Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het iiij. Capittel.

De Bruydegom prijst de Bruyt van wegen hare schoonheyt, vers 1, etc. Geeft te kennen, dat hy eenen tijt langh van haer wesen sal, 6. Hy roept haer, datse tot hem afkome, 8. betuygende sijne liefde tot haer, 9. ende haer noch voorder prijsende, 10. De Bruyt biddet haren Bruydegom, dat hy snellick tot haer wille komen, ende door sijnen Heyligen Geest krachtelick in haer wercken, op dat sy vruchten drage die hem mogen aengenaem wesen, 15.

1

SIet ¹ ghy zijt schoone, mijne Vriendinne, siet ² ghy zijt schoone, uwe oogen zijn ³ duyven [oogen] ^{a 4} tusschen uwe vlechten: ^b u hayr ⁵ is als een kudde geyten, die [’t gras] van den ⁶ bergh Gileads ⁷ afscheeren.

1 De Bruyt Christi, wort schoone genoemt, niet alleen ten opsiene datse in Christo wort aengemerckt, maer oock, om datse na ’t beelt Christi verandert wort van klaerheyt tot klaerheyt, als van des Heeren Geest, 2.Cor. 3.18. Siet boven 1. op vers 15.

2 Siet boven c. 1. vers 15.

3 Siet de aenteeck. Cap. 1. vers 15.

a Cantic. 4.3. ende 6.7.

4 Ofte, tusschen uwe tuyten: als ond. vers 3. Anders, uwe hayrbintselen.

b Cantic. 6.5.

5 D. het is schoon, glat, en teeder, als der geyten hayr, die op den bergh Gileads weyden, ofte ergens in eene goede vette landouwe gaen, ende daer van vett worden, ende teeder sachte hayr krijgen: dat is, ghy zijt verciert met goede wercken.

6 Dese lantstreke was seer bequaem om het vee te weyden, van wegen hare vettigheyt, als blijckt uyt Genes. cap. 31. vers 21. Numer. cap. 32. vers 1. Ierem. cap. 22. vers 6.

7 Het Hebreeusch woort, vindt men alleen hier, ende onder cap. 6. vers 5. het beteeckent afscheeren, ofte kael maken, dat is, af eten. And. die glinsteren van den bergh Gileads.

2

⁸ Uwe tanden zijn als een kudde [schapen] die ⁹ geschoren zijn, ¹⁰ die uyt de waschstede opkomen: die al t’samen tweelingen voort brengen, ende geene onder haer en is ¹¹ jongeloos.

8 T.w. uwe geestelicke tanden, met dewelcke ghy de spijse der ziele moet herkauwen, hebben al den cieraet die men in de tanden soude mogen vereyschen, ende zijn volgens dien bequaem om de geestelicke spijse te kauwen ende herkauwen.

9 Ofte, afgesneden zijn, ofte, die malkanderen gelijck gemaeckt zijn, alsoo dat d’een niet grooter en is als d’ander, andersins soude het qualick staen, ende hinderlick zijn in het kauwen der geestelicker spijse.

10 Ofte, die opkomen van het wasschen, ende derhalven schoon, ende wit zijn.

11 Dat is, onvruchtbaer.

3

¹² Uwe lippen zijn ¹³ als een scharlaken snoer, ende uwe sprake ^c is lieflick: den slaep uws hoofts is als ¹⁴ een stuck van eenen granaet-appel ¹⁵ tusschen uwe vlechten.

12 De lippen zijn de instrumenten om de woorden voort te brengen: Ende hier beteeckenen sy de Leeraers des woorts, ende der selver lieflicke leeringen, het welck met de naestvolgende woorden (ende uwe sprake is lieflick) breeder wort te kennen gegeven.

13 D. root, ’t welck in de lippen gepresen wort. Het beteeckent, dat hare leere den ledematen der gemeynte aengenaem is.

c Psalm 147.1. Coloss. 4.6.

