Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Eerste Capittel.

In dit Capittel wort ons voor eerst beschreven, het groot verlangen der Kercke na Christi genade, vers 1, etc. hare uytwendige verachtsame gestaltenisse, maer inwendige schoonheyt, 5. mitsgaders haer perijckel onder de valsche broederen, 6. ende haer verlangen na Christum, 7. Een vertroostinge ende onderrichtinge Christi aen sijne gemeynte, 8. de groote blijdtschap der Bruyt van wegen de liefde Christi tot haer, 12. Het welbehagen Christi aen sijne gemeynte, 15. Ende de liefde der gemeynte tot haren Bruydegom, 16.

1

¹ HET Hooge Liedt, ² ’t welck Salomons is.

1 Hebr. het Liedt der Liederen, dat is, een seer schoon ende boven maten treffelick Liedt. Siet de aenteeckeninge Gen. 9. vers 25.

2 And. ’t welck Salomo aengaet. Verstaende door Salomo Iesum Christum, wiens voorbeelt Salomon geweest is in Konincklicke hoogheyt ende glorie, als oock in wijsheyt, ende in ’t onderwijsen des volcks.

2

³ Hy ⁴ kusse my ⁵ met de kussen ⁶ sijnes monts, want uwe ⁷ uytnemende liefde is ^a beter dan ⁸ wijn.

3 Te weten, mijn Bruydegom Iesus Christus, het zijn de woorden der Bruyt, dat is, der gemeynte Iesu Christi.

4 D. hy bewijse my sijne liefde. And. Och dat mijn Bruydegom my kuste! Malkanderen te kussen, is tot aller tijt gehouden voor een teecken van liefde, vrientschap, ende beleeftheyt. Tot een teecken waer van, de mannen oock malkanderen plaghten te kussen, Exod. 4.27. ende 18.7. Rom. 16.16. ende 1.Thessal. 5.26. Christus kust sijne Bruyt, dat is, sijne gemeynte, ofte uytverkorene, als hy deselve bewijst ende laet gevoelen die groote liefde die hy haer is toedragende: Wy kussen Christum, als wy met een oprecht geloove, hertelicke liefde, ende kinderlicke vreese ende eerbiedinge, hem kennen te zijn onsen Heere ende Salighmaker, ende wy ons hem teenemael onderwerpen ende gehoorsamen, Psalm 2. vers 12.

5 In ’t getal van velen, waer mede uytgedruckt wort de rijckdom der menighvuldige genaden ende weldaden, die Christus sijnen uytverkorenen is bewijsende, Ephes. 1. versen 7, 8, 9, etc.

6 Onse Heere Iesus Christus openbaert den geloovigen de liefde die hy haer toedraeght, door sijn woort. Daerom staet Psalm 45.3. Dat sijne lippen seer lieflick (ofte, genadenrijcke) zijn. Siet Cant. 5.13, 16 ende Iesa. 50.4. Petrus spreeckt oock, Heere, Ghy hebt de woorden des eeuwigen levens.

7 D. vriendelickheyt, minnelickheyt. Hebr. liefden. Hier spreeckt nu de Bruyt, dat is, de gemeynte Godes, Christum haren Bruydegom aen. Verstaet hier door het woort liefden, de uytnemende liefde ende affectie, mitsgaders de weldaden ende genaden, die Christus sijnen uytverkorenen bewijst.

a Cant. 4.10.

8 Door het woort wijn, moet men hier verstaen alle aerdsche verheugingen ende genoechten. vergel. Iudic. 9.13. Psalm 104.15.

3

Uwe ⁹ olien zijn goet tot reucke, ¹⁰ uwen naem is ¹¹ eene olie die uytgestortet wort: ¹² daerom hebben u de maeghden lief.

9 Verstaet, welrieckende olien, kostelicke salven, ofte, balzemen. Hier by worden de geestelicke gaven dickwils vergeleken, als Psalm 45.8. Iesa. 61.1. ende 1.Ioan. 2.27.

