Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het ix. Capittel.

Een Prophetie van de beroepinge des volcks tot Christum, 1. ende van de groote vreught des selven van wegen de verlossinge door Christum, 2. wiens geboorte, persoon, ampt, ende eeuwigh rijcke de Propheet beschrijft, 5. Daer na komt hy wederom tot de dreygementen over Ephraim, 7. van wegen den hooghmoedt, 9. ende hartneckigheyt des volcks van Israël, 12. ende hare godtloosheyt, 17.

1

HEt ^{1 a} volck dat ² in duysternisse wandelt, sal ³ een groot licht sien: de gene die woonen ⁴ in het lant van de schaduwe des doots, over deselve sal ⁵ een licht schijnen.

1 T.w. het volck Godes, soo in Iuda, als in Israël.

a Matth. 4.15, 16. Ephes. 5 14.

2 D. in onwetenschap, of, in groote elende.

3 T.w. de predicatie des H. Euangelii, Matth. 4.13, 16. ten tijde der verschijninge Christi in het vleesch, als af te nemen is uyt vers 5.

4 D. in het lant daer het schrickelick duyster is, Dat is, in seer groote elende. siet Iob 3. op vers 5.

5 D. vreught en blijdtschap, van wegen de salighmakende kennisse Godes, haren oorspronck nemende uyt de predicatie des H. Euangelii. siet Matth. 4. vers 15. Siet oock Psal. 36. op vers 10.

2

⁶ Ghy hebt dit volck vermenighvuldight, ⁷ [maer] ghy en hebt de blijdtschap niet groot gemaeckt: sy sullen [nochtans] ⁸ blijde wesen ⁹ voor u aengesichte, gelijck men sich verblijt in den oogst, gelijck men verheught is wanneer men den buyt uyt deylt.

6 Dit wort gesproken tot Godt, aengaende het volck der Ioden, of Israëliten.

7 And. Ende ghy hebt haer de blijdschap groot gemaeckt, ofte, hebt ghy niet de blijdschap groot gemaeckt? Na d’eerste oversettinge is dit de sin, De Israëliten hebben haer wel meermaels verblijdt van wegen de treffelicke weldaden ende verlossingen, die sy van uwe hant, O Heere, verkregen hebben, maer dat alles is kleyn, ten aensien van de over groote, soo lichamelicke, als geestelicke weldaden die sy van u, Heere Godt, noch zijn verwachtende. Na de andere oversettinge is dit de sin, Heere ghy hebt de blijdtschap des volcks groot gemaeckt (sprekende van den stant der Kercke des Nieuwen Testaments) door dien sy (bestaende uyt Israëliten ende Heydenen) met malkanderen eenpaerlick u sullen loven van wegen de groote weldaden haer in Christo bewesen.

8 T.w. als sy u sullen dancken voor uwe genade ende weldaden, Namel. als sy Christum sullen hooren prediken, ende sijne wonderwercken sien sullen.

9 Dit schijnt te beteeckenen de geestelicke blijtschap des herten, ’t welck alleen voor Godt open staet. Ofte, voor u aengesichte, D. voor u neder buckende, als sy u komen danck seggen.

3

Want ¹⁰ het jock hares lasts, ende den stock harer schouderen, ende den staf des ¹¹ genen die haer dreef, hebt ghy verbroken, ^b gelijck ten dage der Midianiten.

10 D. het jock daer mede sy belast, ofte beswaert waren, ende den stock daer mede men haer op de schouderen sloegh. Doch dit alles is te verstaen van een geestelick jock des duyvels ende der sonde, van dewelcke Christus sijn volck verlost. Ende dese geestelicke verlossinge wort hier vergeleecken by de lichamelicke, die ten tijde Midians geschiet is, Iudic. 7.22. Ies. 10.26. Want gelijck Gideon de Midianiten door het geklanck der basuynen verstroyt ende verslagen heeft: alsoo soude Christus door de basuyne des Heyligen Euangelii, het rijcke des duyvels verstooren.