14 Daer men roode korlen ofte granen in siet. Onder den slaep moet men verstaen de roode bloosende wangen, zijnde een deel van de schoonheyt des aensichts. Doch hier beteeckent het schaemte ende eerbaerheyt in de lidtmaten der Kercke, haer nauwe wachtende van yets te doen, ofte te spreken, daer sy schaemroot van worden.

15 Als boven vers 1.

4

^{d 16} Uwen hals is als Davids toren, die gebouwt is ¹⁷ tot ophanginge van wapen-tuygh, daer ¹⁸ duysent rondassen

d Cantic. 7.4.

16 Dat is, uwen hals is recht op, hooge ende sterck, ende met cieraet omhangen, gelijck dien schoonen toren, dien David gebouwt heeft. Siet Nehem. cap. 3. versen 19, 25. ende Mich. 4.8. Doch andere verstaen dit van de burcht Davids, 2.Sam. cap. 5. versen 7, 9. Dit beteeckent de couragie, kloeckmoedigheyt, ende sekere hope der Kercke Christi, die met Christo haer Hooft vereenight zijnde, haren necke niet meer en buyght, om den duyvel te dienen, ofte de sonde, Rom. cap. 6. versen 17, 18. Ofte de menschen, 1.Corinth. cap. 7. vers 23. Maer door de wapenen hares krijghs (die niet vleeschelick en zijn, maer machtigh door Godt, om de sterckten neder te werpen, 2.Corinth. cap. 10. vers 4.) staetse vaste in den boosen dagh, gewapent gelijck’er geschreven staet Ephes. cap. 6. vers 11, etc.

17 Ofte, tot eene wapenkamer, ofte, magazijn van allerley wapentuygh. ’t Hebreeusch woort wort alleen hier gevonden. Ende het schijnt dat hier sulcke wapenen worden te verstaen gegeven, die tot quetsinge, ofte verzeeringe des vyants dienen, gelijck door de rondassen ende schilden soodanige wapenen, daer mede men sijn lichaem beschermt, ende de slagen afweert.

18 Het getal van duysent, staet hier ende elders voor een groot getal.

[fol. 300r]

aen hangen, al te mael zijnde schilden ¹⁹ der Helden.

19 Van de Helden Davids, ende hare kloecke daden, siet 2.Sam. 23.8. ende 1.Chron. cap. 11. versen 10, ....47. welcker schilden ter eeuwiger memorie in Davids toren opgehangen wesende, hier beteeckenen alle die gene, die door den schildt des geloofs, vele groote ende treffelicke dingen hebben uytgericht, welcker eenige d’Apostel verhaelt Hebr. cap. 11.

5

^e Uwe ²⁰ twee borsten ²¹ zijn gelijck twee welpen, tweelingen van een rhee, ²² die onder de lelien weyden.

e Cant. 7.3.

20 Verstaet hier by de twee borsten, die leeringen ende vertroostingen, die in ’t Oude ende Nieuwe Testament te vinden zijn, daer mede de geloovige gespijst ende gelaeft worden. Siet Iesa. cap. 66. vers 11. ende 1.Petr. 2.2. Andre verstaen door de twee borsten der Bruyt, de bedieninge des woorts Godes, ende der heylige Sacramenten, daer mede de schapen ende lammeren Christi, als op eene goede vette weyde gevoedt worden.

21 Dat is, sy zijn beyde schoon, vol, vaste, ende malkandren gelijckformigh: Alsoo zijn in aller maniere het Oude ende Nieuwe Testament malkanderen gelijck, het een met het andre in alles accordeerende ende over een komende.

22 T.w. in vette ende gesonde weyden, beteeckenende de goede gesonde leere der Kercke. siet Cant. 5. vers 13.

6

²³ Tot dat dien dagh aenkomt, ende de schaduwen vlieden, sal ick, gaen tot den myrrhebergh, ende tot den wieroockheuvel.

