Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Eerste Capittel.

Waer ende wanneer Mose de wet Godts wederhaelt hebbe, vers 1, etc. Kort verhael van ’t gene sich met Israël toegedragen heeft, van der tijt af, dat sy van Horeb zijn vertogen, tot dat sy gekomen zijn tot Kades Barnea, als: Godts bevel van te vertrecken, met belofte, 6. Instellinge van Richteren ende Amptlieden, 9. Reyse door de woestijne ende komste tot Kades Barnea, 19. uytsendinge, wederkomste, ende rapport der verspieders, 22. wederspannigheyt ende murmureeringe des volcks, 26. Godts toorn ende vonnisse tegen de ongehoorsame, 34. Die tegen Godts bevel optreckende, van de Amoriten geslagen, ende klagende van Godt niet verhoort en worden, 41.

1

DIT ¹ zijn de woorden, die Mose tot gantsch Israël gesproken heeft, ² aen dese zijde der Iordane: in de woestijne, op het ³ vlacke velt tegen over ⁴ Suph, tusschen ⁵ Paran ende tusschen Tophel, ende Laban, ende Hazeroth, ende Di-zahab.

1 And. dat zijn, ofte, waren de woorden, etc. Meynende, dat dese twee eerste verssen een besluyt zijn van de woorden ende geschiedenissen die in’t voorgaende verhaelt zijn.

2 Mose heeft dit gesproken ende geschreven aen de oostzijde van de Iordane, want hy daer over niet is gekomen, maer in der Moabiten lant gestorven, ond. 34.5.

3 Verst. de velden, ofte het effene platte lant der Moabiten. siet ond. vers 5. ende cap. 34. vers 8. Item Num. 22.1.

4 Sommige verstaen hier door Suph, de roode zee, daer in Pharao met sijn leger verdroncken is, liggende aen Egypten, daer henen Israël weder te rugge hadde moeten keeren. Andre, de doode zee, liggende aen het zuydeynde van der Moabiten lant westwaert. Ofte, de lantstreke aen eene van dese beyde zeen gelegen. Vergel. Num. 21.14. Suph beteeckent, biese, ofte, schelf, wier, meyrgras.

5 Van Paran, siet Genes. 14. op vers 6. Num. 10.12. ende 12.16. van Hazeroth, Num. 12.16. ende 33.17, 18. Sommige meynen dat hier d’uyterste palen van der Moabiten lant beschreven worden, na het Zuyden, Noorden, ende Oosten. Tophel, Laban ende Dizahab en worden elders in de Schrifture niet vermelt, sulcks dat daer van verscheyden gevoelen is.

2

Elf dagh [reysen] zijn ’t van ⁶ Horeb, ⁷ [door] den wegh des geberghtes ⁸ Seïr, tot aen ⁹ Kades Barnea.[kolom]

6 Van den bergh Horeb, siet Exod. 3.1. ende 33.6. etc. Sommige houden Horeb ende Sinai voor twee bergen dicht aen malkanderen gelegen, als oock eenige kaerten hebben. siet diergelijcks, ond. 34. op vers 1.

7 D. als men van Horeb na Kades Barnea recht toe reyst, den wegh des geberghtes Seïrs, of, Edoms, anders oock (soo ’t schijnt) genoemt, het geberghte der Amoriten, ond. vers 7. Met dese woorden geeft Mose te verstaen, dat de Israëliten over eenen korten wegh lange hebben moeten reysen. Van Egypten tot aen Kades Barnea hebben sy ontrent twee jaren toe gebracht. Siet op vers 6. Van daer tot de velden Moabs acht en dertigh jaer, onder 2. vers 14. Om dat Godt, vertoornt zijnde, haer weder te rugge dede keeren, tot dat de wederspannige in de woestijne waren omgekomen. Siet Num. 14.33, 34. etc.

8 Dat is, die na het geberghte Seïrs, ofte der Edomiten gaet, hoe wel het geberghte, van Horeb streckende na Edom, oock alsoo mach zijn genoemt.

9 Siet Genes. cap. 16. op vers 14.

3

Ende ’t is geschiet in het ¹⁰ veertighste jaer, in de ¹¹ elfste maent op den eersten der maent; dat Mose sprack tot de kinderen Israëls, na alles, dat hem de HEERE ¹² aen hen bevolen hadde:

10 Na den uyttocht uyt Egypten, niet lange voor Mosis doot, Num. 33. vers 38.

11 Namel. Sebat, Zach. 1.7. Passende voor een deel op Ianuarius, voor een deel op Februarius: wanneer ’t begin des jaers genomen wort van d’eerste maent des kercklicken jaers, genoemt Abib, ofte, Nisan. Siet Exod. 12.2. ende 13.4. Neh. 2. vers 1. Esth. 3.7.

