Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xvij. Capittel.

Ruste ende twist, vers 1. kloecke knechten, 2. het proeven der herten, 3. leugentale, versen 4, 7. bespottinge der armen ende elendigen, 5. kints kinderen ende vaders, 6. treflick spreken ende swijgen, 7, 27, 28. geschencken, 8, 23. den naesten vergeven, 9. Sotten, 10, 12, 16, 21, 24, 25, 28. wederspannigheyt, 11. quaet voor goet vergelden, 13. krackeeligheyt, 14, 19. vonnissen, 15, 26. vrienden, 17. borghtochte, 18. pracht, 19. verkeertheyt van herte ende tonge, 20. blijdtschap ende treurigheyt des geestes, 22. gebeerden der verstandigen, 24.

1

^a EEne drooge bete, ende ruste daer by, is beter, dan een huys vol van ¹ geslachte beesten, ² met twist.

a Prov. 15.17.

1 Hebr. slachtinge. Het Hebr. woort beteeckent wel. meest beesten, die ter offerhande geslachtet worden, maer het beteeckent oock die ter spijse, ende ter maeltijt bereydet zijn, als hier, ende Genes. 31. vers 54. siet de aent. aldaer.

2 Hebr. des twistes, Dat is, daer twist by is.

2

Een verstandigh knecht sal heerschen over eenen soon, ³ die beschaemt maeckt: ende ⁴ in het midden der broederen sal hy erffenisse deelen.

3 Vergel. bov. 10. op vers 5.

4 De sin is, Dat hy onder de broederen des beschaemden soons oock een part des erfdeels wech dragen sal. Andere verstaen, dat hy als gouverneur sal zijn van de kinderen, ende van sulcken aensien, dat hem oock het beleyt harer goederen, ende volgens het bedeelen harer erfenissen, sal toevertrouwt worden.

3

^b De ⁵ smeltkroes is voor het silver, ende den ⁶ oven voor het gout: ^c maer ⁷ de HEERE proeft de herten.

b Prov. 27.21.

5 Verstaet een vat, daer in het silver gesmolten, ende gesuyvert wort. alsoo onder cap. 27. vers 21.

6 T.w. daer in silver, tin, koper, etc. gesmolten, ende gesuyvert wort. Siet Ezech. cap. 22. versen 18, 19, 20, etc.

c Ierem. 17.10.

7 Verstaet de Heere alleen. De menschen konnen wel, door hare konste, gout, ende silver proeven, om te weten, of het goet, ofte quaet is: maer het herte des menschen en kan niemant doorgronden dan Godt.

4

De ⁸ boosdoender merckt ⁹ op de ongerechtige lippe; een ¹⁰ leugenaer neyght de oore tot de ¹¹ verkeerde tonge.

8 Dat is, die sijnen naesten quaet doet, ofte genegen is quaet te doen.

9 Hebr. lippe der ongerechtigheyt; Te weten, die te kennen geeft hoe men ongerechtigheyt bedrijven, ende sijnen naesten leet doen kan.

10 Hebr. valsheyt, ofte, leugen, Dat is, die met valsheyt, ofte leugen omgaet. Siet Iob cap. 35. op vers 13.

11 Hebr. de tonge der verkeertheden, Dat is, die verkeertheden spreeckt. Siet boven cap. 2. op vers 12. Anders, hoorende de leugen op de verkeerde tonge.

5

^d Die den armen ¹² bespot, ¹³ smadet des selven Maker: die sich verblijdt in het ¹⁴ verderf, en sal niet ¹⁵ onschuldigh zijn.

d Prov. 14.31.

12 Te weten, met gebeerden, woorden, ofte daden. Vergel. boven 14. vers 31.

13 D. onteert Godt, die den armen niet alleen geschapen heeft, maer oock door de armoede besoeckt, ende oeffent.

14 Te weten, sijns naesten. Siet onder cap. 24. vers 17.

15 Dat is, ongestraft blijven. Siet 1.Reg. 2. op vers 9.

6

De ¹⁶ kroone der ouden zijn de kinders ¹⁷ kinderen: ende der kinderen cieraet ¹⁸ zijn hare vaderen.

16 D. cieraet. Siet boven 12. op vers 4.

17 Te weten, die wijs, ende vroom zijn: in dewelcke de oude genieten Godts zegen, van den welcken siet Psalm 127.3. ende 128. vers 3.

18 Want het is eerlick, uyt eerlicke ouderen geboren te zijn.

7

Eene ¹⁹ voortreffelicke lippe en past eenen ²⁰ dwasen niet: veel min eenen Prince een leugenachtige lippe.