10 Verstaet den name, persoon, ende het salighmakende ampt Christi, alsoo ons deselve in den Euangelio zijn geopenbaert.

11 Salomo schijnt hier gesien te hebben op den name Messias, D. Christus, Gesalfde, die met den Heyligen Geest gesalft is, niet alleen voor hemselven, maer dien Heyligen balzem is gevloeyt van hem, die ons Hooft is, op ons sijne ledematen. Siet Psalm 133.2. ende Ioan. 1.16. Desen name is na de hemelvaert Christi, wijdt uytgebreyt, want van Christo hebben alle Christenen haren name.

12 Dat is, (gelijck’er staet vers 4.) de oprechte hebben u lief. Meermaels worden in de Heylige Schrift de uytverkorene vergeleken by maeghden, als Matth. cap. 25. vers 1. 2.Corinth. 11.2. Apoc. 14.1, 4, 5. ende dat daerom, om dat de kinderen Godes soo nauwe moeten letten op hare conscientie, datse van de sonde ende werelt niet besmett en worden, als eene eerlicke maeght op hare eere ende kuysheyt moet passen.

4

¹³ Treckt my, wy sullen u naloopen: [kolom] ¹⁴ de Koningh heeft my gebracht ¹⁵ in sijne binnenkameren, ¹⁶ wy ^b sullen ons verheugen, ende ¹⁷ in u verblijden; ¹⁸ wy sullen uwe uytnemende liefde vermelden, ¹⁹ meer dan den wijn: ²⁰ de oprechte hebben u lief.

13 D. neyght mijn herte ende gemoedt, dat het u aenhange met geloove ende liefde. Want dit trecken en geschiet niet met uyterlicke kracht ende gewelt: Maer door het woort der predicatie uyterlick, ende inwendelick door de krachtige werckinge des Geests Christi, daer door der kinderen Godes verstant alsoo verlichtt, ende onsen wille alsoo gebetert wort, dat wy gewillighlick, ende met vreughde, onsen Heere ende Bruydegom Iesum Christum navolgen, ja naloopen. Siet Iesa. 40.31. Ierem. cap. 31. vers 3. Ioan. 6.44, 45. ende 12.32. Philip. 2.13. Hebr. 12.1, 2.

14 Verstaet hier door den Koningh, Christum, den Koningh der gerechtigheyt, ende des vredes, Hebr. 7. vers 2. daer van Melchizedeck ende Salomo voorbeelden geweest zijn.

15 Door dese binnenkameren worden verstaen de verborgentheden van het Rijcke Christi, die in het Oude Testament bedeckt waren onder de schaduwen van de ceremonien der wet: maer nu in den Nieuwen Testamente sien wy de klaerheyt des Heeren, als in eenen spiegel, 2.Corinth. 3.18. Siet oock Rom. 16.25. 1.Corinth. cap. 2. versen 9, 10, 16. ende 2.Corinth. 1.20. Hebr. 8.10, 11. Ofte verstaet door de binnenkameren, het Koninckrijcke der hemelen, in ’t welcke vele wooningen zijn, Ioan. 14.2. die wy alreets door ’t geloove besitten, Ephes. cap. 2. vers 6.

16 Te weten, ick, ende mijne maeghden, ofte speelgenooten, dat is, alle geloovige. Sy wil seggen, hoe wy meer toenemen in uwe kennisse, ende den smaeck van uwe genade, hoe wy in de geestelicke vreught meer sullen gesterckt worden.

b 1.Petr. 1.8.

17 O Koningh, ende in u, D. van uwent wege.

18 Dat is, wy sullen de genade Christi roemen ende verkondigen, die ons uyt de duysternisse tot sijnen wonderlicken lichte geroepen heeft, 1.Petr. cap. 2. vers 9. Siet oock Psalm 45.18. ende 71.16. Iesa. cap. 12. versen 3, 4. ende 63.7.