23 De Bruydegom beantwoort hier de swarigheyt die sijne Bruyt mochte voorwerpen, seggende, Heere Iesu Christe ben ick soo schoone in uwe oogen, waerom wacht ghy soo lange met het houden van onse bruyloft? Hier op antwoort de Bruydegom, Ghy moet verwachten den tijt die hier toe van eeuwigheyt bestemt ende besloten is, Te weten, den tijt van de oprichtinge aller dingen, Actor. cap. 3. vers 21. Dat is, tot dat des werelts avont ofte eynde komt, dan sal ick u tot my opnemen, midlerwijle sal ick tot den myrrenbergh gaen, Dat is, ten hemel opvaren, daer henen de geloovige dagelicks hare gebeden (die als een welrieckende myrrhe ende wieroock zijn, Cant. cap. 5. vers 13.) op-offeren ende henen senden: Ick aldaer zijnde ende blijvende uwen voorspreker by mijnen hemelschen vader.

7

²⁴ Geheel zijt ghy schoone, mijne Vriendinne, ende daer en is geen ²⁵ gebreck aen u.

24 Boven vers 1. ende cap. 1. vers 15. wort de Bruyt schoone genoemt, hier wortse geheel schoone genoemt, dewijle sy in Christo geheel schoone ende volmaeckt is, Ephes. 5.25, 26, 27. Coloss. cap. 1. vers 22. ende 2.10. Apoc. cap. 14. vers 5.

25 Siet van dit woort Prov. 9. op vers 7.

8

²⁶ By my van den Libanon af, ²⁷ O Bruyt, komt by my van den ²⁸ Libanon af: siet van den ²⁹ top van ³⁰ Amana, van den top ³¹ Senirs ende ³² Hermons, van de wooningen ³³ der leeuwinnen, van de bergen der luypaerden. ³⁴

26 Dit spreeckt Christus tot sijne Bruyt, die hy stracks geseyt heeft heel schoone te zijn, De sin is, Komt tot my in den hemel, dien ghy nu door ’t geloove aenschouwt, als of ghy ’t beloofde lant Canaan saeght van boven de omliggende bergen, die hier genoemt worden, zijnde noch onder de tyrannen geseten, die men hier moet verstaen door de leeuwen ende luypaerden. Siet Psalm 57. vers 4. Eenige verstaen hier door dese bergen aen verscheydene hoecken des Ioodschen lants liggende, niet alleen de beroepinge der Ioden, maer oock der Heydenen in die vier hoecken der werelt verstroyt.

27 Aldus wort de Kercke hier ende in ’t volgende genoemt, ten aensien van het geestelicke houwelick met haren Bruydegom Christo, ’t welck in den dagh der bruyloft in den hemel sal voltrocken worden. Siet Apoc. cap. 21. versen 2, 9. ende 19.7. Ioan. cap. 3. vers 29. 2.Corinth. 11.2. Ephes. 5.25.

28 Libanon, ofte, Libanus, is wel geweest eene seer lustige plaetse, Deut. 3.25. Maer by andere vruchtbare plaetsen vergeleken zijnde, was het een wildernisse, Iesa. 29.17. ende als een wildtbane, ofte jachtplaetse, 2.Reg. cap. 14. vers 9. waer op hier gesien wort. Doch op andere plaetsen der Heyliger Schrifture beteeckent Lebanus treffelicke ende lieflicke dingen, ten aensien van de menighte der schoone boomen die daer op wiessen, als Cant. 3.9. ende 5.15.

29 Ofte, spitse. Hebr. het hooft.

30 Dit is een bergh in Syria, daer een valleije ende riviere was, die den selven name hadden, anders genoemt Abana, 2.Reg. cap. 5. vers 12. Strabo seyt, lib. 14. dat desen bergh is beseten geweest van verscheydene tyrannen.

31 Van de bergen Senir ende Hermon, siet Deut. cap. 3. vers 9. Senir is hier te nemen voor een deel des berghs Hermon.

32 Hermon is eenen vermaerden bergh, van den welcken te lesen is Psalm 42.7. ende 89.13. Hy wort anders Sion genoemt, met een S. Deut. 4.48.