19 Hebr. eene lippe der voortreffelickheyt, ofte, uytnementheyt, Dat is, een overtreffelick propoost, ofte reden, handelende van uytnemende dingen, als van wijsheyt, ende deughtsaemheyt. Alsoo is in het volgende, Hebr. eene lippe der valsheyt, een valsch propoost.

20 D. eenen quaden sot, die van alle wijsheyt, eere ende deught vervallen is. Siet 1.Sam. 25. op vers 25.

8

Het geschenck is in de oogen sijner [kolom] ²¹ heeren ²² een aengenaem gesteente: waer henen ²³ het sich sal wenden, ²⁴ sal het wel gedijen.

21 D. die genegen zijn dat te ontfangen, ofte die het alreede ontfangen hebben, ende nu besitten. Siet van dit woort Gen. cap. 14. op vers 13.

22 Hebr. gesteente der aengenaemheyt, D. als een aengenaem edel gesteente, ofte peerle, dewelcke om hare schoonheyt, ende kostelickheyt seer lieftalligh plegen te zijn.

23 T.w. het geschenck door het beleyt, ende aenbieden des schenckers. Anders, waer henen hy, te weten, de schencker, ofte eygenaer sich sal vvenden, sal hy voorspoet hebben.

24 D. het sal wat uytrichten by den genen, die het ontfanght, tot voordeel des genen die het geeft. Salomo en spreeckt niet van het gene, dat men doen moet, maer van het gene, dat pleeght te geschieden.

9

Die de ²⁵ overtredinge ²⁶ toedeckt, ²⁷ soeckt liefde: maer die de ²⁸ sake weder op haelt, scheydt ²⁹ den voorneemsten vrient.

25 T.w. die tegen hem van sijnen naesten begaen is. Vergelijckt bov. 10.12.

26 T.w. mits die te vergeten ende te vergeven.

27 D. pooght de liefde, door dewelcke hy van sijnen vrient bemint wort, te voeden, ende te onderhouden.

28 Of, het vvoort, te weten, der overtredinge.

29 Siet boven 16. op vers 28.

10

De bestraffinge gaet dieper in den verstandigen; dan den sot hondert mael ³⁰ te slaen.

30 T.w. om hem tot beteringe te brengen.

11

³¹ Sekerlick de wederspannige soeckt het ³² quaet: maer een ³³ wreede bode sal tegen hem ³⁴ gesonden worden.

31 Ofte, de vvederspannige soeckt alleenlick het quaet. Hebr. de vvederspannigheyt, dat is, die seer wederspannigh is. siet Iob c. 35. op vers 13. Alsoo bov. vers 4. valsheyt voor valschaert. Verstaet den genen, die wedersporigh is tegen Godt, ende die over hem gestelt zijn. Anders, de quade soeckt alleen, of, sekerlick, vvederspannigheyt.

32 T.w. dat hy sijnen naesten aendoe, ende voornemelick den vromen.

33 Te weten, de satan, ofte eenige sware plage, die Godt als sijne scherprichters gebruyckt.

34 Namelick, van Godt.

12

³⁵ Dat een beyr, die van jongen berooft is, eenen man te gemoette kome; maer niet een sot ³⁶ in sijne dwaesheyt.

35 De sin is, dat het min perijckel is eenen beyr te gemoeten in sijne woedende wreetheyt, als eenen sot, etc.

36 D. als hy door sijne dwaesheyt tot alle onredelicke, ende rasende passien gedreven wort.

13

^e Die quaet voor goet vergeldt; het ³⁷ quaet en sal van sijnen ³⁸ huyse niet wijcken.

e Deuter. 32.35. Prov. 20.22. ende 24.29. Rom. cap. 12. vers 17. 1.Thess. 5.15. 1.Petr. 3.9.

37 Te weten, der straffe. Siet Genes. 19. op vers 19.

38 Dat is, van sijn huysgesin. Siet Genes. 7. op vers 1. Ofte van sijn geslachte, ende nakomelingen, Te weten, die sijne sonden navolgen. Siet 1.Reg. 14. op vers 10.

14

^{f 39} Het begin des krackeels is [gelijck] een ⁴⁰ die het water openinge geeft: daerom verlaet den twist, eer ⁴¹ hy sich ⁴² vermenght.

f Prov. 20.3.

39 Dat is, die het krackeel, ofte geschil begint.

40 Dat is, die het water inlaet, mits de sluys te openen, ofte den dam te breken, daer mede het wederhouden wort. Want dese openinge, ende breucke blijvende, en is’er geen houden aen den loop des waters; ja des selven doorgangh wort langhs soo ruymer.