19 Sy wil seggen, Heere, wy sullen uwe genade met meerdere vreught roemen en prijsen, dan de wereltsche menschen haer verheugen in aerdsche dingen. Want de vrede Godes gaet alle verstant te boven. Siet Psalm 4.8.

20 Hebr. de rechtheden, ofte, richtigheden, Dat is, de gene die met oprechtigheyt begaeft zijn, die vers 3. maeghden genoemt worden, die namelick in dewelcke geen bedrogh en woont, Psalm 32. vers 2. Ioan. cap. 1. vers 48.

5

²¹ Ick ben swart, doch ²² lieflick, ²³ (ghy dochteren Ierusalems) ²⁴ gelijck de tenten Kedars, ²⁵ gelijck de gordijnen Salomons.

21 Verstaet hier by de swartigheyt, de uyterlicke mismaecktheyt van den staet der Kercke, die veroorsaeckt wort door de tyrannen ende vervolgingen: Item van wegen de ketterijen, scheuringen, ende ergernissen die deselve overkomen. Siet Psalm 119. vers 83. Thren. cap. 4. vers 8. ende 5.10.

22 De gemeynte Christi is lieflick, overmits sy gesuyvert is door het bloet ende den Geest Christi, 1.Corinth. cap. 6. vers 11. Alsoo datse ten dien aensien blinckt ende schoone is, als de duyven, Psalm 68.14. Siet oock Psalm 45. versen 14, 15, etc.

23 Dat is, ghy geloovige kinderen Godes. Ierusalem die daer boven is, is onser aller moeder, Galat. cap. 4. vers 26. Alsoo worden oock de particuliere Kercken, ende Christenen hier dochters Ierusalems genoemt, ende maeghden, 2.Corinth. cap. 11. vers 2. Apoc. 14.4. Ende Psalm 45. versen 13, 14. wort de Kercke genoemt de dochter des Koninghs. Dusdanige worden hier getroost ende gesterckt tegen de ergernissen des kruyces, ende de swackheden die het kruys in dese werelt vergeselschappen.

24 Verstaet hier by de tenten Kedars, de uakomelingen van Kedar, den tweeden sone Ismaëls, Genes. cap. 25. vers 13. die in tenten woonden, geen vaste woonplaetse hebbende, maer sy swarmden om her door Arabien, van d’eene plaetse tot d’andere. Siet de aenteeckeninge Psalm 120. op versen 5, 6. De kinderen Godes en zijn oock na de werelt ende uyterlicken schijn, niet schoone, noch cierlick, sy en hebben oock hier geene blijvende plaetse, maer sy verwachten het hemelsche Ierusalem.

25 Als of sy seyde, Ick ben wel als de tenten Kedars, maer oock soo schoon als de gordijnen Salomons: (van welcker schoonheyt siet Iosephum in Antiq. lib. 8. cap. 2.) want de kinderen Godes zijn inwendigh verciert met de gaven des Heyligen Geestes, als zijn Godtsaligheyt, liefde Godes, ende des naesten. Anders, gelijck de pavilioenen Salomons, die van buyten (van wegen den regen, wint, ende der sonnen brant) niet seer schoone en waren, maer van binnen warense treffelick en schoone.

6

²⁶ Siet my niet aen, dat ick swartachtigh ben, om dat my ²⁷ de sonne heeft beschenen: ²⁸ de kinderen mijner moeder waren tegen my ²⁹ ontsteken, sy hebben my

26 De sin is, En siet niet op mijne uyterlicke slechtigheyt ofte mismaecktheyt, en verachtt my daerom niet, maer siet mijne inwendige schoonheyt aen.

27 Hebr. de sonne my heeft aengesien. Verstaet hier by de sonne (die de gene diese beschijnt, swart maeckt) de vervolgingen ende verdruckingen, als Matth. cap. 13. versen 6, 21.

