Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het iij. Capittel.

De Prediker leert hier, hoe dat alle dingh in de werelt sijnen tijt ende beloop heeft, soo als ’t Godt verordineert heeft, versen 1, 2, etc. daer uyt besluytende, dat de mensche niet beter doen en kan, dan dat hy in dit leven de gaven Godes met vreught geniete, doende goet aen sijnen evennaesten, 12. Daer na spreeckt hy van de ongerechtigheyt die men in ’t gerichte siet plegen, 16, etc. hy wijst oock aen, dat de menschen soo wel moeten sterven, als ’t vee, 18, 19. als oock dat sy uyt de gemeyne conditien der stervenden niet verstaen en kunnen, of hare ziele onsterflick zy, 19, etc. besluytende vers 22. als boven.

1

¹ ALles heeft eenen bestemden tijt: ende alle ² voornemen onder den hemel heeft sijnen tijt.

1 D. alle saken ende handelingen deser werelt zijn veranderlick, ende verscheydene verwisselingen over ende weder over onderworpen, die Godt alleene regeert, ende van geenen mensche vervroeght ofte verhaestight en kunnen worden. Uyt dese veranderlickheyt blijckt klaerlick, dat men in dit wanckelbare leven de ware gelucksaligheyt niet soecken en moet.

2 Hebr. behagen, of, wille, begeerte, Te weten, der menschen. siet Ps. 27. op vers 12.

2

Daer is een tijt om geboren te worden, ende een tijt om te sterven: een tijt om te planten, ende een tijt om het geplantte uyt te roeijen.

3

Een tijt ³ om te dooden, ende een tijt om ⁴ te genesen: een tijt om ⁵ af te breken, ende een tijt om te bouwen.

3 Het zy door den wille ofte beschickinge Godes, Exod. 21. vers 13. Ofte by last, ofte bevel der Overigheyt. Anders, om te quetsen.

4 Te weten, den gequetsten.

5 Hebr. in te breken, of, te scheuren.

4

Een tijt om te weenen, ende een tijt ⁶ om te lacchen: een tijt ⁷ om te kermen, ende een tijt ⁸ om op te springen.

6 Siet boven 2.2.

7 Of, om misbaer te maken, of, om leet te dragen.

8 Ofte, om te huppelen, Te weten, van vreught ende van blijdtschap. siet 1.Chron. 15. vers 29. ende Actor. 3.8.

5

Een tijt ⁹ om steenen wech te werpen, ende een ¹⁰ tijt om steenen te vergaderen: een tijt ^a om te omhelsen, ende een tijt om verre te zijn van omhelsen.

9 Te weten, als men den hof of acker suyvert, ofte een huys afbreeckt.

10 T.w. als men een huys, of ander gebouw maken wil.

a 1.Corinth. 7.5.

6

Een tijt ¹¹ om te soecken, ende een tijt om ¹² te laten verloren gaen: een tijt om te bewaren, ende een tijt om ¹³ wech te werpen.

11 Om te besorgen, ofte te behouden. Anders, om te soecken, Te weten, wijsheyt, of rijckdom, ofte yet dat men verloren heeft. Verstaet hier by, ende om te vinden, als Iesa. 65.1.

12 Anders, om te verliesen, Te weten, ter tijt als men daer door soude komen in perijckel der ziele, ofte des levens.

13 Als by exempel, wanneer men is in perijckel van schipbreucke op der zee, Ioa. 1.5. Actor. 27. versen 18, 19.

7

Een tijt ¹⁴ om te scheuren, ende een tijt om toe te naeijen: een tijt om te swijgen, ende een tijt om te spreken.

14 Te weten, de kleederen, gelijck by de Ioden seer gebruyckelick was, om te betoonen de bedroeffenisse des herten.

8

Een tijt om lief te hebben, ende een tijt om te haten: een tijt van oorloge, ende een tijt van vrede.

9

¹⁵ Wat ^b voordeel heeft hy die werckt, van het gene dat hy bearbeyt? ¹⁶

15 De sin is, wanneer de ure ende tijt niet daer en is, men doe wat men wil, men sal niet kunnen uytrechten.

b Eccles. 1.3.

16 Verstaet hier by, Geen.

10

Ick hebbe gesien de besigheyt, die Godt de kinderen der menschen gegeven heeft, om haer selven daer mede te bekommeren.

11

¹⁷ Hy heeft yeder dingh ¹⁸ schoon gemaeckt in sijnen tijt: oock heeft hy ¹⁹ de eeuwe ²⁰ in haer herte geleyt, sonder dat een mensche het werck dat Godt gemaeckt heeft, ²¹ kan uytvinden, ²² van ’t begin tot het eynde toe.

