na uwe gelijckheyt, of, na uwe blijdtschap, ’t welck soude zijn, die blijde van gelaet zijn, gelijck ghy nu zijt, ende niet droeve.

42 De sin is, Dus doende, soudt ghylieden maken, dat ick van den Koningh aen ’t leven soude gestraft worden: anders wil hy seggen, soude ick geern u-lieden uwe begeerte toelaten.

43 D. mijn leven.

44 Hebr. verschulden, D. mijn leven in perijckel brengen.

11

⁴⁵ Doe seyde Daniel ⁴⁶ tot Melzar, dien de Overste der Kamerlingen ⁴⁷ gestelt hadde over Daniel, Hananja, Misaël, ende Azarja:

45 T.w. doe hy merckte dat de Overste der Kamerlingen sulcks door de vingeren sagh, als hy maer buyten perijckel ende verwijt mochte blijven.

46 And. tot den besorger, uytdeelder, bottelier, keucken-meester, schaffer.

47 T.w. om haer spijse ende dranck te geven, ende sorge te dragen over hare opvoedinge.

12

⁴⁸ Beproeft doch ⁴⁹ uwe knechten tien dagen langh, ende men geve ons ⁵⁰ van het gezaeyde te ⁵¹ eten, ende water te drincken.

48 And. versoeckt het doch met uwe knechten.

49 D. ons, my Daniel, ende mijne metgesellen.

50 Hebr. van het zaet, D. van ’t gene dat uyt het gezaeyde zaet der aerde voort komt, als allerley moeskruyt, item gerste, erweten, boonen, rijs, gierse, etc. Natuerlicker wijse is vleesch ende wijn voedsamer dan moes en water, maer vermoedelick sal Daniel, ende sijne metgesellen gesien hebben op het gene datter geschreven staet Deuter. 8.3. De mensche en leeft niet van den broode alleen, maer, etc.

51 Hebr. en wy sullen eten, etc.

13

Ende men sie voor u aengesichte onse gedaenten, ende de gedaente der jongelingen, die de stucken van de spijse des Koninghs eten: ende doet met uwe knechten ⁵² na dat ghy sien sult.[kolom]

52 D. na gelegentheyt van saken, na dat ghy sult raetsaem vinden, als ghy een proeve aen ons sult gedaen hebben.

14

Doe hoorde hyse in dese sake, ende hy beproefdese tien dagen.

15

Ten eynde nu der tien dagen, sagh men dat hare gedaenten ⁵³ schoonder waren, ende sy vetter waren van vleesche, ⁵⁴ dan alle de jongelingen, die de stucken der spijse des Koninghs aten.

53 Hebr. goet, ofte, goeder, D. levendiger, beter van coleure, schoonder.

54 D. dan den jongelingen, die van de beste ende voedsaemste spijse gegeten hadden. Niet de delicate spijse ende dranck, maer Godes zegen maeckt schoon ende vett. Vergel. Iud. 13. vers 4. Siet hier van Godes belofte Exod. cap. 23. vers 25. ende vergelijckt voorder Psal. 104.13, 14, 15. ende 145. versen 15, 16. Hebr. 11. versen 37, 38. Matth. 4.4.

16

Doe geschiedde ’t, dat Melzar de stucken harer spijse wech nam, mitsgaders ⁵⁵ den wijn hares drancks, ende hy gaf haer [van] ’t gezaeyde.

55 D. dien sy drincken souden. Siet vers 8.

17

Dese vier jongelingen nu, dien gaf Godt ⁵⁶ wetenschap ende verstant in alle ⁵⁷ boecken, ende wijsheyt: maer ⁵⁸ Daniel gaf hy verstant in allerley ⁵⁹ gesichten ende droomen.

56 T.w. in de vrije konsten, in politijcke saken, ende in naturelicke dingen: maer niet in de konste van tooverije, welcke Godt verboden heeft, Deut. 18.11.

