Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het iij. Capittel.

Godts groote lanckmoedigheyt over de snoode ende hartneckige afgoderije van Iuda, met noodigingh tot bekeeringe, vers 1, etc. Vergelijckinge der boosheyt van Israël ende Iuda, die sich aen Israëls exempel niet en spiegelden, maer maeckte ’t noch erger, 6. Israël wort oock genoodight tot bekeeringe, 12. met schoone Euangelische beloften, van de vergaderinge der uytverkorene Ioden ende Heydenen tot Christi Kercke, bestellinge des predick-ampts, afschaffinge der ceremonien, ende oprechtinge des nieuwen Godtsdiensts: item van den geest der kintschap, des gebedts, ende der ware bekeeringe (van dewelcke Godt sijnen uytverkorenen een voorschrift geeft) ende de erffenisse des hemelschen Canaans, 14. etc.

1

¹ MEn seyt, Soo een man sijne huysvrouwe verlaet, ende sy gaet van hem, ende wort eens anderen mans, sal ² hy oock tot haer noch weder keeren? en soude ³ dat selve lant niet ⁴ grootlicks ontheylight worden? ghy nu, hebt [met] vele ⁵ boeleerders gehoereert; ⁶ keert nochtans weder tot my, spreeckt de HEERE.

1 Hebr. om te seggen, of, seggende, D. men seyt gemeenlick, om soo te seggen, by maniere van spreken, genomen dat, etc.

2 D. sal de eerste man haer oock weder mogen nemen?

3 Daer in sulcken grouwel mochte gebeuren. siet hier van Deut. 24.4.

4 Hebr. ontheylight zijnde ontheylight zijn.

5 Hebr. gesellen, vrienden.

6 De Heere wil seggen, dat hy evenwel sijn volck in genade sal op ende aen nemen, soo sy haer van alle dese grouwelen, ende verbontbrekingen oprechtelick sullen bekeeren.

2

Heft uwe oogen op na de hooge plaetsen, ende siet toe, waer en zijt ghy niet ⁷ beslapen? ghy hebt voor ⁸ hen geseten aen de wegen, als een ⁹ Arabier in de woestijne: alsoo hebt ghy het lant ontheylight met uwe hoererijen ende met uwe boosheyt.

7 D. daer en zijn geene hooghten, of ghy hebt’er afgoderije op bedreven.

8 Om de boeleerders te wachten, als eene gemeyne onbeschaemde hoere. Vergel. Genes. 38.14. Ezech. 16.24, 25.

9 Gelijck de straetschenders ende roovers wachten op de passanten in woeste plaetsen.

3

Daerom zijn de ¹⁰ regensdroppelen ¹¹ in gehouden, ende daer en is geen ¹² spaden regen geweest: maer ghy hebt een ¹³ hoeren voorhooft, ghy ¹⁴ weygert schaemroot te worden.

10 Of, regenvlagen, regenbuijen.

11 T.w. van my volgens mijne dreygementen, Lev. 26.19. Deut. 28.23, 24.

12 Siet Deut. 11. op vers 14.

13 Hebr. eener vrouwe eener hoere: als dickwils.

14 D. ghy en wilt u niet schamen, dat ghy immers behoordet te doen, als ghy mijne lant-plagen gevoelt.

4

Sult ghy niet van nu af ¹⁵ tot my roepen, Mijn vader: ghy zijt de ¹⁶ leytsman mijner jeught?

15 Hebr. roept ghy niet tot my, of, noemt ghy my niet, etc. als of Godt seyde: Sult ghy dan nu noch tot my niet weder keeren! bekeert u noch van nu af.

16 Die my van eersten aen met onderwijs, raet ende daet hebt geleyt ende gestiert, als een goet man sijne vrouwe. Vergel. Prov. 2.17.

5

Sal hy in eeuwigheyt [den toorn] ¹⁷ behouden? sal hy [dien] gestadighlick bewaren? ¹⁸ Siet, ghy spreeckt ende doet die ¹⁹ boosheden, ende ²⁰ neemt de overhant.

17 Vergel. ond. vers 12. ende Psalm 103.9. item Levit. 19.18. Nah. 1.2. in welcke plaetsen het woordeken, toorn, tot klarigheyt van den sin verstaen wort. Dit kan men noch nemen als de woorden des volcks, die Godt hen voor schrijft, om hem daer mede boetveerdighlick te bejegenen: of, als Godts, of des Propheten woorden, verklarende, dat Godt sijnen toorn sal afwenden, soo sy haer bekeeren.

18 Dit zijn Godts woorden tot Israël.

19 Die boven verhaelt zijn.

20 D. ghy dringht met uwe boosheyt hartneckighlick door: Alsof Godt seyde: Maer ’t is te vergeefs, dat ick u tot bekeeringe roepe, ghy vraeghter doch niet na, ghy gaet niet dan te moetwilliger voort in uwe boosheyt.

