Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het iiij. Capittel.

Elisa vermenighvuldight door een mirakel de olie eener arme weduwe, vers 1, etc. Hy wort van de Sunamitische geherberght, 8. hy belooft haer eenen sone, 12. dien sy krijght, 17. de sone sterft, 18. dien Elisa weder levendigh maeckt, 29. hy beneemt de coloquinten hare vergiftigheyt, 38. ende spijst hondert mannen met twintigh gersten brooden, ende groene aren, 42.

1

EEne vrouwe nu uyt de wijven van de ¹ sonen der Propheten riep tot Elisa, seggende; Uwe knecht, mijn man, is gestorven, ende ghy weet, dat uwe knecht den HEERE was vreesende: nu is de ² schultheere gekomen, ^a om mijne beyde kinderen voor hem ³ tot knechten te nemen.

1 Siet 1.Reg. 20. op vers 35.

2 Dat is, dien ick schuldigh ben van geleenden gelde, ofte gekochten goede, ofte andersins.

a Levit. 25.39.

3 D. tot lijf-eygene, te weten, op dat hy die als sulcke, ofte selve gebruycke, ofte aen andere verkoope, voor het gene ick hem schuldigh ben, ende niet en kan betalen. Siet van dese soorte der dienstbaerheyt de wet Godes Levit. 25.39.

2

Ende Elisa seyde tot haer: Wat sal ick u doen? geeft my te kennen; wat ghy [kolom] in den huyse hebt: ende sy seyde, Uwe dienstmaeght en heeft niet met allen in den huyse, dan eene ⁴ kruycke met olie.

4 T.w. die vol olie was, ofte immers daer eenige olie noch in was.

3

Doe seyde hy, Gaet, eyscht voor u vaten van buyten, van alle uwe naburen ledige vaten; maeckter niet ⁵ weynigh te hebben.

5 Soo wel uyt u eygen huys, als van andere geleent, ende t’samen by een gebracht.

4

Komt dan in, ende ⁶ sluyt de deure ⁷ voor u, ende voor uwe sonen toe; daer na ⁸ giet in alle die vaten, ende dat vol is, set wech.

6 Te weten, op dat niemant u hinderlick en zy, nochte in het werck dat ick u bevele, nochte in den aendacht, die ghy daer over tot den HEERE hebben moet.

7 Ofte, over, ofte, nevens u.

8 Te weten, olie uyt uwe kruycke.

5

Soo ginghse van hem, ende sloot de deure voor haer, ende voor hare sonen toe; die brachten haer de vaten toe, ende sy goot in.

6

Ende het geschiedde, als die vaten vol waren, datse tot haren sone seyde; Brenght my noch een vat aen: maer hy seyde tot haer; Daer en is geen vat meer: ende de olie ⁹ stont stille.

9 D. en wert niet meer vermenighvuldight, overmits de kruycke, daer uyt sy gegoten hadde, niet meer olie uyt en gaf.

7

Doe quam sy, ende gaf het ¹⁰ den man Godts te kennen: ende hy seyde; Gaet henen, verkoopt de olie, ende betaelt uwen schultheere: ghy dan, [met] uwe sonen leeft by het ¹¹ overige.

10 Namel. Elisa. Siet Iudic. 13. op vers 6.

11 T.w. van de olie, of van het gelt, dat ghy van de olie boven uwe schult gemaeckt sult hebben.

8

Het geschiedde oock op eenen dagh, als Elisa na ¹² Sunem doortrock, dat aldaer eene ¹³ groote vrouwe was, dewelcke hem aenhieldt, om ¹⁴ broot te eten: voorts geschieddet, soo dickwils hy doortrock, weeck hy daer in, om broot te eten.

12 Siet 1.Reg. 1. op vers 3.

13 Van afkomste, van name, ende van middelen. siet Gen. cap. 24. vers 35. ende de aenteeck. Item vergel. 1.Sam. 25.2.

14 D. sijn mael by haer te houden. Siet Genes. 31. op vers 54. alsoo in’t volgende.

9

Ende sy seyde tot haren man; Siet nu, ick hebbe gemerckt dat dese man Godts ¹⁵ heyligh is; die by ons altoos doortreckt.

15 Siet Levit. 19. op vers 2.

10

Laet ons doch eene kleyne ¹⁶ opperkamer van eenen wandt maken, ende laet ons daer voor hem setten een bedde, ende tafel, ende stoel, ende kandelaer, soo sal het geschieden, wanneer hy tot ons komt, dat hy daer in wijcke.