41 Te weten, de twist.

42 Ofte, vermenght vvorde, Te weten, onder vele, die daer in getrocken, ende mede gemoeyt worden. Ofte, eer ghy u daer in menght.

15

^g Wie den godtloosen ⁴³ rechtveerdight, ende den rechtveerdigen ⁴⁴ verdoemt, zijn den HEERE een grouwel, ⁴⁵ ja die beyde.

g Exod. 23.7. Prov. cap. 24. vers 24. Iesa. 5.23.

43 Dat is, vry spreeckt, ende rechtveerdigh verklaert. Siet Genes. cap. 44. op vers 16. ende Deut. 25. op vers 1.

44 D. onrechtveerdigh, schuldigh, ende strafweerdigh verklaert. siet Deut. 25. op vers 1.

45 D. d’een soo wel als d’ander, beyde gelijckelick. Siet deselve maniere van spreken onder cap. 20. versen 10, 12.

16

Waerom doch soude in de hant des sots ⁴⁶ het koopgelt zijn, om wijsheyt ⁴⁷ te koopen, dewijle hy geen ⁴⁸ verstant en heeft?

46 Dat is, de rijckdom, ende middel, om konsten, ende wetenschappen te leeren.

47 Te weten, gelijck andere dingen, die voor gelt, ofte ware altijt konnen gekregen worden: even als of de wijsheyt, ende geleertheyt in alle manieren oock soodanigh ware, ende van een yeder, self den sotten, oock alsoo te verkrijgen ware.

48 Hebr. herte, Dat is, verstant. Siet Iob 9. op vers 4. Hy spreeckt van het verstant, waer door men bequaem is, om de wijsheyt ernstelick te begeeren, grondelick te begrijpen, ende stichtelick te gebruycken.

17

⁴⁹ Een vrient heeft ⁵⁰ t’aller tijt lief: ende ⁵¹ een broeder wort in de benauwtheyt ⁵² geboren.

49 Te weten, die een oprecht vrient is, Dat is, die weldadigheyt, ende trouwe doet aen sijnen vrient, Genes. 24.49. ende die waerheyt, ende vrede lief heeft, Zach. 8.19.

50 Niet alleen in voorspoet, maer oock in tegenspoet.

51 Dat is, die ware broederlicke liefde bewijst, om sijnen vrient uyt den noot te helpen, ofte immers daer in eenige verlichtinge hem na sijn vermogen toe te brengen.

52 Dat is, door Godts voorsichtigheyt toegeschickt, ende ten voorschijne gebracht, alsoo dat in de benauwtheyt geopenbaert wort wie een recht broeder is. Anders, een broeder is tegen de benauvvtheyt geboren, T.w. om in deselve by te staen: ofte, ende hy (te weten, de vrient) vvort een broeder in de benauvvtheyt geboren.

18

Een verstandeloos mensche ⁵³ klapt in de hant; ⁵⁴ sich borge stellende ⁵⁵ by sijnen ⁵⁶ naesten.

53 Siet bov. 6. op vers 1.

54 Of, borghtocht belovende.

55 Hebr. voor het aengesichte, Dat is, in de tegenwoordigheyt. Anders, voor.

56 Verstaet, den schultheer, tot wiens versekeringe de borge sich tot de betalinge verbindt. Andere verstaen den schuldenaer, voor den welcken de borghtocht geschiet.

19

⁵⁷ Die ’t gekijf lief heeft, heeft de overtredinge lief: ^h die ⁵⁸ sijne deure verhooght, ⁵⁹ soeckt ⁶⁰ verbrekinge.

57 De reden is, om dat de kyvagie een oorspronck is van vele sonden, die de twistgierige met sijn doen schijnt lief te hebben.

h Prov. 16.18.

58 Te weten, de deure sijner timmeragie, die hy hoogh opgetrocken heeft. ’t Is te verstaen als een gemeyn spreeckwoort, van de gene, die sich boven haren staet uytsteken. Want gelijck een huys seer hoogh opgetimmert zijnde, dickwils den val onderworpen is, alsoo sal een mensche, die sich verheft boven sijnen staet, ende veracht sijnen naesten, dien hy door twisten soeckt te verdrucken, seer dickwils tot eenen schrickelicken val komen.

59 Siet boven cap. 8. op vers 36.

60 Dat is, schade, ende verderf. Alsoo boven cap. 16. vers 18.

20

Wie ⁶¹ verdraeyt is van herten, en sal ⁶² het goede niet vinden: ende die ⁶³ verkeert is met sijne tonge, sal in het quade vallen.