57 Siet bov. vers 4.

58 Daerom heeft Godt Daniel, eenige besondere gaven boven sijne metgesellen gegeven, om hem daer door in aensien te brengen, want hy hem boven sijne metgesellen in voortreffelicke saken gebruycken wilde.

59 Van gesichten, siet Genes. c. 15. op vers 1. ende 46. op vers 2. Num. 12.6. ende van droomen, Gen. 20. op. vers 3. doch somtijts worden gesichten ende droomen voor een genomen, als Iob 33.15.

18

Ten eynde nu ⁶⁰ der dagen waer van de Koningh geseyt hadde, ⁶¹ dat mense soude in brengen, soo brachtse d’Overste der Kamerlingen in voor ’t aengesichte Nebucadnezars.

60 T.w. dier drie jaren, daer van vers 5. gesproken is.

61 Of, dat hyse, T.w. de Overste der Kamerlingen, soude inbrengen, T.w. in het palleys.

19

⁶² Ende de Koningh sprack met haer, doch daer en wert uyt haer alle niemant gevonden, gelijck Daniel, Hananja, Misaël, ende Azarja: ende ⁶³ sy stonden voor het aengesichte des Koninghs.

62 Of, als de Koningh met haer sprack, so en isser niemant, etc.

63 D. als de Koningh hare wijsheyt hoorde, heeft hy geoordeelt, dat sy weerdigh waren in het getal sijner Officieren aengenomen te worden, ende hem in grootwichtige saken te dienen. siet vers 4.

20

Ende [in] alle saken ⁶⁴ van verstandige wijsheyt, die de Koningh haer afvraeghde, soo vondt hyse ⁶⁵ tien malen ⁶⁶ boven alle de ⁶⁷ tooveraers, [ende] sterrekijckers, die in sijn gantsch Koninckrijcke waren.

64 Hebr. van wijsheyt der verstandigheyt.

65 Of, veel mael. Hebr. tien handen. Siet Genes. 43. op vers 34. siet oock 2.Sam. 19.43.

66 D. treffelicker, verstandiger, dan alle de tooveraers.

67 Siet Gen. 41. op vers 8. ende Exod. 7.11.

21

Ende ⁶⁸ Daniel ⁶⁹ bleef ⁷⁰ tot ⁷¹ het eerste jaer des Koninghs Cores toe.

68 Hier wort Daniel alleen genoemt, niet sijne metgesellen, om dat doorgaens in dit boeck sal gesproken worden van ’t gene dat Godt door Daniel heeft gedaen ende voorseyt.

69 Hebr. was. al hoewel niet altoos in even grooten aensien ende hoogh-achtinge in der Koningen hoven, als blijckt cap. 5. versen 13, 16.

70 Het woordeken tot, en sluyt niet altoos den toekomenden tijt uyt, alsoo dattet hier niet te seggen en is, dat hy sulcx niet en soude gebleven zijn ten tijde des Koninghs Cores. Wy lesen cap. 10. vers 1. dat hem in den derden jare deses Koninghs, noch groote dingen van Godt zijn geopenbaert geworden. In sulcker beteeckenisse moet oock ’t woordeken tot genomen worden, 2.Sam. 6.23. Psal. 110.1. Matt. 1.25.

71 Daniel heeft over de seven en seventigh jaren geleeft in ’t hof der Koningen te Babel, eerst onder Nebucadnezar den Grooten: daer na onder Evilmerodach sijnen sone: ende onder Belsazar. In ’t eerste jaer van Cores (die Koningh van Persen zijnde, oock Koningh van Babel geworden is,) zijn de Ioden uyt hare seventighjarige gevangenisse ontslagen. Soo lange, ende noch daer na heeft Godt Daniel in ’t leven gespaert, op dat hy sijn volck soude voorstaen, onderwijsen, ende troosten den gantschen tijt harer gevangenisse. Een bewijs van Godes sonderlinge sorge over sijn volck.