Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxx. Capittel.

Agur bekent sijne ende aller menschen onwetenheyt in Godtlicke saken, buyten Godts woort, vers 1, etc. ende verklaert dat de wijsheyt, scheppinge, ende regeeringe aller dingen is Godts des Vaders, ende sijns Soons, 4. hy roemt de reynigheyt ende volmaecktheyt van Godts woort. 5, 6. Sijn gebedt om twee dingen, 7, 8, 9. van eenen knecht het achterlappen by sijnen Heere, 10. vier quade geslachten, 11, etc. vier onverzadelick dingen, 15, 16. verachtinge der ouderen, 17. vier dingen, swaer om te weten, 18, 19. vier ondraeghlicke dingen, 21, 22, 23. vier kleyne, maer wijse dieren, 24, etc. viere, statelick in haren gangh, 29, 30, 31. afstant, ende voortkominge van toorn, 32, 33.

[fol. 290v]

1

DE woorden van ¹ Agur sone van Iake; een ² last; de man spreeckt tot ³ Ithiël: tot Ithiël, ende Uchal.

1 Eenige verstaen door desen name Salomo selve, van wegen ’t vergaderen sijner spreucken. Want de naem komt van een woort, het welck beteeckent vergaderen, ende te samen brengen: andere verstaen, dat Agur de naem is van een Propheet, die de spreucken deses Capittels gestelt, ende den tween persoonen hier by genaemt, toegeschreven heeft.

2 Dat is, de leeringe. Siet van ’t Hebreeusch woort 2.Reg. 9. op vers 25. alwaer het beteeckent een prophetisch dreygement: maer hier is het genomen voor allerley goet onderwijs, daer mede de mensche gesticht wort.

3 Dit houden sommige voor namen ofte titelen onses Heeren Iesu Christi, van welcken gesproken wort vers 4. Ithiel is soo veel als, Godt is met my: komende ten naesten by over een met den naem Immanuël, Iesa. 7. vers 14. Uchal, Dat is, ick sal vermogen, ofte, konnen. Andere verstaen, dat het namen souden zijn van Agurs metgesellen, ofte discipelen, ofte (gelijck eenige meynen) sonen, die de volgende spreucken van hem souden ontfangen hebben.

2

⁴ Voorwaer ick ben onvernuftiger ⁵ dan yemant: ende ick en hebbe geen menschen ⁶ verstant:

4 De Propheet begint sijne spreucken met een voorrede van de kleynheyt, ende nietigheyt sijns verstants, soo wel om sich selven mate te stellen in het ondersoecken van verborgene dingen, als oock om andere te vermanen, datse de hooge materien, die het verstant des menschen te boven gaen, niet en moesten curieuselick nasoecken, maer sich houden binnen de palen der nederige leersaemheyt.

5 Agur door het kleyn gevoelen, dat hy van sich selven heeft, maeckt sich ten aensien van hooge, ende diepgrondige questien, geringer dan eenigh mensche.

6 Te weten, niet alsoo het nu is, maer alsoo het in Adam geschapen was.

3

Ende ick en hebbe ⁷ geene wijsheyt geleert; nochte de wetenschap der ⁸ heyligen gekent.

7 Te weten, dat ick soo hooge dingen soude konnen begrijpen.

8 Siet Iob 15.15. ende de aenteeckeninge. Anders, soude ick dan de wetenschap der heyligen weten?

4

⁹ Wie is ten hemel opgeklommen, ende neder gedaelt? ^{a 10} wie heeft den wint in sijne vuysten versamelt? wie heeft ¹¹ de wateren in een kleet gebonden? wie heeft alle ¹² de eynden der aerde gestelt? hoe is ¹³ sijnen naem, ende hoe is den naem sijnes soons? soo ghy het weet.

9 ’t Is soo veel als of hy seyde: Wie is de wijsheyt Godts, ende de kracht Godts, als Godts eenighgeboren Sone, de Messias, in welcken alle schatten der wijsheyt ende kennisse verborgen zijn? Vergelijckt boven cap. 8. van vers 22. tot vers 23. toe: ende 1.Corinth. 1.24. Coloss. 2.3. ende siet wijders dese selve woorden op den Heere Christum alleen geduydt, Ioan. cap. 3. vers 13. Ephes. 4.9,10.

a Iob 38.4. Psalm 104.3. Iesa. cap. 40. vers 12.