28 Hier wort gesproken van valsche broederen, als Psalm 69. vers 9. Iesa. cap. 48. versen 1, 2. Actor. cap. 20. vers 30. die wel roemen, dat de Kercke hare moeder is, maer te vergeefs, dewijle sy Godt tot geenen Vader en hebben. Siet Deuter. cap. 32. vers 5. Ioan. cap. 8. vers 44.

29 Te weten, met toorn, dat is, sy hebben my verdriet ende quellinge aengedaen. De vyantschap ende vervolginge der valsche broederen, wort 2.Corinth. 11. vers 26. gestelt onder de swaerste perijckelen ende kruycen, die de Christenen overkomen. Siet Galat. cap. 2. vers 4.

[fol. 298v]

gesett tot eene hoederinne ³⁰ der wijngaerden: ³¹ mijnen wijngaert dien ick hebbe, en hebbe ick niet gehoedt.

30 By wijngaerden worden in de Heylige Schrift, dickwils verstaen versamelingen der menschen, soo der goeden, als der quaden. Van d’eerste siet een exempel Psalm 80. Iesa. 5. versen 1, 7. Matth. cap. 20. Van de versamelinge der quaden, siet exempel Deuter. 32. vers 32. Apoc. 14.18. Hier verstaen sommige door de wijngaerden, de vervalschte kercken in ’t gemeyn, ende de geveynsde ledematen in ’t bysonder, tot dewelcke hares moeders sonen ofte kinderen, haer sochten te brengen, willende dat sy achtinge soude geven op de instellingen ende geboden der menschen. Siet Marc. 7.13. Actor. 15. versen 1, 10. Galat. 6. versen 12, 13. Col. 2.20, 21, 22, 23. Immers klaeght alhier de Kercke, datse van de valsche broeders dickwils soo verre overmeestert wort, dat hare Regeerders ende Opsienders, de bocken meer voorstaen, als de rechte schapen: de ketters ende scheurmakers meer dan de rechtsinnige. Daer uyt dan niet dan grooten onheyl ende verstooringe der Kercke ontstaen en kan.

31 D. ick en hebbe dien niet in achtinge genomen na behooren, verhindert ende te rugge gehouden zijnde, ofte door mijne eygene swackheyt, ofte door tyrannije, ende vervolginge. Andre nemen die woorden aldus, als of de Bruyt, ofte (Leeraers der eerster Kercke) dit woude seggen, Ick wiert gestelt om opsicht te hebben over andre Kercken, Ick hebbe d’eerste Kercke, die ick geplant hadde, verlaten, ende zijn andre Kercken van my gezaeyt geworden door de gantsche werelt: De eerste Kercke die te Ierusalem geplant wert, en mocht ick daer niet behouden, nochte by blijven, van wegen de vervolginge der Ioden, ende anderer tyrannen.

7

³² Segget ^c my aen, [ghy] ^d dien mijne ziele lief heeft, ³³ waer ghy weydet, waer ghy [de kudde] legert, in den middage: want ³⁴ waerom soude ick zijn als eene die haer bedeckt by de kudden uwer metgesellen?

32 Ofte, geeft my te kennen. Hier spreeckt wederom de Bruyt haren Bruydegom aen, ende sy versoeckt van hem den geest des onderscheyts, om van de valsche leeraers niet bedrogen te worden. Want daer sullen valsche propheten komen, die seggen sullen, Hier is Christus, daer is Christus, Marc. 13.21. Ende somtijts verberght Godt sijn aengesichte, Deut. 32.20. ende seyt, Ick en sal u niet weyden, Zach. 11.9.

c Deut. 12.5.

d Cant. 3.1, 2, 3.