11 Ofte, des genen die daer mede dreef.

b Iudic. 7.22. Iesa. 10.26.

4

Doe de gantsche strijt der gener die streden, ¹² met gedruys geschiedde, ende ¹³ de kleederen ¹⁴ in het bloet gewentelt, ende verbrant wierden, [tot] ¹⁵ een voedtsel des vyers.

12 Te weten, als dien schrick over haer quam, ende sy malkanderen omme brachten, Iudic. 7.22. And. met verwerret gewoel.

13 And. de mantels, T.w. der Midianiten.

14 And. in het vergotene bloet, Te weten, der Midianiten.

15 Hebr. spijse.

5

¹⁶ Want ¹⁷ een kint ¹⁸ is ons geboren, ¹⁹ een Sone is ^{20 c} ons ²¹ gegeven, ende ²² de heerschappije is op sijne schouder: ende men ²³ noemt sijnen name ²⁴ Wonderlick, ^{d 25} Raet, ²⁶ Stercke Godt, ²⁷ Vader der eeuwigheyt, ²⁸ Vredevorst:

16 Hier geeft de Propheet reden waerom hy geseyt heeft, dat het volck ’t welck in duysternisse wandelde, vers 1. grooter vreught en blijdtschap genieten soude, als het eertijts gedaen heeft, ende waerom hare lasten souden verbroken worden, T.w. om dat haer een kint soude geboren worden, het welck haer eene eeuwige vreught ende saligheyt soude aenbrengen. Vergel. ond. 10.27.

17 T.w. Iesus Christus, den vaderen van den aenbeginne der werelt belooft.

18 Dat is, sal ons in de volheyt des tijts geboren worden. De Propheet spreeckt van de geboorte Christi niet anders, dan of het alreets geschiet ware, van wegen de sekerheyt deser Prophetie. siet Ies. cap. 53. in de beschrijvinge van’t lijden Christi.

19 T.w. Iesus Christus de Sone Godes, Psal. 2.7. ende de sone Mariae, Ies. 7.14.

20 T.w. den volcke Godes: ofte, [ons] D. tot onser saligheyt, Luce 2.10, 11.

c Iesa. 22.22. Luce 2.10, 11. Ioan. 4.10.

21 T.w. van Godt, Ioan. 4.10.

22 And. op wiens schouder de heerschappije sal zijn. D. den welcken van den Vader alle heerschappije, ende insonderheyt der Kercke, wort op geleyt, ende die deselve met ernst aenneemt. Siet Matth. 28.18. Ephes. 1. versen 21, 22.

23 Christus Iesus en heet niet alleen alsoo met den blooten name, maer hy is het oock in der daet, ende sijne Kercke kent hem voor sulcks.

24 Christus is wonderlick, soo wel ten aensien sijnes persoons, dewijle hy Godt ende mensche is in een persoon: als ten aensien sijner wonderlicke wercken ende daden.

d Iesa. 11.2. Ierem. 23.6.

25 Of, Raetsman, Raetgever, Raetsheere. Verstaet dit alsoo, dat Christus alleen, den raet ende ’t voornemen sijnes Vaders weet, ende sijner Kercke openbaert ende mede deylt, Ioan. 1.18. soo veel haer ter saligheyt te weten van nooden is, Act. 20.27. hy is’t oock die ons in allen anghst ende noot raet geeft, ende hulpe doet.

26 Die door de sterckte sijner Godtheyt den onverdraeghlicken last des toorns Godes over de sonden aller uytverkorenen, aen sijne mensheyt gedragen, ende door sijne eygene kracht van den dooden is op gestaen, ende de herten sijner uytverkorenen wederbaert ten eeuwigen leven: Als oock door de sterckte sijner Godtheyt groote wonderen gedaen heeft, noch doet, ende eyndelick alle dooden opwecken sal.