17 Te weten, Godt: die maeckt alle dingh alsoo, dat het schoon ende fraey is, ende alles ter bequamer tijt geschiet, alhoewel by de menschen groote veranderingen vallen.

18 Ofte, fijn, hups, fraey, wel gemaeckt.

19 D. eene natuerlicke genegentheyt tot d’ondersoeckinge der eeuwen ende tijden, ende wat daer in geschiet is. Anders, de eeuwigheyt. D. eene genegentheyt streckende tot ondersoeckinge van het gene dat eeuwigh ende oneyndelick is: of, een genegentheyt streckende tot de eeuwigheyt.

20 T.w. in het herte der menschen.

21 T.w. volkomelick, ende door sijn eygen vernuft ende verstant.

22 Hebr. van het hooft tot het eynde.

12

Ick hebbe gemerckt, datter niet beters ²³ voor haerlieden en is, dan sich te verblijden, ende ²⁴ goet te doen in sijn leven.

23 T.w. de menschen. Ofte, in die, T.w. dingen.

24 D. vromelick ende Godtsalighlick te leven. siet ond. 12.13.

13

Ia oock dat yeder mensche ²⁵ ete ende drincke, ende het goede ²⁶ geniete van al sijnen arbeyt: [dit] is een gave Godts.

25 Te weten, met genoeghte ende vrolickheyt.

26 Hebr. sie.

14

Ick weet, dat al wat Godt doet, dat sal in der eeuwigheyt ²⁷ zijn, daer en is

27 D. bestaen, D. het sal altijt geschieden, gelijck hy besloten ende verordineert heeft, want het besluyt Godes is onveranderlick. Konde het schepsel de minste veranderinge maken in ’t gene dat Godt doen wil: Konde ’t schepsel den zegen verminderen: ofte vermeerderen: het kruys verlichten ofte verswaren: soo souden de menschen het schepsel eeren en vreesen, ende niet den Schepper: Daerom heeft Godt alles wat hy over ons wil brengen, of wat hy van ons wil weeren, ’t zy goet ofte quaet, alsoo bepaelt, dat de schepselen niet de minste veranderinge daer in maken en kunnen, op dat wy ons alleen voor het aengesichte des Scheppers vreesen, ende in alle ootmoedigheyt alleen aen sijne voorsichtigheyt hangen souden.

[fol. 293v]

niet toe te doen, noch daer en is niet af te doen: ende Godt doet [dat,] op dat men vreese voor sijn aengesichte.

15

Het gene dat geweest is, dat is nu, ende wat wesen sal, dat is alreede geweest: ende ²⁸ Godt soeckt het wechgedrevene.

28 Verstaet hier by, ende hy brenght weder te voorschijn, het gene dat gepasseert ofte voor-by, ofte vergaen is, vernieuwende door sijne almogentheyt ende voorsichtige regeeringe de soorten der gedierten, ende anderer schepselen, hy doet de lente, somer, herfst, ende winter, elck op haer saysoen weder komen: Van gelijcken de bloemen, kruyden, ende vruchten soo der boomen, als des aerdtrijcks: Als’er menschen ende beesten sterven ende vergaen, soo laet hy andere wederom in der selver stede geboren worden ende opwassen, etc.

16

Voorder ²⁹ hebb’ ick oock gesien onder de sonne, ³⁰ ter plaetse des gerichts, aldaer was godtloosheyt: ende ter plaetse der gerechtigheyt, aldaer was godtloosheyt.

29 T.w. een andre ydelheyt.

30 Dat is, in het richthuys, ofte richtbanck, daer men behoorde het recht ende de justitie te hanthaven, daer gingh het geheel contrarie toe.

17

Ick seyde in mijn herte, Godt sal ³¹ den rechtveerdigen, ende den godtloosen oordeelen: ³² want ³³ aldaer is de tijt voor alle voornemen, ende over alle werck.

31 D. den onschuldigen, ende schuldigen. De sin is, Als ick aensagh de ongerechtigheyt die onder de menschen regeerde in het uytspreken der oordeelen, soo trooste ick my hier mede, gedenckende, dat Godt d’opperste ende rechtveerdighste Richter, alle menschen te sijner tijt rechtveerdelick sal oordeelen, eenen yegelicken vergeldende na sijne wercken.

32 Anders, maer, als of hy seyde, De godtloose hebben eenen tijt alhier, maer Godt sal oock eenen tijt hebben aldaer.

33 T.w. daer Godt sijnen richterstoel ten jonghsten dage sal oprichten, daer alle menschelicke daden sullen geoordeelt worden.