33 Christus is de opperste Herder der schapen, Psalm 23.1. die belooft is, Ezech. 34. versen 23, 24. De Propheten, Apostelen, ende alle oprechte Leeraers, zijn sijne gesanten ofte boden, die hy uytsendt, om in sijnen name sijne schapen te weyden in de weyden des levens, Ioan. 21. versen 15, 16, 17. Hier vraeght de Kercke seer ernstelick, waer datse ruste ende weyde vinden sal op den middagh, dat is, in het heetste van de vervolginge, der ketterijen, ende scheuringen, als de schapen door de hitte des kruyces schijnen te versmachten. Vergelijckt Iesa. 49.10. Ioan. 16.33.

34 D. waerom soudt ghy toelaten, dat ick soude zijn, als eene vrouwe die van wegen droeffenisse bedeckt is, om dat ick u niet en soude vinden, herwaerts ende derwaerts gaende in treurigheyt? Het bedecken des aengesichts is of een teecken van droeffenisse, ofte van schaemte. Soo wenscht dan hier de Bruyt te weten, waer dat de Bruydegom sijne schapen weydet, om haer stracks by deselve, ofte, by hem te vervoegen, op dat sy herwaerts ende derwaerts gaende, niet en soude veracht worden ofte verdwalen: And. als eene die ter zijden afwijckt tot de kudden uwer gesellen? Als of sy seyde, Indien ick sulcks dede, (by foute van uwe presentie) Ick soude konnen bedrogen worden, overmits datter vele zijn, die den name van uwe metgesellen, dienaers, ofte vrienden voeren, (Matth. 24.5, 24. ende 2.Petr. 2.1, 2.) daer sy in der daet uwe vyanden, ende afleyders van Christo zijn, 2.Cor. 11.3. Dit is den Galaten wedervaren, Gal. 1.6, 7. Alle die haer verblijf niet en hebben in het eerfdeel des Heeren, die staen in perijckel van tot anderer Goden dienst te vervallen. Siet 1.Sam. 26.19.

8

³⁵ Indien ghy het niet en weet, ^e O ghy ³⁶ schoonste onder de wijven: ³⁷ soo gaet uyt op de voetstappen der ³⁸ schapen, ende weydet uwe geyten ³⁹ by de wooningen der herderen.

35 And. dewijle ghy dat niet en weett, Te weten, waer ick mijne schapen weyde. Dit is een antwoorde Iesu Christi, op de voorgaende vrage sijner Bruyt, vers 7. bestraffende vriendelick hare onwetenheyt in dese noodige ende gewichtige sake. Anders, indien ghy het u, ofte, voor u selven niet en weet, als of hy seyde, dewijle ghy van u selven onwetende zijt, soo sal ick u onderwijsen.

e Cant. 5.9. ende 6.1.

36 Hebr. ghy schoone onder de wijven, D. ghy, die de schoonste zijt. Aldus spreeckt de Engel tot de heylige jonckvrouwe Mariam, Ghy zijt gezegent onder de vrouwen, Dat is, de aldergezegenste, ofte, meer gezegent dan andre vrouwen, Luce 1.28, 42. Alsoo wort de leeuw geseyt sterck te zijn onder de beesten, Dat is, de sterckste, Prov. 30.30. Siet d’aenteeckeninge aldaer. De Kercke Godes wort de schoonste genoemt, om datse door Iesu Christi bloet ende Geest gewasschen ende gesuyvert is van alle hare sonden, Ephes. 5.26, 27. ende begaeft met allerley schoone geestelicke deughden, alhoewel in haer selven zijnde van nature leelick ende verachtsaem, Ezech. 16.3, 4. siet bov. vers 5. ende versen 15, 16.

37 Als of hy seyde, Let op de exempelen der Heylige Patriarchen, ende andere mijne uytverkorene, die in de Heylige Schrifure met treffelicke getuygenissen verciert zijn, Hebr. cap. 11. Volght haer geloove ende hare wercken na: Volght die na die van den aenbeginne der werelt my gekent ende gevolght hebben, aenmerckende de uytkomste haerder wandelinge, Hebr. 13.7. ende 11.1, 2, etc. ende 12.2. Siet oock Ier. 6. vers 16. ende 1.Cor. 11.1.