12 D. om haerlieden aen te seggen.

4

^a Na dat hy geslagen hadde Sihon den Koningh der ¹³ Amoriten, die te Hesbon woonde: ende Og, den Koningh van Basan, dewelcke woonde te ¹⁴ Astharoth, te Edreï.

a Num. 21.24, 33.

13 Hebr. des Amoriters, gelijck elders dickwils. Siet van dit volck Genes. 10. op vers 16. Van dese twee geschiedenissen, als oock van Basan, ende Astharoth, ende Edreï, siet Num. cap. 21. van het 21. vers, tot aen het eynde des Cap. ende Ios. 13.31.

14 Astharoth ende Edreï waren twee Konincklicke steden in Basan, naderhant den Rubeniten in gegeven, gelegen aen de oostzijde der Iordane, aen ’t geberghte: Astharoth, in het Noorden by Syrien, Edreï in het zuyd-eynde van Basan. Siet Genes. 14. vers 5. (alwaer Astharoth Karnaim genoemt wort) ende Ios. 13.31. De afgoden der Philistijnen ende Zidoniers waren oock Astharoth genoemt. siet Iudic. 2. op vers 13.

5

Aen dese zijde der Iordane, in den lande ¹⁵ Moabs, ¹⁶ hief Mose aen ¹⁷ dese wet uyt te leggen, seggende:

15 D. der Moabiten, als dickwils.

16 Ofte, heeft Mose gewilt, het heeft hem goet gedocht.

17 D. de wetten, die hy in de drie voorgaende boecken hadde voor gestelt, heeft hy wederhaelt, breeder verklaert, ende den volcke ingescherpt. Dese uytlegginge begint eygentlick onder Cap. 4. na dat Mose eenige geschiedenissen verhaelt hadde, om de Israëliten tot aendacht ende gehoorsaemheyt te bewegen.

6

De HEERE onse Godt sprack tot ons aen Horeb, seggende: ¹⁸ Ghy zijt ¹⁹ langh genoegh by desen bergh gebleven.

18 Hebr. het is u-lieden veel te blijven, ofte, woonen, etc.

19 T.w. ontrent een jaer: want sy in het begin des derden maents na de uyttocht uyt Egypten by Sinai ende Horeb gekomen zijn, Exod. 19.1, 2. Ende zijn van daer getogen in ’t volgende jaer, op den twintighsten dagh des tweeden maents, Num. 10.11.

7

Keert u, ende vertreckt ende gaet in ²⁰ het geberghte ²¹ der Amoriten, ende tot alle hare geburen, in ’t vlacke velt, op het geberghte, ende in de leeghte, ende ²² in’t Zuyden, ende aen de haven der zee: het lant der Canaaniten, ende den Libanon, tot aen die groote riviere, de riviere ²³ Phrath.

20 Beginnende by de bergen Horeb ende Sinai, ende voorts streckende noordwaert tot aen Kades Barnea, by de frontieren van Seïr ende Canaan, na uytwijsen der kaerten.

21 Hebr. des Amorijts, ende tot alle sijne geburen, D. naestgelegene plaetsen.

22 Dit siet op de palen des beloofden lants, tegen het Zuyden, Westen, Noorden, ende Oosten. Vergelijckt Num. cap. 34. ende aldaer op vers 2. Maer niet tegenstaende dit bevel, soo en souden de wederspannige evenwel in dit lant niet komen, ond. vers 35. Het geberghte Libanon wort dickwils in de Schrifture vermelt, gelegen aen de noorder-grenzen van Canaan.

23 D. Euphrates. Siet daer van Genes. cap. 2. op vers 14. ende cap. 15. op vers 18.

8

Siet, ick hebbe dat lant gegeven

[fol. 77v\Richters. Optocht van Horeb.Verspieders van Canaan.]

²⁴ voor u aengesichte: gaet daer in ende besittet erflick dat lant, dat de HEERE uwen vaderen, ^b Abraham, Isaac, ende Iacob gesworen heeft, dat hy het hen, ende haren zade na hen geven soude.

24 D. ick heb het voor u open gestelt, dat ghy het in nemet, etc. Alsoo wort van de inwoonderen deses lants geseyt, datse Godt voor Israëls aengesichte gegeven heeft, Dat is, (als de Schrift oock spreeckt) in hare hant, om die te slaen. Siet ond. 2.31, 33. ende elders dickwils.

b Genes. 15.18. ende 17.7, 8.

9

Ende ick ²⁵ sprack ter selver tijt tot u, seggende: ^c Ick alleen en sal ²⁶ u niet konnen dragen.

25 Na den raet van Iethro, Exod. cap. 18. vers 19.

c Exod. 18.18.