18

Ick seyde in mijn herte ³⁴ van de gelegentheyt der menschen kinderen, dat Godt hen ³⁵ sal verklaren, ende dat sy sullen sien, dat sy [als] de beesten zijn aen haer selven.

34 D. aengaende of belangende het wesen, de gelegentheyt, of conditie, handel en wandel der menschen, T.w. als ick deselve te dege aensie ende doorgronde.

35 Ofte, klarigheyt geven sal. Hy wil seggen, Overmits de ydelheden der menschen soo vele, ende soo groot zijn, ende sulck een menighte ende verscheydenheyt van bekommeringen, daer inne sy haer soo diepe, ende met sulck behagen steken, als of het met hen eeuwigh werck wesen soude: Soo heb ick my laten voorstaen, dat Godt hen klaerlick ende oogenschijnelick wil te sien ende te verstaen geven, wat sy in haer selven, ende na de gelegentheyt van dese beneden werelt zijn, Te weten, als de beesten, Psalm 49. versen 13, 21.

19

Want wat den kinderen der menschen wedervaert, dat wedervaert oock den beesten, ende ³⁶ eenerley wedervaert hen [beyden:] gelijck ³⁷ die sterft, alsoo sterft ³⁸ dese, ende ³⁹ sy alle hebben ⁴⁰ eenerley adem, ende de uytnementheyt der menschen boven de beesten, ⁴¹ is geene: want ⁴² alle zijnse ydelheyt.

36 T.w. wanneer men op niet anders en siet, dan op het gene dat den menschen ende den beesten uyterlick wedervaert: Want de menschen trecken adem, sy eten, drincken, slapen: Sy zijn oock sieckten ende pijnen, ja oock eyndelick de doot selfs onderworpen, niet anders dan de beesten. Maer andersins is de voortreffelickheyt der menschen groot boven de beesten.

37 Te weten, beeste.

38 Te weten, mensche.

39 D. sy beyde, Te weten, soo de menschen, als de beesten.

40 Verstaet hier door den adem, den geest des levens.

41 Te weten, soo veel men aen het uyterlicke mercken kan, ofte, soo veel het sterven aengaet.

42 Te weten, soo de menschen, als de beesten. Anders, het is al ydelheyt.

20

Sy gaen alle ⁴³ na eene plaetse: sy ^{44 c} zijn alle uyt den stof, ende sy keeren alle weder tot den stof.

43 T.w. in d’aerde. Dit is te verstaen, van het lichaem, gelijck uyt het volgende is blijckende. Hebr. een yeder, of, alles gaet, etc.

44 Siet Genes. 1.24. ende 2.7.

c Genes. 3.19.

21

Wie merckt dat ⁴⁵ de adem van de kinderen der menschen ⁴⁶ opvaert na boven, ende de adem der beesten ⁴⁷ nederwaerts vaert in de aerde?

45 Dat is hier te seggen de ziele, gelijck Luce 23.46. De sin is, Wie kan dit mercken ofte weten, uyt de gemeene uyterlicke toevallende gelegentheden, der gener, die sterven?

46 Ende volgens dien, in wesen blijft, na dat hy uyt het lichaem gescheyden is. siet hier van breeder onder 12.7. Daer seyt Salomo duydelick, dat de ziele wederkeert tot Godt diese gegeven heeft. Soo dat men Salomo niet en kan toedichten, dat hy hier wil leeren, dat de ziele sterflick is.

47 Daer hy te niete gaet, niets meer zijnde, na dat hy uyt het lichaem gevaren is.

22

Dies ick gesien hebbe, datter niet beters en is, dan dat de mensche hem verblijde ⁴⁸ van sijne wercken, want ⁴⁹ dat is sijn deel: want ⁵⁰ wie sal hem daer henen brengen, dat hy siet het gene dat na hem geschieden sal?

48 D. met het gene dat hy met sijnen arbeyt verdient.

49 D. sijne portie, die hy genieten sal, Eccles. 2. vers 24. ende 3.12. ende 5.18. Als of hy seyde: De mensche stervende en sal niet met hem nemen: hy en sal oock na sijne doot niet weten wat hier op aerden ommegaet: Daerom is ’t best, dat hy hemselven niet en quelle met onnutte sorge, hoe het na hem sal gaen, wat erfgenaem hy hebben sal, of hoe sy ’t met sijne goederen maken sullen: ofte hoe sy haer leven aenstellen sullen: maer dat hy met een gerust ende vrolick herte (in de vreese Godes) gebruyckt het gene dat hy besitt, want hy en sal daer niet anders van hebben. Siet boven 2.3.

50 Als of hy seyde, Niemant.