10 Als Godt de Vader ende sijn eenighgeboren Soon, sonder uyt te sluyten den Heyligen Geest, die van haer beyden uytgaet, ende de Geest des Vaders, ende des Soons is? Vergel. Ioan. 1.3. Hebr. 1. vers 3, etc.

11 Verstaet, de boven-wateren, dat is, de wolcken, die Godt alleen in de lucht houdt hangende, als ofse in een kleet besloten waren, het welcke hy los maeckt, ende ontvouwt na sijn welbehagen.

12 Te weten, datse in het midden der lucht op haer eygen gewichte gevestight staen.

13 Te weten, Godts des Vaders, ende sijns eeuwigen Soons. (Vergelijckt Psalm 2.7. ende 80.16. Iesa. 9.5.) welcker naem, (Dat is, eeuwigh Godtlick wesen) geen creature en kan begrijpen. Siet Exod. cap. 3. versen 13,14. Iudic. cap. 13. versen 17,18.

5

^{b 14} Alle reden Godts is doorloutert: hy is ¹⁵ een schildt den genen, die op hem betrouwen.

b Psalm 12. vers 7. ende 18.31. ende 19.9. ende 119.140.

14 Verstaet het woort Godts ons in de Heylige Schrifture geopenbaert, inhoudende de leere, die wy gelooven, ende de geboden, die wy nakomen moeten, sonder ons al te seer te bekommeren met de verholentheden, die Godt voor sich selven behouden heeft, ende ons verstant te boven gaen, Deuter. 29. vers 29.

15 Vergelijckt Genes. 15.1. ende de aenteeckeninge.

6

^{c 16} En doet niet tot sijne woorden, op dat hy u niet en bestraffe; ende ghy leugenachtigh bevonden wort.

c Deuter. 4. vers 2. ende 12.32. Apocal. 22.18.

16 Hy en verbiedt niet yets af te doen van de woorden Godts, niet om dat sulcks geoorloft zy: want dat is mede verboden, Deut. 4. vers 2. ende 12.32. Apocal. 22. vers 19. maer om dat de menschen meest tot toedoen genegen zijn, ende dat onder den schijn van goede uytlegginge, ende uytgesonderde heyligheyt.

7

Twee dingen hebbe ick van ¹⁷ u begeert: en onthoudtse my niet, ¹⁸ al eer ick sterve:

17 Namelick, O Godt.

18 Dat is, al eer ick scheyde uyt dit verganckelick leven: in het welcke des menschen ziele den sondigen aert altijd onderworpen is, ende sijn lichaem den tijdelicken nootdruft behoeft.

8

¹⁹ Ydelheyt, ende ²⁰ leugentale ²¹ doet verre van my; ²² armoede, nochte rijckdom en geeft my niet: voedt my met het broot ²³ mijnes bescheydenen deels:

19 Verstaet alle wangeloove, dwalinge, ende valsheyt in de leere. Alsoo is het woort genomen, Thren. cap. 2. vers 14. Ezech. 12.24. ende 13.6, 7. Zach. 10.2.

20 Verstaet allerley valsheyt, huychelrije, bedrogh, vleyinge, uytstrijckinge, snootheyt, ende verkeertheyt in het leven. alsoo Psalm 4. vers 3. ende 62.5. boven 19.22. ende 23.3.

21 Te weten, door de verlichtinge, ende heylighmakinge uwes Geestes. Dit is het eerste dat hy begeert.

22 Dit is de tweede begeerte.

23 Siet Iob cap. 23. op vers 12.

9

Op dat ick ²⁴ zadt zijnde, [u] dan niet en verloochene, ende segge, Wie is de HEERE? ofte dat ick verarmt zijnde, dan niet en stele; ende den ²⁵ name mijns Godts aen en taste.

24 Dat is, vol zijnde van de besittinge grooter middelen, ende dertel van het overdadigh misbruyck der selver. Vergel. Deut. 31. vers 20. ende 32.15. Nehem. 9.25, 26. onder vers 22.

25 Te weten, door ydel misbruyck des selven, ofte valsch eedtsweeren, om goet te vergaderen, ofte dieverije te loochenen; ofte door murmureeringe tegen Godt, om dat hy my met armoede besoeckt.