27 D. die selfs van eeuwigheyt is, ende ons het eeuwige leven geeft.

28 D. die ons met Godt versoent. Siet Ephes. 2.14. etc.

6

Der grootheyt ²⁹ deser heerschappije, ende des vredes en sal geen eynde zijn op ³⁰ den throon Davids, ende in sijn Koninckrijcke, om dat te bevestigen, ende dat te stercken ³¹ met gerichte ende met gerechtigheyt, van nu aen tot in eeuwigheyt toe: den ^{32 e} yver des HEEREN der heyrscharen sal sulcks doen.

29 T.w. die op de schouder van den Messia sal geleyt worden.

30 Als zijnde een recht erfgenaem des selven, ende den welcken hy belooft ende toegeseyt is, 2.Sam. 7.12. Luce 1.32, 33. Hy heeft het tijdelick Koninckrijcke verandert in een geestelick ende eeuwigh, Ioan. 18.36.

31 Want hy straft alle ongerechtigheyt, ende hy bemint ende bewaert de vrome.

32 Dien hy heeft over sijne eere, ende over de saligheyt sijner uytverkorenen. Siet de aent. 2.Reg. 19. op vers 31.

e 2.Reg. 19 31. Ies. 37.32.

7

³³ De Heere heeft ³⁴ een woort gesonden in Iacob, ende ³⁵ ’t is gevallen in Israël.[kolom]

33 Hier komt de Propheet wederom tot de dreygementen tegen d’Israëliten: als of hy seyde, Siet, dit is de last dien de Heere bevolen heeft den Ioden te verkondigen, want hy verstaet soo door ’t woort Iacob, als door ’t woort Israël, alle de Ioden. Al hoewel eenige meynen, dat dit alleen van de tien stammen te verstaen zy.

34 D. sijne dreygementen door sijne Propheten verkondigen laten.

35 D. het sal geschieden ende vervult worden.

8

Ende al dit volck sal het gewaer worden, ³⁶ Ephraim, ende de inwoonder van ³⁷ Samaria: ³⁸ in hooghmoedt ende grootsheyt des herten seggende,

36 D. de Israëliten, T.w. de tien stammen, daer de stamme Ephraims te deser tijt de voornaemste van was.

37 De hooftstadt der tien stammen.

38 Als of hy seyde, Die soo stout ende overmoedigh zijn, dat sy in plaetse van haer te beteren door de plagen Godes, den Heere trotzen, sprekende gelijcker volght vers 9.

9

³⁹ De tichelsteenen ⁴⁰ zijn gevallen, maer [met] ⁴¹ uytgehouwene steenen sullen wy [wederom] bouwen: ⁴² de wilde vijgeboomen zijn afgehouwen, maer ⁴³ wy sullense in cederen veranderen.

39 D. de gebouwselen van gebackene steenen, die soo heel sterck niet en zijn, oock soo heel vele niet en kosten. Als of sy seyden, Of wy schoon van de Assyriers groote schade geleden hebben, ende onse huysen ende goederen seer verdorven ende verwoest zijn, (siet 2.Reg. 15. vers 29.) soo en vragen wy daer niet na, wy willen alles beter ende stercker opbouwen, als het te voren geweest ist.

40 D. vergaen.

41 And. gesnedene, geslepene, gepolijste steenen, die stercker zijn ende meer kosten, dan de backsteenen, oock bestendiger zijn.

42 Siet 1.Reg. 10. vers 27. De sin is, De huysen die van wilde vijgeboomen hout getimmert waren.

43 D. wy willen nu huysen gaen bouwen van cederhout, het welck veel beter ende duerachtiger is, als het wilde vijgeboomen hout. Want het cederhout en vergaet noch en verrott niet, maer het is seer durabel, van wegen sijne drooghte. Siet dergelijcke grootspreken der trotzer booswichten Mal. cap. 1. vers 4.

10

⁴⁴ Want de HEERE sal ⁴⁵ Rezins tegenpartijders tegen hem verheffen: ende hy sal ⁴⁶ sijne vyanden ⁴⁷ te samen vermengen:

44 Hier verklaert de Propheet, hoe dat des Heeren woort op de tien stammen vallen soude, ende hoe sy het souden gewaer worden, daer van versen 7, 8. gesproken wort.