6

Voorts seyde de HEERE tot my, in de dagen des Koninghs ²¹ Iosia; Hebt ghy gesien, wat de ²² afgekeerde Israël gedaen heeft? sy ^a gingh henen op allen hoogen bergh, ende tot onder allen groenen boom, ende hoereerde aldaer.

21 Als de tien stammen Israëls na Assyrien al waren wech gevoert.

22 Hebr. eygl. afkeerigheyt. And. afkeerige. in ’t vrouwelick geslachte, passende op den volgenden text, daer Israël by eene hoere vergeleken wort.

a Ier. 2.20.

7

Ende ick seyde, na dat sy sulcks alles gedaen hadde, Bekeert u tot my, maer sy en bekeerde haer niet: Dit sagh de ²³ trouwloose, hare suster Iuda.

23 Alsoo noemt Godt die van den stam Iuda, van wegen de afgoderije, daer mede sy den geestelicken bant ende trouwe des houwelicks, dat tusschen Godt ende hen was, alsoo wel verbroken hadden, als d’andere tien stammen Israëls, die alle bloetverwanten van Iuda waren, als zijnde al te samen afkomstigh van den Patriarch Iacob: daerom wordense susters genoemt. Vergel. Ezech. 16.46. ende 23. versen 2, 4, etc. alsoo in’t volgende.

8

Ende ick sagh, als ick ter oorsake van alles, daer in de afgekeerde Israël overspel bedreven hadde, haer verlaten, ende haer haren ²⁴ scheydbrief gegeven hadde; dat de trouwloose, hare suster Iuda, niet en ²⁵ vreesde, maer gingh henen ende hoereerde selfs oock.

24 Haer over gevende in de hant der Assyriers, die de tien stammen, als van Godts aengesichte ende uyt sijn lant, gevangelick hebben wech gevoert.

25 Haer niet en ontsagh, of, niet schroomde het boos exempel van Israël na te volgen, niet tegenstaende datse alle die straffen, die Israël waren over gekomen, als voor oogen gesien hadde. Vergel. onder 44.10. ende Prov. 28. op vers 14.

9

Ia het geschiedde van wegen het ²⁶ geruchte harer hoererije, dat ²⁷ sy het lant ontheylighde: want sy bedreef overspel met ²⁸ steen ende met hout.[kolom]

26 Hebr. stemme: dat men oock soo kan nemen, dat het eene roepende soude geweest zy, gelijck de Schrifture elders spreeckt. Vergel. Gen. 4.10. met d’aent. And. lichtveerdigheyt.

27 Dit duyden sommige noch op Israël, uyt vergelijckinge van het volgende vers.

28 D. steenen ende houten afgoden. Alsoo Ezech. 20.32. siet aldaer.

10

Ende selfs ²⁹ in allen desen, en heeft haer hare trouwloose suster Iuda tot my niet bekeert met haer gantsche herte; maer ³⁰ valschelick, spreeckt de HEERE.

29 Ofte, om, ofte, door, dit alles: Dat is, hoewelse dit alles gesien hadde, dat te voren van Israël verhaelt is.

30 Hebr. in, of, met valsheyt, D. bedrieglick, huychelsch.

11

Dies de HEERE tot my seyde; De afgekeerde Israël heeft hare ³¹ ziele gerechtveerdight; meer dan de trouwloose Iuda.

31 D. haer selven, haer persoon, als dickwils. siet Gen. cap. 12. op vers 5. De sin is: Israël mach haer des roemen, dat sy het soo slim noch niet gemaeckt en heeft als Iuda. siet Ezech. 16.51, 52. ende 23.11.

12

Gaet henen ende roept dese woorden uyt tegen ’t ³² Noorden, ende seght; Bekeert u, ghy afgekeerde Israël, spreeckt de HEERE, soo en sal ick mijnen ³³ toorn op u-lieden niet doen vallen: want ick ben ^{b 34} goedertieren, spreeckt de HEERE, ick en sal ³⁵ [den toorn] niet in eeuwigheyt behouden.

32 Na Assyrien ende Meden toe, daer de tien stammen waren henen gevoert, 2.Reg. 17.6.

33 Hebr. aengesichte, D. mijnen toorn, of, mijn toornigh aengesicht, waer door Godts strenge straffen verstaen worden. siet Ps. 21. op vers 10. en ond. 4.26. Lev. c. 17. op vers 10. And. mijn aengesicht tegen u niet neder slaen, of, neder werpen, D. ick sal u met geen toornigh, of stuer gelaet aen sien: (vergel. Gen. 4. versen 5, 6.) maer u gunste ende genade bewijsen.

b Psalm 86.15. ende 103.8, 9. ende 145.17.