10

²⁶ En achterklapt niet van den knecht by sijnen heere, op dat hy u niet ²⁷ en vloecke, ende ghy ²⁸ schuldigh wordet.

26 Dat is, en bedraeght hem niet lichtveerdelick, ende buyten sijn schult. Siet Psalm 101. op vers 5.

27 Dat is, wrake over u van Godt begeere, die de arme verdruckte menschen belooft heeft voor te staen, Exod. 22. vers 23. maer de beschuldinge ten rechten gedaen zijnde, heeft hy niet te vreesen, boven 26. vers 2. maer oock zegen te verwachten, 2.Sam. 16. vers 12.

28 Dat is, niet alleen overtuyght van uwe sonde, maer oock daer over van Godt gestraft wort. Vergel. Gen. 42. vers 21. Levit. 4. vers 22. Numer. 5.6, 7.

11

²⁹ Daer is een ³⁰ geslachte dat sijnen vader vervloeckt, ende sijne moeder ³¹ niet en zegent:[kolom]

29 De Propheet verhaelt hier, ende in de volgende drie versen, eenige soorten van sondaren, die seer grouwelick zijn voor Godt.

30 Dat is, een aerdt, ofte soorte van menschen: alsoo Deuter. 1.35. ende cap. 32. vers 5. Psalm 14. vers 5. ende hier in de volgende versen 12, 13, 14.

31 Dat is, oock sal vervloecken. Het selve dat verhaelt was, wort wederom vernieuwt met loocheninge van het tegendeel des genen, dat verhaelt was. Alsoo Deuter. 33.6. Iesa. 38.1, etc.

12

Een geslachte dat reyn ³² in sijnen oogen is; ende van sijnen ³³ dreck niet gewasschen en is:

32 D. in sijn eygen gevoelen, ende oordeel. Vergel. Iob 18. vers 3. ende siet de aent. Verstaet hier de schijnheylige, ende geveynsde, die sich gelaten suyver van sonden te zijn, ofte immers seer weynigh daer mede besmet, ten aensien van andere.

33 D. sonden, dewelcke hier genaemt worden met een woort ’t welcke beteeckent den mist, die door de kamergangh uytgeworpen wort. Alsoo Iesa. 4.4.

13

Een geslachte ^{d 34} wiens oogen hooge zijn, ende diens oogenleden verheven zijn:

d Prov. 6.17.

34 Verst. hoovaerdige menschen, die veel gevoelen van haer selven, een yeder verachten, ende over het hooft sien willen. Siet bov. 6. op vers 17.

14

^e Een geslachte ³⁵ wiens ³⁶ tanden sweerden, ende wiens ³⁷ backtanden messen zijn, om de elendige van der aerde ende de nootdruftige van onder de menschen ³⁸ te verteeren.

e Prov. 12.18.

35 Verstaet in het gemeyne, die geheel wreet, ende sonder medelijden zijnde, haer aensien ende vermogen misbruycken, om de kleyne te vernielen: als daer zijn de achterklappers, faemroovers, ende lasteraers: item, die met gewelt de elendige verdrucken; mitsgaders de gierigaerts, die haren naesten door bedriegelicken handel verdrucken, ofte door woecker uytsuypen.

36 Vergl. Psal. 57. vers 5.

37 Siet Iob 29. op vers 17.

38 Dat is, te verslinden, ende te vernielen. Siet Exod. cap. 15. vers 7. ende d’aent. Deuter. 32. vers 42. 2.Sam. 2. vers 26.

15

³⁹ De ⁴⁰ bloetzuyger heeft twee ⁴¹ dochters, ⁴² Geeft, Geeft: Dese ⁴³ drie dingen en worden niet verzadight: [ja] ⁴³ viere en seggen niet, ’t Is genoegh:

39 Door gelijckenissen wort hier nu afgemaelt de onverzadelicke begeerlickheyt der gener, die in ’t voorgaende vers zijn voorgestelt geweest.

40 Verstaet eenen dicken waterworm, anders oock ecchel genaemt, die in poelen, ende morasschen is, hebben een scherp tonghsken in twee tacken gekloven, waer mede hy aen een lichaem gevoeght zijnde, des selven vel doornijpt, ende dan soo veel bloet intreckt, dat hy van selfs daer van afvalt, zijnde de lust wel niet verzadight, maer het lichaem soo opgevult, dattet niet meer en vermagh. De gelijckenisse is wel te verstaen.