45 D. de Assyriers, dien de Ioden tegen Rezin verweckt ende op de beenen gebracht hadden, om hem den krijgh aen te doen, 2.Reg. 16.7, 8, 9.

46 T.w. Ephraims, D. der tien stammen der Israëliten. Ende verstaet hier door, de vyanden der Israëliten, sijne oude vyanden, die vers 11. genoemt staen. De Propheet wil seggen, Dat allerley natien t’samen onder malkanderen sullen loopen tot Assur, om Ephraim te verderven, na dat Godt Rezin ende sijn Koninckrijcke door den Koningh van Assyrien soude onderdruckt hebben.

47 D. hy salse van alle hoecken ende kanten vergaderen, ende hier toe doen aen vliegen.

11

De Syriers van voren, ende de Philistijnen van achter, dat sy ⁴⁸ Israël ⁴⁹ op eten ⁵⁰ met vollen monde: ^{f 51} om allen desen en keert ⁵² sijn toorn niet af, maer sijne hant ⁵³ is noch uytgestreckt.

48 Dat is, de Israëliten, de tien stammen.

49 Hebr. eten met gantschen monde.

50 Gelijck de leeuwen, beyren, tygren, ende andere wilde wreede beesten doen.

f Ies. 5.25. ende 10.4.

51 Siet Ies. 5. de aent. op vers 25.

52 T.w. des Heeren toorn.

53 T.w. om noch meer te slaen, ende te verderven.

12

Want ⁵⁴ dit volck ⁵⁵ en keert sich niet ⁵⁶ tot dien die het slaet, ende den HEERE der heyrscharen ⁵⁷ en soecken sy niet.

54 T.w. de Israëliten.

55 T.w. met berouw ende leetwesen sijner sonden, ende met geloovigen gebede.

56 T.w. tot den waren Godt.

57 T.w. door haer gebedt, als Psal. 34.5. Ofte, door onderhoudinge sijner geboden, als 2.Chron. 14.4.

13

Daerom sal de HEERE ⁵⁸ afhouwen uyt Israël, ⁵⁹ den kop, ende den steert, ⁵⁹ den tack, ende de biese, ⁶⁰ op eenen dagh.

58 T.w. door Salmanasser den Koningh van Assyrien. siet 2.Reg. 17.3.

59 D. de stercke ende geweldige, met de kleyne ende geringe. Daerom stelt hier de Propheet den tack, niet den boom, om dat de wortel ende stamme of stronck des Israëlitischen volcks in wesen gebleven, ende weder uyt gewassen is, maer de tacken zijn af gehouwen.

59 D. de stercke ende geweldige, met de kleyne ende geringe. Daerom stelt hier de Propheet den tack, niet den boom, om dat de wortel ende stamme of stronck des Israëlitischen volcks in wesen gebleven, ende weder uyt gewassen is, maer de tacken zijn af gehouwen.

60 D. te gelijcke, ende haestelick.

14

(De oude ende ⁶¹ aensienlicke die is de kop: maer de Propheet die ⁶² valsheyt leert, die ⁶³ is de steert.)

61 Hebr. de verhevene van aengesichte. siet bov. 3.3.

62 D. een valsche leere, of religie.

63 D. beteeckent.

15

⁶⁴ Want ⁶⁵ de leyders deses volcks ⁶⁶ zijn verleyders, ende die van haer geleydet worden, ⁶⁷ worden ingeslockt.

64 Dese woorden hangen aen het 13. vers.

65 D. de Regenten, soo Kerckelicke, als Politijcke. siet Ies. 3. de aent. op vers 12.

66 Om dat sy het volck, behalven allerley andere verleydingen, wijs maeckten, dat het geen ’t welck Godt dreyght, niet geschieden en soude, maer dat alles in goeden welstant blijven soude.