34 Siet 2.Chron. cap. 6. op vers 41.

35 Siet boven op vers 5.

13

Alleen ³⁶ kent uwe ongerechtigheyt, dat ghy tegen den HEERE uwen Godt hebt ³⁷ over getreden; ende uwe wegen ³⁸ verstroyt hebt tot de vreemde, onder allen groenen boom, maer en zijt mijner stemme niet gehoorsaem geweest, spreeckt de HEERE.

36 Of, weet, erkent.

37 Siet bov. 2. op vers 8.

38 D. zijt als eene lichte onbeschaemde hoere hier ende daer henen ende weder geloopen, om afgoderije met vreemde afgoden te bedrijven, als boven versen 2, 6. siet oock Ezech. 16. vers 24, etc. ende 23. versen 5, 6, 7, etc.

14

Bekeert u, ghy afkeerige kinderen, spreeckt de HEERE, want ick heb u ³⁹ getrouwt: ende ick sal u aennemen, ⁴⁰ eenen uyt eene stadt, ende twee uyt een geslachte, ende sal u brengen te Zion.

39 Hebbende het manlick recht over ofte aen u.

40 Ick sal een overblijfsel in genade behouden, ende brengen tot de gemeenschap mijner Kercke, door Zion afgebeelt. siet 1.Chron. 9.3. ende Rom. 11.5. dewijle dit principalick siet op den tijt des Heeren Christi, ende des Nieuwen Testaments.

15

Ende ick sal u-lieden ^{c 41} herders geven na mijn herte: die sullen u weyden [met] wetenschap ende verstant.

c Ierem. 23.4. Ezech. 34.23. Ephes. 4.11.

41 D. Leeraers, Predicanten. Siet breeder dese belofte ond. cap. 23. Ezech. cap. 34. Vergel. 1.Sam. 13.14. en Ephes. 4.11.

16

Ende het sal geschieden, wanneer ghy ⁴² vermenighvuldight ende vruchtbaer sult geworden zijn in den lande, in die dagen, spreeckt de HEERE, en sullen sy niet meer seggen; De ⁴³ Arke des verbonts des HEEREN, oock en sal sy in ’t herte niet ⁴⁴ op komen: ende sy en sullen aen haer ⁴⁵ niet gedencken, ende [haer] niet besoecken, ende sy en sal niet weder ⁴⁶ gemaeckt worden.

42 Door de predicatie des Euangeliums, als geschiet is by den tijt des Heeren Christi ende sijner Apostelen. siet eenigh begin hier van Act. 1.15. 1.Cor. 15.6. ende daer na Act. 2.41. ende 4.4, etc.

43 D. de ceremonien des Ouden Testaments (waer onder de Arke mede ’t voorneemste stuck was) sullen op houden, als zijnde schaduwen ende voorbeelden op den Messiam Iesum Christum, die als dan gekomen zijnde alles sal volbrengen, ende maken dat sijne Kercke Godt diene in den geest ende waerheyt, in alle plaetsen. siet Ioan. 4.21, 23. 1.Tim. 2.8. etc.

44 Dit wort door de volgende woorden verklaert. Vergel. Ies. 65.17. en ond. 7. op vers 31.

45 Niet soo, als te voren, ende ten gebruyck des Godtsdiensts. Vergel. ond. 16. op vers 14.

46 Of, vermaeckt worden, of [dat, ofte, sulcks alles] en salder niet meer geschieden, of, gedaen worden. And. sy en sal niet meer groot gemaeckt, D. hoogh geacht ende geroemt worden: om dat de Sone Godts in den vleesche sal geopenbaert zijn, gelijck ’t woort, maken, alsoo by sommige oock genomen wort, Deut. 32.6. 1.Sam. 12.6. en elders.

17

Te dier tijt sullen sy Ierusalem noemen, des HEEREN throon, ende alle de Heydenen sullen tot haer vergadert worden, ⁴⁷ om des HEEREN naems wille, te Ierusalem: ende sy en sullen niet meer wandelen na het ⁴⁸ goetduncken hares boosen herten.

47 Of, tot den name des HEEREN, D. tot den Heere selfs, die in den vleesche, ende aen sijne Kercke, als by name, sal wesen geopenbaert.

48 Of, inbeeldinge, speculatie, gedachte. And. hardigheyt. alsoo Deut. 29.19. Psal. 81.13. ond. 7.24. ende 9.14. ende 11.8. ende 18.12. etc.

18

In die dagen sal het huys Iuda ⁴⁹ gaen tot den huyse Israëls: ende sy sullen t’samen komen uyt den lande van ’t ⁵⁰ Noorden, in het lant dat ick uwen vaderen ⁵¹ ten erve gegeven hebbe.