41 ’t Hebreeusch woort beteeckent eygentlick dochters, maer het is oock voor tacken genomen, om datse als dochters zijn van de stam, daer uyt sy voort komen, Genes. 49.22. Verstaet hier het gespletene tonghsken daer van in de voorgaende aenteeck. gemelt is.

42 D. welcker elck een seght geeft, ofte, brenght, ofte, die beyde soo genaemt mogen worden, om hare onverzadelickheyt daer mede uyt te drucken.

43 Siet bov. 6. op vers 16.

43 Siet bov. 6. op vers 16.

16

⁴⁴ Het graf, ⁴⁵ de geslotene baermoeder, de ⁴⁶ aerde, [die] van water niet verzadight en wort: ende het ⁴⁷ vyer, en ⁴⁸ seyt niet, ’t Is genoegh.

44 Vergel. bov. 1.12. ende 27.20.

45 Hebr. de sluytmoeder baermoeder, D. de geslotene, ende onvruchtbare baermoeder. Siet Genes. 20. op vers 18. De Israëlitische vrouwen waren in dien tijt over de mate begeerigh, om kinderen te krijgen. Siet Genes. 30.1, 23. met de aenteeckeninge.

46 T.w. de dorre, ende zandige aerde. Want hoewelse seer bevochtight wort, soo wortse nochtans in korten tijt weder soo dorstigh, datse niet en schijnt bewatert geweest te zijn.

47 Dat nimmermeer moede is van branden, hoe veel brandelicke stoffen oock daer in geworpen wort.

48 Vergel. Iob 14.7. ende d’aent.

17

De ⁴⁹ ooge, [die] den vader bespot, ofte de gehoorsaemheyt der moeder veracht, die sullen de ⁵⁰ raven der beke uytpicken; ende des arents jongen sullense eten.

49 D’ooge wort voornemelick in dese straffe vermelt, om dat daer in meest haer openbaren de teeckenen van spot, spijt, verachtinge, ende quaetwilligheyt.

50 D. die haer ontrent de beken, rivieren, ende waterstroomen houden, om aldaer te drincken, ofte haer aes te soecken van de doode lichamen, ende andere dingen, die daer dickwils in drijven. Anders, de raven des dals, ofte, der valleije, hoedanigh daer na was het dal Hinnoms, daer somtijts vele doode lichamen, ende andere vuyligheden lagen, 2.Reg. 23.10. De sin is, dat de moetwillige kinderen, die hare ouderen bespotten, eyndelick aen een galge geraken, ofte onbegraven den vogelen tot een aes plegen voor geworpen te worden.

18

Dese drie dingen zijn voor my te wonderlick: ja viere, die ick niet en weet:

19

De ⁵¹ wegh eens ⁵² arents in den hemel: de ⁵³ wegh eener slange op eenen rotzsteen: ⁵⁴ de wegh eens schips ⁵⁵ in het herte der zee: ende de ⁵⁶ wegh eens mans by eene maeght.

51 D. de maniere van doen. siet boven 6. op vers 6.

52 Deses maniere van doen is wonderbaer, om dat hy t’samen seer snellick, ende hooge opvlieght. Anders, om dat hy met sijn vliegen de locht scheurende, ende doorsnijdende, nochtans daer in geene spore, nochte lijckteecken na en laet.

53 Die wonderlick is, om datse sonder voeten haestelick kruypt, ende klimt op glatte rotzen. Anders, om datse op de rotze, daer op sy kruypt, geene groeve en maeckt, nochte geen slijm achter haer en laet, gelijck de waterslangen, nochte pluymen, gelijck de vogels, nochte mist, gelijck meest alle andere gedierten.

54 Die wonderlick is, om dat een schip in het midden der zee, nu in eenen diepen afgront neder daelt, ende daer na weder opklimt, sonder om te vallen, ende te versincken. And. om dat het wel in een stil water een streke achter hem nalaet, maer die haestelick verdwijnt, ende oock soo niet en kan gespeurt worden in het herte van de zee, uyt oorsake der groote baren, ende golven, die de schepen op, ende neder drijven.