38 Verstaet hier door de schapen ende geyten, de Christenen, die haer tot Godts Kercke begeven, Ioan. 21.15, 16. ende 1.Petr. 2.25. Dese wil de Bruydegom dat de Bruyt, dat is, de Kercke, sal aennemen ende besorgen, dat sy met de geestelicke spijse gevoedt worden.

39 D. brenght uwe kudden in de weyde ende koye, die de Propheten ende Apostelen gevolght ende aengewesen hebben, ende die sy in hare schriften der gemeynte nagelaten hebben. Siet Psalm 77. vers 21. ende 78.70, 71, 72. ende 2.Petr. 1.19. ende 3.2.

9

^f Mijne Vriendinne, Ick gelijcke u ⁴⁰ by de peerden in de wagens van Pharao.

f Cant. 2.2, 10, 13. ende 4.1, 7. ende 5.2. ende 6.4. Ioan. 15.14, 15.

40 Daer wort op verscheydene plaetsen der Heylige Schrifture gesproken van de schoone peerden, ende de macht der wagens van Egypten, als Exod. 14.17. 2.Chron. 9.28. Iesa. 31.1. Ezech. 17.15. By dese wort de Kercke Christi vergeleken, soo ten aensien van hare schoonheyt, als van wegen hare kracht ende vermogen, die sy van Christo ontfangen heeft om hare vyanden te overwinnen, 2.Cor. 10.4. Onder dese ruyterije blincken by namen de Propheten ende Apostelen: Daerom oock Elias genoemt wort de wagen Israëls, ende sijne ruyteren, 2.Reg. 2.12. als oock Elisa, 2.Reg. 13.14. Dewijle sy door hare gebeden meer konden uytrichten, dan een groote macht van wagens ende ruyteren. Siet Apoc. 19.14, 15.

10

^g Uwe wangen zijn lieflick in ⁴¹ de spangen, uwen hals ⁴² in de peerlsnoeren.

g Ezech. 16.11, 12, 13.

41 Het Hebreeusch woort, ’t welck hier, ende vers 11. gevonden wort, beteeckent eygentlick tortelduyven, als Levit. cap. 12. ende elders. Doch hier bediedt het eenigen cieraet der vrouwen, gelijck zijnde de tortelduyfkens, die aen den hals verciert zijn met een halsbandeken. Dus schoone zijn de wangen ofte kaken der Bruyt Christi, dewijle hy deselve met sijn bloet heeft gewasschen, ende verciert met kostelicke peerlen van geestelicke gaven, insonderheyt met ootmoedigheyt ende sachtmoedigheyt, die kostelick zijn voor Godt, 1.Petr. 3.4.

42 De Christelicke deughden worden seer bequamelick vergeleken by peerlsnoeren, overmits dat alle vruchten der wedergeboorte als met een snoer aen malkanderen geregen zijn, Proverb. 1.9. ende 20.15.

11

⁴³ Wy sullen u goudene spangen maken, met ⁴⁴ silveren stipkens.

43 Dit wort gesproken in den name van de Heylige Drie-eenigheyt, want die de geboden Christi houden, die worden bemint van den Vader ende den Sone, Ioan. 14.21, 23. Ende de Heylige Geest sal oock in der eeuwigheyt by haer blijven, Ioan. 14.16.

44 Ofte, doppen, ofte, puckelen, ofte, knoopkens. Verstaet hier door, allerley Christelicke deughden, welcker vele genoemt staen Galat. 5. versen 22, 23. ende Coloss. 3.12.

12

⁴⁵ Terwijle dat ⁴⁶ de Koningh aen sij-[kolom]ne ⁴⁷ ronde tafel is, ⁴⁸ geeft mijn ⁴⁹ nardus sijnen reuck.