26 D. den last uwer saken, die onder u voorvallen, soude my alleen te swaer zijn.

10

De HEERE uwe Godt heeft u vermenighvuldight: ende siet, ghy zijt heden ²⁷ als de sterren des hemels in menighte.

27 Na de belofte, Genes. 15.5.

11

De HEERE, uwer vaderen Godt, doe tot u, alsoo ghy [nu] zijt, duysent mael meer; ende hy zegene u, gelijck als hy tot u gesproken heeft.

12

Hoe soud’ick alleen ²⁸ uwe moeyte, ende uwen last, ende uwe ²⁹ twist-saken dragen?

28 D. de moeyte, die ghy my aendoet; ende soo in het volgende.

29 Hebr. tvvist, of, tvvistsake, D. uwe processen, die ghy tegen malkanderen op neemt ende voor my brenght, om mijne uytsprake daer over te ontfangen.

13

³⁰ Neemt u wijse mannen, ende verstandige, ende ³¹ ervarene, van uwe stammen, dat ickse tot uwe ³² hoofden stelle.

30 Hebr. geeft.

31 And. bekende.

32 Dat is, Overste, Richters.

14

Doe antwoorddet ghy my, ende seydet; Dit ³³ woort is goet, dat ghy gesproken hebt, om te doen.

33 Ofte, dese sake die, etc.

15

Soo nam ick de hoofden uwer stammen, wijse ende ervarene mannen, ende steldese tot hoofden over u, Overste van duysenden, ende Overste van honderden, ende Overste van vijftigen, ende Overste van tienen, ende Amptlieden voor uwe stammen.

16

Ende ick geboodt uwen Richteren ter selver tijt, seggende: ³⁴ Hoort [de verschillen] tusschen uwe broederen, ^d ende richtet recht tusschen den man ende tusschen sijnen broeder, ende tusschen ³⁵ des selven vreemdelingh.

34 Ofte, hoorende [de verschillen] tusschen uvve broederen, soo, etc.

d Ioan. 7.24.

35 D. die by, ofte, onder hen is, ofte, verkeert.

17

^e Ghy en sult het ³⁶ aengesicht in ’t gerichte niet kennen; ghy sult den ³⁷ kleynen, soo wel als den ³⁸ grooten, hooren: ghy sult niet vreesen voor yemants aengesichte; want het gerichte ³⁹ dat is Godes: doch de sake, ⁴⁰ die voor u te ⁴¹ swaer sal zijn, sult ghy tot my doen komen, ende ick salse hooren.

e Levit. 19.15. 1.Sam. 16.7. Prov. 24.23. Iacob. 2.1.

36 D. ghy sult het gerichte niet buygen na eenigh uyterlick aensien, conditie, ofte qualiteyt der gener, die voor het gerichte verschijnen. Siet sulcke maniere van spreken Lev. 19. vers 15. ende ond. 10. vers 17. 2.Chro. 19. versen 6, 7. Iob 13.8. Iacob. 2.1, 9.

37 D. geringen, armen, verachten. Hebr. Gelijck den kleynen, gelijck den grooten, of, alsoo den kleynen, alsoo den grooten, D. den minsten soo wel als den meesten.

38 D. rijcken, vermogenden, aensienlicken.

39 D. het is van Godt ingestelt, ende wort in sijnen name ende van sijnent wegen, na de wetten, die hy ons voorgeschreven heeft, bedient.

40 Dat is, swaerder dan dat ghyse soudet konnen afdoen.

41 Ofte, hart.

18

Alsoo geboodt ick u te dier tijt alle saken, die ghy soudet doen.

19

Doe vertogen wy van Horeb, ende doorwandelden die gantsche groote ende vreeslicke woestijne, die ghy gesien hebt, op den wegh van ’t geberghte der Amoriten, gelijck de HEERE onse Godt ons geboden hadde: ende wy quamen tot Kades Barnea.

20

Doe seyd’ick tot u-lieden: Ghy zijt gekomen tot het geberghte der Amoriten, dat de HEERE onse Godt ons geven sal.

21

Siet, de HEERE uwe Godt heeft dat lant gegeven ⁴² voor u aengesichte: treckt op, besitt het erflick, gelijck als de HEERE, uwer vaderen Godt, tot u gesproken heeft; vreest niet, ende ontsett u niet.

42 Siet bov. vers 8.

22

Doe naderdet ghy alle tot my, ende seydet; Laet ons mannen voor ons aengesichte henen senden, die ons het lant uytspeuren; ende ons ⁴³ bescheyt weder brengen, wat wegh wy daer in optrecken sullen, ende tot wat steden wy komen sullen.