16 Hebr. opperkamer des wandts: D. een kamerken, het welcke met eenen wandt afgeschut was. Het Hebreeusch woort is gebruyckt van steenen mueren, bov. 3. vers 25. ende van berderen wanden, Lev. cap. 1. vers 15. alwaer van den wandt des altaers gesproken wort, die van hout gemaeckt was, Exod. 27.1. And. van, of, met wanden.

11

Ende het geschiedde op eenen dagh, dat hy daer quam: ende hy weeck in die opperkamer, ende leyde sich daer neder.

12

Doe seyde hy tot sijnen ¹⁷ jongen Gehazi, Roept dese Sunamitische: ende als hyse geroepen hadde, stontse voor ¹⁸ sijn aengesicht,

17 Ofte, knecht, of, dienaer. Het Hebreeusch woort wort niet alleene van jongelingen geseght, maer oock van volwassene mannen. siet Genes. 22. op vers 5. hoedanigh een Gehazi schijnt geweest te zijn, uyt het gene verhaelt wort ond. 5. vers 27.

18 D. voor Elisa.

13

(Want hy hadde ¹⁹ hem geseyt; Seght nu tot haer, Siet, ghy zijt sorghvuldigh voor ons geweest met alle dese ²⁰ sorghvuldigheyt; wat is’er voor u te doen? is’er yet om voor u te spreken tot den Koningh; ofte tot den Krijghs-oversten? ende sy hadde geseyt, ²¹ Ick woone in het midden mijnes volcks.

19 Namelick, sijnen dienaer Gehazi.

20 Het woort beteeckent soodanige sorge, die met vreese, ende bevinge vereenight is, waer door men besorght is yet nootsakelicks na te laten, ofte na behooren niet te verrichten. Vergel. Luce 10. versen 40, 41.

21 Dat is, ick hebbe vrede, ende vrientschap met het volck daer onder ick woone, sulcks dat ick met niemant yet uytstaende en hebbe, uyt welcker oorsake ick den Koningh, of sijnen Krijghs-oversten soude behoeven lastigh te vallen.

14

Doe hadde ²² hy geseyt, Wat is’er dan voor haer te doen? Ende Gehazi hadde geseyt, Sy en heeft doch geenen sone, ende haer man is oudt.

22 Namel. Elisa tot sijnen dienaer Gehazi, als hy sijnen heere Elisa de antwoorde der vrouwe aengedient hadde.

15

Daerom hadde ²³ hy geseyt, Roept haer: ende als hyse geroepen hadde, stont sy ²⁴ in de deure.)

23 Namelick, Elisa tot sijnen dienaer Gehazi.

24 T.w. van des Propheten kamerken. Vergel. dit met het voorgaende vers 12. daer op het gepast moet worden, na het verhael der tusschenrede begrepen in de versen 13, 14, 15.

16

Ende hy seyde, ²⁵ Op ^b desen gesetten tijt, ²⁶ ontrent desen tijt des levens sult ghy eenen sone omhelsen: ende sy seyde, Neen, mijn Heere, ghy man Godts ²⁷ en lieght tegen uwe dienstmaeght niet.

25 Dat is, op desen tijt des jaers, alsoo in het volgende vers. Siet dese selve woorden Genes. 18.14.

b Genes. 18.10, 14.

26 Siet Genes. 18. op vers 10.

27 D. en geeft my niet de belofte van eenigh goet, waer van de vervullinge niet en soude volgen.

17

Ende de vrouwe wert swanger, ende baerde eenen sone op dien gesetten tijt, ontrent den tijt des levens, dien Elisa tot haer gesproken hadde.

18

Doe nu het kint groot wert, geschieddet op eenen dagh, dattet uytgingh tot sijnen vader, tot de maeijers.

19

Ende het seyde tot sijnen vader, ²⁸ Mijn hooft, mijn hooft: ²⁹ hy dan seyde tot eenen jongen, Draeght hem tot sijne moeder.

28 Soo geeft het kint te kennen de pijne, die het in sijn hooft gevoelde.

29 Te weten, de vader.

[fol. 163r\Elisa doet verscheyden mirakelen.]

20

Ende hy droegh hem, ende bracht hem tot sijne moeder: ende hy sat op hare knijen tot aen den middagh toe, doe sterf hy.

21

Ende sy gingh ³⁰ op, ende leyde hem op het bedde van den man Godts: daer na sloot sy ³¹ voor hem ³² toe, ende gingh uyt.