45 Ofte, soo lange als, etc. Hier spreeckt de Bruyt wederom tot hare maeghden, prijsende haren Bruydegom by deselve.

46 By den Koningh wort Christus de Koningh aller koningen verstaen, als boven vers 4.

47 Siet 1.Sam. cap. 16. op vers 11. By de tafel wort verstaen de hemelsche heerlickheyt, daer Christus door sijn lijden is ingegaen, siet Matth. c. 8. vers 11. ende cap. 26. vers 29. Luce c. 24. vers 26. Apoc. 3. vers 20. Hier wil de Bruyt seggen, Terwijle Christus Iesus is in de hemelsche glorie, omringht van de gene die met hem rontom in sijn Rijcke aen sijne tafel sitten: Soo geeft mijnen Nardus, etc.

48 D. de Heylige Geest, dien hy my van den Vader sendt, troost my in alle benauwtheyt. Andre nemen die woorden in desen sin, als of de Bruyt seyde, Soo beneerstige ick my om goede wercken te doen, die den Koningh mogen aengenaem zijn: Ick legge de gaven, die ick van hem ontfangen hebbe, wel aen, ick en verbergese niet, maer laetse haren reuck geven, dat is, goede ende Gode aengename wercken voortbrengen, die den Koningh aengename zijn.

49 Nardus is een seer kostelick kruyt, met welckes olie, men de Princen ende treffelicke persoonen pleeght te overstorten, als sy over tafel saten. Siet Marc. c. 14. versen 3, 8. Ioan. 12.3, 7. Hier by wort de Heylige Geest vergeleken, van wegen sijne welrieckende gaven, dewelcke na Christi hemelvaert veel overvloediger zijn uytgestort, als daer te voren, Ioan. 7.39.

13

⁵⁰ Mijn Liefste is my een bundelken myrrhe, ⁵¹ [dat] tusschen mijne borsten vernacht.

50 D. de gedachtenisse van Christi liefde, die hy met sijn bitter lijden aen my is bewijsende, is my als een lieflick tuylken, ofte rieckerken van myrrhe, om mijn herte te verquicken. Myrrhe is een seer goede ende lieflicke specerije, droogue, ofte gomme, welcke eertijts gebruyckt wiert om de kleederen der Princen te parfumeeren, ende andersins. Siet de aenteeckeninge Exod. cap. 30. op vers 23. ende Psalm 45.9. Gemenght zijnde met wijn, maecktse eenen seer lieflicken dranck, om ’t herte te verstercken, ende ’t bloet te suyveren, soo Plinius getuyght. Sy wiert oock, nevens andre specerijen, gebruyckt om de doode lichamen te balsemen, Ioan. 19. vers 39. In somma, het is een edel kruyt, ’t welck weerdigh is Koningen tot een present te schencken. siet Genes. 37.25. ende 43.11. Matth. 2.11. Daerom en is ’t geen wonder, dat de liefde Christi daer by vergeleken wort.

51 Hier mede wort beduydt, dat de Kercke Godes de gedachtenisse hares Bruydegoms steeds wil behouden, insonderheyt geduerende den duysteren nacht der vervolgingen ende benauwtheden, haer selven daer mede vertroostende ende versterckende, Ephes. 3.17.

14

Mijn Liefste is my ⁵² een tros van Cyprus, in de wijngaerden van ⁵³ Engedi.

52 Cyprus is een sekere plante, die eene welrieckende vrucht, ofte gomme, als eenen bloeijenden druyftack, voortbrenght, soo Hieronymus getuyght. Eenige meynen, dat hier by eenen natuerlicken tros druyven verstaen wort, genoemt met den name Cyprus. Hebr. Copher, om dat de druyven van Engedi den smaeck hadden van Cyprus, welck kruyt daer ontrent vele groeyde. Siet de Herbarien. Hoe dat het zy, daer wort by verstaen eene uytnemende lieflicke vrucht, by dewelcke de Heere Christus vergeleken wort, van wegen sijne welrieckende verdiensten, ende heylsame gaven: ’t bloet Iesu Christi reynight ons van alle sonden, 1.Ioan. 1.7. Hy is de versoeninge voor onse sonden, 1.Ioan. 2.2.