33 Ofte, der leeuwen.

34 Hier by verstaen eenige, verlost ende gevrijet zijnde, sult ghy sien het perijckel daer ghy in geweest zijt. Ende aen d’ander zijde sult ghy sien den gelucksaligen staet daer ghy toegebracht zijt: Ofte yet dergelijcke. siet 1.Corinth. 6. versen 9, 10, 11.

9

Ghy hebt ³⁵ my het herte ³⁶ genomen, ³⁷ mijne suster, O Bruyt: ³⁸ ghy hebt my het herte genomen, ³⁹ met eene van uwe oogen, met een ⁴⁰ keten ⁴¹ van uwen hals.

35 Of, mijn herte hebt ghy genomen.

36 Ofte, berooft, of, gewondet, T.w. door liefde. siet Iesa. 62.5. Het Hebreeusch woort beteeckent, Ghy hebt my gehert, of, onthert. De sin is, Ghy hebt mijne gunste ende liefde verworven, niet tegenstaende uwe veelvoudige gebreken.

37 Aldus wort de Kercke genoemt, ten aensien dat Christus onser aller broeder is, hebbende ons vleesch ende bloet aengenomen, ende ons door het geloove tot Godts kinderen ende sijne broeders ende mede-erfgenamen gemaeckt. siet Matth. 12.50. Ioan. 1.13. Rom. 8.16, 17. Hebr. 2.11.

38 Ende derhalven mooght ghy wel gerust ende versekert zijn, dat ick u voor altoos niet verlaten en sal.

39 D. door het ware geloove, daer mede ghy my aenschouwt ende omhelst, als uwen lieven Bruydegom, wint ghy my ’t herte af. Sonder geloove en kunnen wy Godt niet behagen, Hebr. 11.6.

40 D. met den cieraet uwer goeder wercken, uyt een waer geloove spruytende. Siet Prov. 1.9. Dese keten en hebben wy van ons selven niet, maer door de genade Godes, als te sien is Cant. 1.11. Godt kroont in ons sijne eygene gaven.

41 T.w. hangende.

10

⁴² Hoe schoone is uwe uytnemende liefde, mijne suster, O Bruyt? hoe veel beter is uwe uytnemende liefde, dan ⁴³ wijn? ende de reuck ⁴⁴ uwer olien, dan alle ⁴⁵ specerijen.

42 D. hoe vermakelick, ende hoe aengenaem is ’t my, dat ick uwe liefde t’mywaerts speure. Siet boven 1.2. Dese liefde is gelegen in ’t ouderhouden der geboden Christi, 1.Ioan. 2.3, 4, 5.

43 Siet d’aenteeck. boven 1. op vers 2. ende vers 4.

44 Verstaet door de olien ofte salven, de gaven des Heyligen Geestes, welcke de Kercke ontfangen heeft. Siet Philip. cap. 4. vers 18. 1.Ioan. cap. 2. versen 20, 27. Cant. 1.3. roemt de Bruyt den reuck der olien ofte salven, siet d’aenteeckeninge aldaer: Alsoo roemt hier de Bruydegom de olien der Bruyt. Siet Iesa. 62.4, 5.

45 Dat is, welrieckende kruyden, als die waren, daer de heylige salve, ofte olie van gemaeckt was, Exod. cap. 30. vers 23. Siet oock 2.Chron. 9.1, 9. ende 16.14. Esth. cap. 2. vers 12.

11

⁴⁶ Uwe lippen, O Bruyt, ⁴⁷ druppen van honighzeem, ⁴⁸ honigh ende melck is onder uwe tonge, ende ⁴⁹ de reucke uwer kleederen is als ⁵⁰ de reucke van Libanon. [kolom]

46 Met dewelcke ghy Godt aenroept, sijn woort predickt, sijnen name looft ende prijst, ende uwen naesten stichtt.

47 D. uwe redenen zijn my soo lieflick ende aengenaem, als den menschen het honighzeem. Siet dese gelijckenisse oock Psal. 19.11. ende 119.103.