49 Siet bov. op vers 14. die te voren van malkanderen gescheyden, oneens, ende vyanden waren, sullen in goeden vrede, door eenen geest des geloofs, als leden eens lichaems onder een hooft Iesu Christo, te samen hier in Godts Kercke, ende hier na in’t hemelsche Canaan, Godes erffenisse besitten. Vergel. Ies. 11.13. Ezech. 37.16. etc. Hebr. 11.14, 15. ende 12.22. en ond. 50.4.

50 D. harer gevangenisse: zijnde dit een beelt der geestelicke gevangenisse, ende verlossinge uyt deselve door Christum.

51 Of, hebbe doen erven, erffelick besitten.

19

⁵² Ick seyde wel; Hoe sal ick u onder de kinderen setten? ende u geven het ⁵³ gewenschte lant, de ⁵⁴ cierlicke erffenisse, der heyrscharen der Heydenen? maer ick seyde; Ghy sult ⁵⁵ tot my roepen, Mijn vader, ende ghy en sult van achter my niet af keeren.

52 D. ick dachte, als terstont wederom: menschelicker wijse van Godt, als by sich selven aldus denckende ende beraetslagende, gesproken, om de onweerdigheyt deses volcks (waer van wijders vers 20.) ende de grootheyt sijner genade uyt te drucken: als of Godt seyde: Maer hoe sal ick daer toe komen, dat ick van sulcken boosen volcke my eene Kercke make, ende haer tot mijn kinderen ende erfgenamen des hemelschen, ende heerlicken Canaans met de menighte der Heydenen, aenneme? waer op Godt als by sich selven aldus antwoort: Ick sal maken door mijnen Geest der bekeeringe ende kintschap, dat sy haer bekeeren (als volght) ende in geloove tot my roepen, Abba, ende van my niet af wijcken. siet Ier. 32.40. Rom. 8.15. Sommige nemen dit versken als een vervolgh van de voorgaende belofte, ende stellen’t aldus: Oock seyde ick, of, want ick seyde, Hoe sal ick, etc. verwonderens wijse. Ende in’t volgende, Oock seyde ick, Ghy sult tot my roepen, etc.

53 Hebr. lant der begeerte, des wenschs. siet Ps. 106. op vers 24.

54 Hebr. erffenisse des çieraets. Aldus was Canaan genoemt, zijnde een voorbeelt des hemelschen Canaans. siet Ezech. 20.6. Dan. 8.9. ende 11.16, 41, 45.

55 Of, my noemen.

20

Waerlick, [gelijck] eene vrouwe trouw-

[fol. 354]

looslick scheyt van haren ⁵⁶ vrient: alsoo hebt ghylieden trouwlooslick tegen my gehandelt, ghy huys Israëls, spreeckt de HEERE.

56 Of, medgeselle, D. man. Vergel. Hos. cap. 3. vers 1.

21

Daer ⁵⁷ is eene stemme gehoort op de hooge plaetsen, een geween ⁵⁸ [ende] smeeckingen der kinderen Israëls: om dat sy haren wegh verkeert, [ende] des HEEREN hares Godts ^d vergeten hebben.

57 D. daer sal gehoort worden. Hier begint eene Prophetie ende beschrijvinge van de bekeeringe der Israëliten.

58 Of, een geween der smeeckingen.

d Ierem. 2.32.

22

⁵⁹ Keert weder, ghy afkeerige kinderen, ick sal uwe afkeeringen genesen: ⁶⁰ Siet [hier] zijn wy, wy komen tot u, want ghy zijt de HEERE onse Godt.

59 Dit is Godts stemme.

60 Dit is de antwoorde der weenende ende smeeckende boetveerdige Israëliten.

23

Waerlick, te ^e vergeefs [verwacht men het] van de heuvelen [ende] de menighte der bergen: waerlick, in den HEERE onsen Godt, is Israëls heyl.

e Psalm 121.1.

24

Want de ⁶¹ Schaemte heeft den ⁶² arbeyt onser vaderen ⁶³ op gegeten, van onser jeught aen: hare schapen, ende hare runderen, hare sonen ende hare dochteren.

61 D. den afgodt Baal, dies wy ons wel mogen schamen, want hy een vuyl ende schandelick afgodt is, ende ons beschaemt ende te schande gemaeckt heeft. alsoo ond. 11. vers 13. Hos. 9.10.

62 D. ’t gene sy met arbeyt verkregen hadden, als in’t volgende verklaert wort.

63 D. verteert, soo van wegen de kostelickheyt der afgoderije, als de rechtveerdige plagen die hen daerom zijn over gekomen.

25

Wy liggen in onse schaemte, ende onse schande overdeckt ons, want wy hebben tegen den HEERE onsen Godt gesondight, wy ende onse vaderen, van onser jeught aen tot op desen dagh: ende wy en zijn der stemme des HEEREN onses Godts niet gehoorsaem geweest.