30 Te weten, na de opperkamer, die sy voor Elisa hadde laten maken. Siet boven vers 10.

31 Siet boven op vers 4.

32 T.w. de deure.

22

Ende sy riep om haren man, ³³ ende seyde, Sendt my doch eenen van de jongens, ende eene van de ezelinnen; dat ick tot den man Godts loope, ende weder kome.

33 D. liet hem aenseggen.

23

Ende hy seyde, Waerom gaet ghy heden tot hem? ’t en is ³⁴ geene nieuwe Mane, nochte Sabbath, ende sy seyde; ³⁵ Het sal wel zijn.

34 Dit seyt hy, om dat de vrome, die noch in Israël over gebleven waren, de nieuwe Maenden, Sabbathen, ende andre vyerdagen besteedden in Godtsdienstige wercken, ende tot dien eynde de Propheten des Heeren versochten, die vergaderinge hielden tot bewaringe van de rechte leere, ende den suyveren Godtsdienst.

35 Hebr. vrede. siet Genes. 37. op vers 14. Sy wil seggen, dat alle dingen wel souden wesen, dewijle sy tot eenen goeden eynde dese reyse dede, ondertusschen verswijght sy voor haren man de doot hares soons, soo wel om hem niet plotselick te bedroeven, als oock op dat hare reyse niet en soude belet worden.

24

Doe zadelde sy de ezelinne, ende seyde tot haren jongen; Drijft, ende gaet voort: ³⁶ en houdt my niet op voort te rijden, ’t en zy dan dat ick ’t u segge.

36 D. en wilt om mijns gemacks wille de reyse niet verachteren, of vertragen.

25

Alsoo toogh sy henen, ende quam tot den man Godts, tot den bergh ³⁷ Carmel: ende het geschiedde als de man Godts haer van tegen over sagh, dat hy tot Gehazi sijnen jongen seyde: Siet, daer is de Sunamitische.

37 Siet 1.Reg. 18. op vers 19.

26

Nu loopt doch haer te gemoete, ende seght tot haer; ³⁸ Is’t wel met u? is’t wel met uw’ man? is’t wel met u kint? ende sy seyde, Het is wel.

38 Hebr. hebt ghy vrede? heeft uwen man vrede? etc. siet Genes. 29. op vers 6.

27

Doe sy nu tot den man Godts op den bergh quam, ³⁹ vattese sijne voeten; maer Gehazi tradt toe, om haer ⁴⁰ af te stooten, doch de man Godts seyde, Laetse geworden, want hare ziele ⁴¹ is in haer bitterlick bedroeft, ende de HEERE heeft’et voor my verborgen, ende my niet kondt gedaen.

39 Dit dedese niet alleen uyt ootmoedige eerbiedinge, maer oock uyt yverige genegentheyt, om wat van Elisa te versoecken, begeerende dat hy hem niet verroeren soude uyt sijne plaetse, eer dat hy haer gehoort soude hebben. Vergelijckt Matth. 28.9.

40 T.w. op datse sijnen Heere niet en soude moeijelick vallen. Vergel. Marc. 10. vers 13.

41 Hebr. is haer bitter: Dat is, met eenige droefheyt, die haer seer ter herten gaet, bevangen. Bitterheyt wort voor droeffenisse, ende quellinge des herten genomen, Genes. 26. vers 35. Ruth 1.20. 1.Sam. c. 1. vers 10. ende 22.2. Iob 3. vers 20. ende 7.11. ende cap. 9. vers 18. Proverb. 14.10.

28

Ende sy seyde, ⁴² Heb ick eenen sone van mijnen heere begeert? ^c seyde ick niet, ⁴³ en bedrieght my niet?

42 Sy wil seggen datse dien van Elisa niet begeert en hadde, maer dat hy van selfs haer dien belooft hadde, ende daerom nu met sijne gebeden behoorde te maken, datse hem weder krijgen mochte.

c 2.Reg. 4.16.

43 Anders, en seght my geen geluck toe.

29

Ende hy seyde tot Gehazi, ⁴⁴ Gordt uwe lendenen, ende neemt mijnen staf in uwe hant, ende gaet henen: soo ^d ghy yemant vindt, ⁴⁵ en groet hem niet, ende soo u yemant groet, en antwoort hem niet: ende ⁴⁶ leght mijnen staf op het aengesicht van den jongen.