55 D. in het midden der zee. siet bov. 23. op vers 34.

56 Dit wonderbaer is, soo wel om de seldsame verbindinge sijns herten met de maeght: als oock om de wonderlicke middelen, die hy gebruyckt om haer te genieten.

20

⁵⁷ Alsoo is de wegh eener overspeliger vrouwe: ⁵⁸ sy eet, ende ⁵⁹ wischt haren mont, ende seyt, Ick en hebbe geene ongerechtigheyt gewrocht.

57 D. soo wonderbaer, ofte verborgen, als de vier voorverhaelde dingen, Te weten, om de groote boosheyt, ende behendigheyt, diese weet te gebruycken, soo wel in het plegen van hare onkuysheyt, als in het ontschuldigen, ende bedecken der selver.

58 Sy geniet de onkuysche byslapinge. Vergelijckt boven 9.17. ende 20.17.

59 D. sy gelaet haer van geen quaet te weten, als of sy eene van de aldereerbaerste ware.

21

Om ⁶⁰ drie dingen ontroert haer ⁶¹ de aerde: ja om viere, [die] sy niet dragen en kan:

60 Vergelijckt bov. 6. op vers 16.

61 D. de inwooderen der aerde. Vergelijckt Genes. 41.30. ende de aenteeck.

22

Om eenen knecht, als ⁶² hy regeert: ende ⁶³ eenen dwaes, als ⁶⁴ hy van ⁶⁵ broot verzadight is.

62 D. eenen aensienlicken staet, ende weerdigh ampt bedient, waer door hy groote macht krijght, dewelcke hy misbruyckt tot verdruckinge van andere, ende sijn eygen verderf.

63 Siet 1.Sam. 25. op vers 25.

64 Siet bov. op vers 9.

65 D. allerley goet, het welcke dient tot onderhoudinge deses tijdelicken levens. Siet boven 4. op vers 17.

23

Om eene ⁶⁶ hatelicke [vrouwe] als sy getrouwt wort; ende eene dienstmaeght,

66 Verstaet eene vrouwe, die van een yeder gehaet wort, ende weerdigh is gehaet te worden, om hare quade manieren, ende boose conditien. Want getrouwt zijnde, is sy onverdragelick voor haren man, kinderen, dienstvolck, gebueren, etc. Sommige verstaen door dese gehatede, de vrouwe van een man, die haer onder andere vrouwen, dewelcke hy na het gebruyck van dien tijt, seffens hadde, eerst minst, maer daer na meest beminde, waer door sy haren metgesellinnen onverdraeghlick wiert.

[fol. 291r]

als ⁶⁷ sy erfgename is van hare vrouwe.

67 Dat is, als sy met haren meester trouwt na het overlijden van hare vrouwe. Hebr. als sy hare vrouw erft. Vergel. Iudic. 11.23, 24.

24

Dese viere zijn van de kleynste der aerde: doch deselve ⁶⁸ zijn wijs, ⁶⁹ met wijsheyt wel versien.

68 D. zijn vernuftigh, het welcke sy bewijsen door eenige wercken, die sy uyt nature doen, waer door de menschen behooren opgewecket te worden tot verscheydene deughden.

69 Hebr. wijse gemaeckt, Dat is, met wijsheyt versien, ende begaeft, T.w. van Godt, die deselve door het werck der scheppinge in hare nature ingestort heeft.

25

De mieren zijn ⁷⁰ een onsterck volck: evenwel ^f bereyden sy in de somer hare ⁷¹ spijse.

70 D. een soorte van onredelicke dieren. Alsoo in’t volgende vers. Aengaende de toe-eygeninge deses exempels gepast op de menschen, siet boven 6.6, etc.

f Prov. 6.8.

71 Hebr. broot.

26

⁷² De konijnen zijn een machteloos volck: nochtans stellen sy haer ⁷³ huys in den ⁷⁴ rotzsteen.

72 Siet Levit. 11. op vers 5. ende van het selve gedierte, Deut. 14.7. ende Psalm 104. vers 18. Anders, berghmuysen, ofte, beyrmuysen: om dat het konijn hier te lande in de steenrotzen sijne holen niet en heeft.