67 Of, verslonden, T.w. van hare verleyders. Vergel. bov. 3.12. And. zijn bedeckt, D. haer herte is overdeckt met onwetenheyt ende valschen waen.

16

Daerom en sal hem de Heere ⁶⁸ niet verblijden over hare ⁶⁹ jongelingen, ende harer weesen ende harer weduwen en sal hy hem niet ontfermen, want sy zijn al t’samen ^{70 g} huychelaers, ende boosdoenders, ende ⁷¹ alle mont spreeckt ⁷² dwaesheyt: ⁷³ om allen desen en keert sijn toorn niet af, maer sijne hant is noch uytgestreckt.

68 Verst. hier by, maer hy salse laten gevangelick wech voeren, of om brengen, dewijle sy boos ende verdorven zijn.

69 Hebr. uygelesene, uytverkorene.

70 Of, hypocriten, geveynsde. Siet Iob 8. op vers 13.

g Ies. 10.6.

71 T.w. der Israëliten.

72 Siet Gen. 34. de aent. op vers 7.

73 Siet bov. 5. op vers 25. ende bov. op vers 11.

17

Want ^{h 74} de godtloosheyt brant als vyer, ⁷⁵ doornen ende distelen sal sy verteeren: ende sal aensteecken ⁷⁶ de verwerrede struycken des woudts, die haer verheven hebben [als] ⁷⁷ de verheffinge des roocks.

h Ies. 5.24. ende 24.6.

74 D. de godtloose sullen van wegen hare boosheyt ende onboetveerdigheyt, als met vyer verteert ende verdelght worden.

75 D. d’een met d’ander, groot en kleyn.

76 D. de aensienlicke ende geweldige, die haer t’samen verbinden. Hebr. de verwerringe des woudts. siet Ies. 10.34. of, sal aengesteken worden in, ofte, onder de verwerde struycken des woudts, die om hooge varen sullen als eene verheffinge des roocks, Dat is, door den brant in roock op gaen.

77 Ofte, optreckinge, opstijginge, verhooginge.

18

Van wegen de verbolgentheyt des HEEREN der heyrscharen, ⁷⁸ sal ⁷⁹ het lant verduystert worden: ende het volck sal zijn als ⁸⁰ een voedtsel ⁸¹ des vyers: ⁸² d’een sal den anderen niet verschoonen.

78 Dat is, het lant sal aen alle kanten vol elende zijn.

79 Te weten, het lant der Israëliten.

80 Hebr. een spijse.

81 Siet Iob 15. op vers 34.

82 Ofte, niemant sal sijnen broeder verschoonen. De sin is, Die het gemeyne lantverderf ontkomen, die sullen malkanderen vervolgen, bederven, ja oock dooden.

19

Soo hy ter rechter hant ⁸³ snijt sal hy doch hongeren, ende soo hy ter slincker hant eett, en sal hy doch niet verzadight wor-

83 T.w. spijse ofte voeder. And. houwet, ofte, af houwet. De sin is, Daer sal sulck gebreck ende hongers noot zijn, dat een yeder sal toe grijpen ende toe tasten, houwen en snijden, waer hy eenighsins kan by komen, ende noch en sal het hem niet helpen.

[fol. 6r]

-den: een yegelick sal het vleesch ⁸⁴ sijnes arms eten:

84 D. sijnes naesten, op den welcken hy sich te voren verlaten hadde. De sin is, De inwoonders des lants van Israël, sullen tegen malkanderen op staen, ende sy sullen malkanderen vernielen. gelijck stracks vers 20 breeder geseyt wort.

20

⁸⁵ Manasse den ⁸⁶ Ephraim, ende Ephraim den Manasse, [ende] sy sullen te samen ⁸⁷ tegen Iuda zijn: ⁸⁸ om allen desen en keert sijn toorn niet af, maer sijne hant is noch uytgestreckt.

85 D. de Manassiten.

86 D. de Ephraimiten.

87 D. tegen de stamme Iuda.

88 Siet boven vers 11.