44 Te weten, om de reyse die hem hier belast wort, te veerdiger af te doen, waer toe de lanckheyt der kleederen, die de mannen droegen, hinderlick was. Vergel. 1.Reg. 18.46. 2.Reg. 9.1. Ier. 1.17.

d Luce 10.4.

45 Hebr. en zegent hem niet. Siet Genes. 31. op vers 55. Het is eene maniere van spreken te kennen gevende, dat hy sijne reyse moeste spoedigen, ende in deselve geene voorvallende verachteringe aennemen, maer van sich afweeren. Vergelijckt Luce 10.4.

46 Tot een teecken van het wonderwerck, dat Godt doen sal. Alsoo heeft Godt gewrocht door den staf Mosis, Exod. 14.16. door den mantel van Elia, 2.Reg. 2.8. door de sweetdoecken, ende gordel van Paulus, Actor. 19. vers 12. Het welck quam alleen van de kracht Godts, waer van dese dingen maer middelen ende teeckenen waren, als het Gode beliefde daer door te wercken.

30

Doch de moeder van den jongen seyde, ⁴⁷ [Soo waerachtigh als] de HEERE leeft, ende uwe ziele leeft, ⁴⁸ ick en sal u niet verlaten: hy stont dan op, ende volghde haer na.

47 Siet boven cap. 2. op vers 2.

48 Hebr. soo ick u verlate!

31

Gehazi nu was voor haer aengesicht doorgegaen: ende hy leyde den staf op het aengesichte van den jongen; doch daer en was ⁴⁹ geene stemme, noch geene ⁵⁰ opmerckinge: soo keerde hy weder hem te gemoete, ende bracht hem boodtschap, seggende; De jongen en is niet ⁵¹ ontwaeckt.

49 D. geen teecken des levens. De reden was, om dat Elisa sijn gebedt tot Godt noch niet gedaen en hadde, sonder het welcke de oplegginge des stafs vruchteloos was. Nu en hadde hy sijn gebedt niet gedaen, om dat hy door het ernstigh aenhouden der moeder van sinne geworden was, selfs tot het kind te gaen, ende daer sijn gebedt tot den Heere uyt te storten, het welcke hy anders in sijn eygen huys gedaen soude hebben.

50 D. gehoor, ofte toeluysteringe.

51 Te weten, van den slaep des doots. Vergel. Iesa. 26.19. Dan. 12.2.

32

Ende doe Elisa in het ⁵² huys quam, Siet, soo was de jongen doot, zijnde geleyt op ⁵³ sijn bedde.

52 T.w. der Sunamitische vrouwe.

53 Te weten, van den man Godts, boven vers 21. welck bedde was op de kamer, die de Sunamitische voor den Propheet, in haer huys hadde laten maken, boven vers 10.

33

Soo ⁵⁴ gingh hy in, ende ^e sloot de deure voor ⁵⁵ hen beyden toe: ende badt tot den HEERE.[kolom]

54 Verstaet, in de kamer daer in hy somtijts was geherberght geweest, ende daer het doode lichaem op het bedde lagh.

e Matth. 6.6.

55 Namelick, voor hem, ende voor het kint.

34

Ende hy ⁵⁶ klam op, ende ⁵⁷ leyde sich neder op het kint, ende leggende sijnen mont op des selven mont, ende sijne oogen op sijne oogen, ende sijne handen op sijne handen, breydde sich over hem uyt, ende het vleesch des kints wert warm.

56 Te weten, op het bedde, daer het doode kint op lagh, alsoo in het volgende vers.

57 Siet gelijcke exempelen 1.Reg. 17. vers 21. Actor. 20.10.

35

Daer na quam hy weder, ende wandelde in het huys eens herwaert, ende eens derwaert, ⁵⁸ ende klam [weder] op, ende breydde sich over hem uyt; ^f ende de jongen niesde tot seven mael toe, daer na dede de jongen sijne oogen op.

58 De mirakelen worden volmaeckt tweesins, I. stracks, ende op staende voet, als 1.Reg. 18.37, 38. Ioan. 11.43, 44. en onder vers 41, etc.
II. somtijts allenghskens, als hier, 1.Reg. 18.44, 45. Marc. 8.24, 25.

f 1.Reg. 17.21. 2.Reg. 8.1. Actor. 20.10.

36

Ende hy riep Gehazi, ende seyde, Roept dese Sunamitische, ende hy riepse, ende sy quam tot hem: ende hy seyde, Neemt uwen sone op.