61 Ofte, verkeert. Siet boven cap. 6. op vers 14.

62 Vergelijckt boven cap. 16. vers 20. ende de aenteeckeninge.

63 Siet boven 2. op vers 12.

21

Wie ⁶⁴ eenen sot genereert, [die] sal hem tot droefheyt zijn: ende de vader des ⁶⁵ dwasen en sal sich niet verblijden.

64 Dat is, die eenen sot metter tijt worden sal.

65 Siet van dit woort boven op vers 7.

22

ⁱ Een blijdt herte sal eene medicijne

i Prov. 15.13.

[fol. 284v]

⁶⁶ goet maken: maer een verslagen geest sal het ⁶⁷ gebeente verdroogen.

66 D. krachtigh, datse den lichame deught doe. Vergel. de maniere van spreken met Prov. 15. vers 2. Anders, sal goet doen [als] eene medicijne, T.w. den lichame, om dat in goede gesontheyt te onderhouden. Of, maeckt goede medicijne, Te weten, die ’t lichaem doet welvaren.

67 Dat is, de inwendighste leden, ende krachten des lichaems. Siet Iob 7. op vers 15.

23

De godtloose sal het geschenck uyt ⁶⁸ den schoot nemen; ⁶⁹ om ⁷⁰ de paden des rechts te buygen.

68 T.w. des genen, die het aenbiedt: D. sal ’t heymelick, ende in het verborgene nemen: want niemant geerne bekent is voor eenen die het recht buyght. Vergelijckt boven 16. op vers 33.

69 Vergl. ond. 18.5. ende 21.14. Ies. 10. vers 2. Amos 5.12.

70 Dat is, de rechte maniere van doen, die in het gerichte moet gevolght worden, te verkeeren. Vergelijckt Exod. 23.2.

24

^{k 71} In het aengesichte des verstandigen is wijsheyt: maer ⁷² de oogen des sots zijn in het eynde der aerde.

k Eccles. 2.14. ende 8.1.

71 D. de wijsheyt siet den verstandigen als ten oogen uyt; te weten, als men acht neemt op de gestadigheyt sijner oogen, de manierlickheyt sijnes wesens, ende schaemachtigheyt sijnes gelaets. Andere verstaen dit alsoo, dat de wijsheyt den verstandigen altijt by de hant is, ende niet verre te soecken: ofte, datse die altijt voor de oogen hebben, om sich na die te voegen, Eccl. 2.14.

72 D. het gesichte des sots sweeft, ende dwaelt herwaerts, ende ginswaerts na alle hoecken. De vliegende oogen zijn een teecken van de ydelheyt, ende ongestadigheyt des gemoedts. Anders, de sot siet over al om wijsheyt te vinden, maer te vergeefs, boven 14.6.

25

^l Een sotten soon is een verdriet voor sijnen vader; ende ⁷³ bittere droefheyt voor de gene, die hem gebaert heeft.

l Prov. 10.1. ende 15.20. ende 19.13.

73 Hebr. bitterheyt, D. een oorsake der droefheyt, die haer herte seer bitter smaeckt. Siet 2.Reg. 4. op vers 27.

26

Het en is ⁷⁴ niet goet, den ⁷⁵ rechtveerdigen ⁷⁶ oock te doen boeten; dat de Princen [yemant] slaen souden ⁷⁷ om het gene dat recht is.

74 D. seer quaet, onbehoorlick, ende niet deugende, alsoo onder 18.5. item cap. 19. vers 2. ende 20.23. alsoo niet quaet, wort geseyt voor ’t gene, dat goet is, ond. 31.12.

75 D. die geen schult en heeft.

76 D. niet alleen de boose, maer oock de vrome: ofte, ’t en is niet goet den rechtveerdigen boete op te leggen, veel min ten onrechte aen het lijf te straffen.

77 Ofte, boven, ofte, tegen het recht.

27

Wie ⁷⁸ wetenschap weet, houdt sijne woorden in; [ende] een man van verstant is ⁷⁹ kostelick van geeste.

78 D. goet, ende vast verstant heeft.

79 D. dierbaer, ende spaersaem van gemoede, niet lichtveerdelick, ende onbedachtelick uytstroijende al het gene, dat hy weet, ende in, ofte op sijn herte heeft. Anders, is koel van geeste, ofte, koelsinnigh, dat is, vry van passien, ofte beroeringen, ende traegh in het spreken. Siet van het woort geest in desen sin genomen, 2.Reg. 19.7. ende onder 29.11. siet d’aenteeck.

28

Een dwaes selfs, die swijght, sal wijs geacht worden: [ende] die sijne lippen toesluyt, verstandigh.