48 Dit beteeckent het selve dat stracks geseyt is. siet 1.Petr. cap. 2. vers 2.

49 Dat is, uwe goede wercken.

50 Op den bergh Libanon wiessen veel welrieckende boomen ende kruyden, insonderheyt wieroockboomen, daer de bergh Libanon sijnen name van heeft, want Lebona beteeckent wieroock. Hose. cap. 14. versen 6, 7, 8. belooft Godt Israël, dat sijnen reuck soude zijn, als de Libanon, door den dauw sijner genade. Siet 2.Corinth. cap. 2. versen 14, 15.

12

Mijne suster, O Bruyt, ghy zijt een ⁵¹ besloten hof, ⁵² eene beslotene welle, ⁵³ eene verzegelde fonteyne.

51 Ofte, gegrendelden, toegeslotenen, in slot gedanen hof. Hier mede wort de onbevleckte geestelicke reynigheyt ende kuysheyt der Kercke beduydt, die de vreemde vrijers of verleyders geenen toegangh en geeft. Doch andre verstaen dit van de bescherminge Godes, die sijne Kercke bewaert voor de wilde dieren, Dat is, voor de wreede tyrannen. Iesa. cap. 5. vergelijckt Godt sijne Kercke by eenen beslotenen wijnstock: ende Zach. 2. vers 5. belooft hy rontom Ierusalem te sullen zijn, eenen vyerigen muer.

52 Uyt dewelcke het klare water des Heyligen Euangelij is spruytende, daer mede de bedroefde herten ende gemoederen verquickt ende gelaeft worden, Psalm 23.2. achtervolgens de belofte die Godt sijner Kercke doet, Ies. 58. vers 11. Ende daerom wort dese welle, of sprinck-ader geseyt besloten te zijn, om dat dit water der genade alleen den ledematen der Kercke toekomt. Niemant komt daer toe dan door Christum.

53 Verstaet hier door, de versekeringe ofte bevestinge der genade die Christus sijner gemeynte bewijst. siet 2.Corinth. 1.22. Ephes. 1.13. ja sijner gemeynte alleen, want dat men verzegelt, dat en maeckt men anderen niet deelachtigh. Siet Iesa. 8.16.

13

⁵⁴ Uwe scheuten zijn ⁵⁵ een Paradijs van granaet-appelen, met ⁵⁶ edele vruchten, ⁵⁷ cyprus met nardus.

54 Ofte, uwe planten, of, rancken, of, plantsoenen, D. de geloovige ende ledematen der Kercke, zijn overvloedelick met goede wercken verciert ende vervult, gelijck een granaet-appel vol korlen is. Sy zijn als vruchtbare boomen geplant by een versch water, Psalm 1.3. ende 92.13.

55 Of, lusthof, schoonen boomgaert. Het beteeckent eygentlick een plaetse met boomen beplantt, als blijckt uyt Eccles. 2.5. het wort oock somtijts genomen voor een bosch, ofte foreest, Nehem. 2.8.

56 Of, uytnemende, treffelicke vruchten. Verstaet hier door, de goede wercken der geloovigen, die Gode aengename zijn, gelijck granaet-appelen, ende andre lieflicke vruchten den menschen zijn.

57 Siet boven 1.14. Hebr. cyprussen met nardussen, ofte, veel cyprus met veel nardus. Daerom wort het woort nardus hier gestelt in ’t getal van velen, ende vers 14. in ’t getal van een, om datter verscheydene soorten van nardus zijn, ofte verstaet hier de bladen van cyprus ende nardus, die oock wel riecken.

14

Nardus, ende saffraen, ⁵⁸ calmus, ende caneel, met allerley ⁵⁹ boomen van wieroock, myrrhe, ende ⁶⁰ aloë, mitsgaders ⁶¹ alle voornaemste specerijen ⁶² .

58 And. soet riet, calmus ende kaneel wierden gebruyckt in de heylige olie, Exod. 30. vers 23. gelijck de myrrhe in de olie der salvinge, Exod. cap. 30. versen 23, ..... 34.