37

Soo quam sy, ⁵⁹ ende viel voor sijne voeten, ende boogh haer ter aerde: ende sy nam haren sone op, ende gingh uyt.

59 Om hem met burgerlicke eerbiedinge te bedancken voor de weldaet, die Godt door sijnen dienst aen haer bewesen hadde.

38

Als nu Elisa weder te ⁶⁰ Gilgal quam, soo was’er honger in dat lant, ende de sonen der Propheten ⁶¹ saten voor sijn aengesichte: ende hy seyde tot sijnen jongen: ⁶² Set den grooten pot aen, ende ziedt moes voor de sonen der Propheten.

60 Siet boven 2. op vers 1.

61 T.w. als discipelen voor sijne voeten, om van hem als van haren meester, ende leeraer, onderwesen te worden. siet boven 2. op vers 3.

62 Of, schickt, of, maeckt den grooten pot toe.

39

Doe gingh een uyt in’t velt om moeskruyden te lesen, ende hy vondt eenen ⁶³ wilden wijnstock, ende las daer van, sijn kleet vol ⁶⁴ wilde coloquinten, ende quam, ende sneedse in den moes-pot, want sy en ⁶⁵ kendense niet.

63 Hebr. wijnstock des velts, Dat is, die in het velt, ofte in het wilde wast: alsoo terstont, coloquinten des velts, dat is, wilde coloquinten: gemeenlick genoemt kouwoerden over zee, ofte, quint-appels.

64 Welckers rancken men schrijft den rancken des wijnstocks niet ongelijck te zijn. Het kan wesen datse by desen wilden wijnstock opgeloopen, ende met des selven rancken ende bladeren vermenght zijn geweest, gelijck de wilde kouwoerden plegen te doen: ofte, dat de namen van wilden wijnstock, ende wilde coloquinten, vermits de gelijckheyt der bladeren ende rancken, verwisselt zijn.

65 Namelick, dat hare vrucht soo bitter, ende schadelick was.

40

Daer na ⁶⁶ schepten sy voor de ⁶⁷ mannen op, om te eten: ende het geschiedde, als sy aten van dat moes, dat sy riepen, ende seyden, Man Godts, de ⁶⁸ doot is in de pot, ende sy en ⁶⁹ konden het niet eten.

66 Hebr. goten sy uyt, Dat is, schepten op, ende goten in, te weten, in de vaten daer uyt sy eten souden.

67 Namelick, de sonen der Propheten.

68 D. eene spijse, daer aen men de doot soude mogen eten. Vergelijckt Exod. 10. op vers 17.

69 T.w. om der grooter bitterheyt wille.

41

Maer hy seyde, ⁷⁰ Brenget dan meel: ende hy wierp het ^g in den pot: ende hy seyde, Schept voor het volck op, dat sy eten; Doe en was daer ⁷¹ niet quaets in den pot.

70 Hebr. nemet, Dat is, nemet ende brenget. Siet Genes. cap. 12. op vers 15.

g Exod. 15.25.

71 Hebr. geen quaet dingh. Dit en hadde het meel niet wech genomen, maer de kracht Godts, waer van het meel alleen een teecken ende middel was.

42

Ende daer quam een man van ⁷² Baal Salisa, ende bracht den man Godts brooden der eerstelingen, twintigh gersten brooden, ende groene aren in hare ⁷³ hulsen: ende hy seyde, Geeft den ⁷⁴ volcke datse eten.

72 Een lantschap in Benjamin. Siet 1.Sam. cap. 9. vers 4.

73 Ofte in hare huyskens, verstaet, datse in haer kaf noch staken, niet uytgedorscht zijnde. Anders, in sijn kleet.

74 Dat is, den sonen der Propheten.

43

Doch sijn dienaer seyde, ^{75 h} Wat soude ick dat hondert mannen voor setten? ende hy seyde, Geeft den volcke datse eten, want alsoo seyt de HEERE; ⁱ Men sal eten, ende over houden.

75 Hebr. voor haer aengesichte setten. Hy acht de brooden weynigh, vergelijckende de veelheyt des volcks, die hondert in getale waren, by de kleynheyt der brooden van dewelcke een man (soo men houdt) gemackelick twintigh dragen konde. Vergelijckt Ioan. 6.9.

h Ioan. 6.9.

i Ioan. cap. 6. vers 11.

44

Soo settede hy het hen voor, ende sy aten, ende sy hielden over, na het woort des HEEREN.