73 D. hol, of nest. Vergelijckt Iob 8. vers 14. Psalm 84.4. ende 104.17.

74 T.w. met aerde, ende zant vermenght.

27

De sprinckhanen en hebben geenen Koningh: nochtans gaen sy alle uyt, ⁷⁵ sich verdeelende [in hoopen.]

75 D. gelijck in slagh-order te velde treckende, op dat sy hare benden, ende kracht by een houdende, te vreeselicker zijn souden, ende van hare weyde niet afgedreven en worden. Anders, t’samen vergadert, ofte, in een versamelt; ofte, sy gaen alle schietende uyt, ofte, alle [gelijck] een pijl, ofte, alles doorsnijdende, D. vermalende, af-etende.

28

De ⁷⁶ spinnekoppe grijpt met ⁷⁷ de handen; ende is ⁷⁸ in de palleysen der Koningen.

76 And. simme.

77 Verstaet hare pooten, diese gebruyckt niet alleen om daer op te gaen, maer oock om daer mede haer net te maken, ende daer in vliegen, ende muggen te vangen.

78 T.w. alwaer haer meeste perijckel is, om verjaeght, ofte gedoot te worden, ende met meerdere vreese, om haer werck te doen.

29

⁷⁹ Dese drie maken eenen goeden tradt: ⁸⁰ ja viere zijnder, die eenen goeden gangh maken.

79 Na het verhael van vier kleyne, swacke, ende vreesachtige creatuerkens, worden hier nu voorgestelt vier groote, stercke, ende onvertsaeghde schepselen, ons vermanende tot kloeckheyt in onse beroepinge.

80 Vergelijckt dese maniere van spreken met Iob 5.19. ende de aenteeck.

30

De ⁸¹ oude leeuw ⁸² geweldigh onder de gedierten; die ⁸³ voor niemant en sal weder keeren:

81 Het woort in den oorspronck beteeckent eygentlick eenen leeuw, die by den grooten ouderdom, oock groote moedigheyt heeft. Vergelijckt boven 5. op vers 11.

82 D. de geweldighste der gedierten. Alsoo Iosu. 14.15. groot onder de Anakim. Dat is, de grootste der Enakim. Item Cant. 1.8. schoone onder de vrouwen, Dat is, de schoonste der vrouwen.

83 Hebr. van aller, ofte, van al aengesichte, D. voor niemant en sal weder keeren, Te weten, noch voor menschen, noch voor beesten, die hem tegen komen.

31

^g Een ⁸⁴ winthont van goede lendenen: ofte een ⁸⁵ bock: ende een Koningh, die niet tegen te staen en is.

g Iob 39.22. ende volgens.

84 Het woort heeft sijnen oorspronck van het Hebreeusch zarah, Dat is, spreyden, ofte, als andere meynen, van het Chaldeeusche zeraz, Dat is, opschorten, opschicken: ende daerom wort daer by verstaen een dier, dat van hemselven moedigh, wel in het lijf, ende op de beenen is, ende veerdigh tot sijn werck, ’t welcke andere meynen op het peert wel te passen. siet Iob 39.22. Andre vertalen het eenen haen, ofte, luypaert van goede lendenen.

85 Die seer trotz, moedigh, ende met een opgeheven hooft gaet voor sijne kudde. Het Griecksche Rijcke, ’t welck het Persische t’onder gebracht heeft, wort by eenen bock vergeleken, Dan. 8.3, etc.

32

Soo ghy dwaeslick gehandelt hebt, met u ⁸⁶ te verheffen, ende soo ghy quaet bedacht hebt; de ^{h 87} hant op de mont!

86 T.w. tot gramschap, daer van in het volgende vers, het welcke aen dit vers hanght, gesproken wort.

h Iob 21.5.

87 D. bedwinght u, ende wacht u te seggen, veel min te doen, het quaet dat ghy voor hadt, ende en onschuldight uwen voorgaenden toorn niet. siet Iob 21. op vers 5.

33

Want de ⁸⁸ druckinge des melcks brenght boter voort; ende de ⁸⁹ druckinge der neuse brenght bloet voort; ende de ⁹⁰ druckinge des toorns brenght twist voort.

88 D. de kerninge.

89 D. de harde snuytinge.

90 D. de ontsteeckinge des toorns, T.w. soo wel des genen, die yemant door toorn tot toorn verweckt, als des genen, die tot toorn verweckt wort.