59 D. van sulcke boomen die wieroock geven.

60 Ofte, sandelboom. Siet Num. 24.6. Prov. 7.17. ende Psalm 45.9.

61 Hebr. alle hooftspecerijen, D. allerley voornaemste specerijen. Siet Exod. 30. op vers 23.

62 Verstaet hier by uyt vers 13. zijn uwe scheuten, of, rancken. Ende door dese lieflicke, wel-rieckende kruyden, of specerijen, worden te kennen gegeven, de veelderleije gaven des Heyligen Geestes, daer mede de Godtsalige begenadight zijn. siet 1.Cor. 12.5, 6, etc. Galat. 5. versen 22, 23. 1.Petr. 4.10.

15

⁶³ O fonteyne der hoven, put ⁶⁴ der levende wateren, ⁶⁵ die uyt Libanon vloeijen!

63 Met dese woorden roemt de Bruyt haren Bruydegom, die haer begiftight met overvloet van wateren, dat is, met vele treffelicke geestelicke gaven, daer mede alle de hoven, D. alle de gemeynten bewatert ende bevochtight worden, om overvloedige vruchten te dragen. Siet Iesa. cap. 58. vers 11.

64 D. der geduerige wateren, altijt loopende, nimmermeer verdroogende, noch vervuylende, maer de menschen met hare lieflickheyt ververschende. Siet Genes. cap. 26. op vers 19. Dusdanigh water geeft Christus den sijnen. Siet Ioan. 4.10, 14. ende 7. versen 38, 39. ende Iesa. 12.3.

65 ’t Schijnt dat hier gesien wort op de riviere der Iordane, die haren oorspronck neemt aen de voet van Libanon, ende sy liep langhs door het beloofde lant, het selve bevochtigende. Daer staet Apoc. 22.1. datter uyt den throon Godes, ende des Lams (het welck Christus is) eenen suyveren stroom des levendigen waters voort quam.

16

⁶⁶ Ontwaeckt Noorden wint, ende komt ghy Zuyden wint, ⁶⁷ doorwaeyt ⁶⁸ mijnen hof, ⁶⁹ dat sijne specerijen uytvloeijen: O dat mijn liefste tot sijnen hof quame, ende ⁷⁰ ate sijne ⁷¹ edele vruchten!

66 Of, rijst op, staet op. Dit is oock eenen zegen dien Godt over sijnen hof, D. over sijne Kercke sendt, Te weten, dat de winden daer op waeijen, om dien te ververschen, ende de lucht te suyveren, ende alsoo den selven vruchtbaerder te maken. Verstaet hier door den wint, den Heyligen Geest, als Ioan. 3. vers 8. ende Actor. 2.2. Ende of wel de Zuyd ende Noorde wint van verscheyde qualiteyten ende werckingen zijn, den eenen zijnde kout, den anderen warm, den eenen vochtigh, den anderen drooge: Soo zijnse nochtans beyde desen hof, ofte der Kercke Godes voorderlick, die somtijts scherpe bestraffingen, somtijts oock kalmte ende soete vertroostinge van doen heeft.

67 Het is Godt die de winden voort brenght uyt sijne schatkameren, Psalm 135.7.

68 Merckt, dat de Kercke desen hof noemt haren hof, oock sijnen, T.w. Christi hof, ten verscheyden opsien. Christus is de eygenaer ende erfgenaem van desen hof, maer de Opsienders der Kercke, zijn Godes ackerlieden ende medewerckers in desen hof, D. gemeynte, daer aen yegelick lidtmaet de geestelicke gemeenschap mede heeft, 1.Cor. 3.9.

69 D. op dat de reucke verspreyt worde.

70 D. dat hy de vruchten genoote, die wy hem, door de werckinge ende kracht sijnes Geestes, voort brengen, daer door wy schuldigh zijn hem te eeren, Rom. 6.22.

71 Siet boven vers 13.