53 Van dese stadt siet de aenteeckeninge 1.Sam. 24. op vers 1.

15

Siet, ⁵⁴ ghy zijt schoone, mijne Vriendinne, siet ⁵⁵ ghy zijt schoone, uwe oogen zijn ⁵⁶ duyven [oogen.]

54 De schoonheyt die de Kercke Godes heeft, komt uyt genade, verworven door het bloet Iesu Christi, ende sijne gerechtigheyt. Siet onder cap. 4. vers 1.

55 De verdobbelinge der woorden dient om de Kercke des te meer tegen de vervolgingen harer vyanden te verstercken.

56 D. eenvoudigh ende kuysch. Siet onder cap. 4. vers 1. Hier mede wort te kennen gegeven de geestelicke suyverheyt, eenvoudigheyt, ende kuysheyt der gemeynte Iesu Christi, diens oogen alleen op hem sien, ende in hem alleen de saligheyt ende het eeuwige leven soecken. Siet Psalm 123.1, 2. Matth. 10.16. Doch eenige verstaen hier by de oogen, de Leeraers ende Opsienders der Kercke, ende weghwijsers der onwetenden, die de scherpste oogen in de gemeynte moeten hebben. Siet oock Num. 10. op vers 31. Iob 29.15. Psalm 32.8. Cant. 4.1.

16

^h Siet ⁵⁷ ghy zijt schoon, mijn liefste, ⁵⁸ ja lieflick: ⁵⁹ oock groent onse bedstede.

h Cant. 4.1. ende 5.12.

57 Christus is schoon van naturen, want hy is het lam sonder vlecke, Exod. cap. 12. Maer de Bruyt is schoon uyt genade, door de verdiensten Christi, Ioan. cap. 1. vers 16.

58 D. niet stuer, noch trotz. Hy noodight ons seer vriendelick, seggende, Komt tot my die belast ende beladen zijt, ick sal u verquicken, Matth. 11.28.

59 D. daer worden dagelicks vele geestelicke kinderen in uwe gemeynte geboren, uyt het onsterffelicke zaet uwes woorts, 1.Petr. 1.23. Hierom wort de Kercke genoemt de moeder aller geloovigen, Galat. 4.26.

17

⁶⁰ De balcken onser huysen zijn cederen, onse ⁶¹ galerijen zijn ⁶² cypressen.

60 De Kercke prijst hare wooninge, om andre daer toe te noodigen ende aen te brengen. Sy noemt de versamelinge der geloovigen huysen, in ’t getal van velen, om datter vele particuliere Kercken zijn. By de balcken wort verstaen de leere der Propheten ende der Apostelen, want daer door wort de Kercke vast t’samen gebonden, in Christo, als het fondament, Ephes. 2.20. Dese balcken zijn van cederen, dat is, sterck ende onverganckelick, want Godts woort blijft in der eeuwigheyt, Iesa. 40.8. 1.Petr. 1.25. Van de duersaemheyt des cederenhouts, siet Iudic. 9. op vers 15. Christus sprekende van de vastigheyt ende duersaemheyt sijner Kercke, seyt, De poorten der helle en sullen daer tegen niet vermogen, Matth. c. 16. vers 18.

61 Ofte, wandelplaetsen, ofte, welfselen, als Genes. 30.38, 41.

62 Dit hout is seer lieflick, daerom wort met rechte Christus by het selve vergeleken. Anders, van Boratin, in ’t latijn Bruta genoemt, ’t welck een boom is, den cypresboom gelijck, seer lieflick van reucke, Plin. nat. hist. lib. 12. cap. 17. Het Hebreeusch woort dat hier in den text staet, en wort nergens in de Heylige Schrifture gevonden, dan hier alleen.