43 Hebr. een woort weder brengen, ofte, antwoorden.

23

Dese sake nu ⁴⁴ was goet in mijne oogen: soo nam ick uyt u twaelf mannen, van ^f elcken stam eenen man.

44 D. beviel my wel: daerom heeftse Moses oock voor den HEERE gebracht, die hem bevel daer van gaf, Num. 13.3.

f Num. 13.2, 3. etc.

24

^g Die keerden sich, ende togen op na het geberghte, ende quamen tot het ⁴⁵ dal ⁴⁶ Escol, ende verspiedden dat selve.

g Num. 13.23.

45 Na uytwijsen eeniger kaerten, was de beke Sorek neffens dit dal Elcol, of druyvendal, loopende uyt het geberghte van Iuda. Vergel. Num. 13.23. ende Iudic. 16. op vers 4. Het Hebr. woort beteeckent somtijts, dal, somtijts, beke, om dat de beken veel in dalen zijn loopende: hierom hebben andere, beke.

46 Dit woort Escol, beteeckent, een bosch druyven, eene druyve. Dese plaetse is van d’Israëliten genaemt druyvendal, om dat dese vruchten veel, sonderlinge schoon, ende groot, aldaer wiessen, ende een monster van dien by de verspieders was afgesneden, gedragen, ende mede gebracht. Siet Numer. 13.24.

25

Ende sy namen van de ⁴⁷ vrucht des lants in hare hant, ende brachtense tot ons af, ende seyden ons bescheyt weder, ende seyden; Het lant, dat de HEERE onse Godt ons geven sal, is goet.[kolom]

47 T.w. wijndruyven, granaet-appelen, ende vijgen. Siet Num. 13.24.

26

^h Doch ghy en wildet niet optrecken: maer ghy waert ⁴⁸ den monde des HEEREN uwes Godts wederspannigh.

h Num. 14.1.

48 D. tegens het bevel.

27

Ende ghy murmureerdet in uwe tenten, ende seydet; ⁴⁹ Om dat de HEERE ons haet, heeft hy ons uyt Egyptenlant uyt gevoert, op dat hy ons levere in de hant der Amoriten, om ons te verdelgen.

49 And. uyt haet des HEEREN tegen ons, heeft hy, etc. D. om dat hy ons haet.

28

Waer henen souden wy op trecken? onse broeders hebben ons herte ⁵⁰ doen smelten, seggende: Het is een volck, ⁵¹ grooter ende langer dan wy; de steden zijn groot, ende gesterckt tot ⁵² in den hemel toe: oock hebben wy daer kinderen der ^{i 53} Enakim gesien.

50 D. hebben ons kleynmoedigh, bevreest ende vertsaeght gemaeckt: eene gelijckenisse genomen van was, dat van het vyer, of, de hitte der sonne smelt: Alsoo wort het herte weeck door vreese van gevaer ende ongeluck. Alsoo Iosu. 2.9, 24. ende 5.1. Ier. 49. vers 23. etc.

51 Meerder in getal, ende stercker in krachten.

52 D. uytnemende sterck, ende vast. And. gesterckt, [opgaende] tot in den Hemel. siet Gen. 11. vers 4.

i Num. 13.28.

53 D. reusen, alsoo genaemt van eenen Enak. Siet Num. 13. op vers 22. ende Iud. 1.10, 20.

29

Doe seyde ick tot u: Verschrickt niet, nochte en vreest niet voor hen.

30

De HEERE uwe Godt, die voor u aengesichte wandelt, die sal voor u strijden: na alles, dat hy by u voor uwe oogen gedaen heeft in Egypten,

31

⁵⁴ Ende in de woestijne, daer ghy gesien hebt, dat de HEERE uwe Godt u daer in gedragen heeft, ⁵⁵ als een man sijnen sone draeght; op al den wegh, dien ghy gewandelt hebt, tot dat ghy quaemt aen dese plaetse.

54 And. ende het gene ghy gesien hebt in de vvoestijne.

55 Vergel. Exo. 19. vers 4. Num. 11.12. ende ond. 32.10, 11. Ps. 91.12. Ies. 46. versen 3, 4.

32

Maer ⁵⁶ door dit woort, en ⁵⁷ geloofdet ghy niet aen den HEERE uwen Godt,

56 And. door dese sake, D. al het gene dat ghy gesien ende gehoort hadt, en beweeghde u niet.

57 Ghy en vertrouwdet niet op hem, dat hy sijne beloften volbrengen soude.

33

Die voor u aengesichte op den wegh wandelde, ^k om u de plaetse uyt te sien, daer ghy soudet legeren; ’s nachts in ’t vyer, ⁵⁸ op dat hy u den wegh wees, daer in ghy soudet gaen, ende ’s daeghs in de wolcke.

k Exod. 13.21.

58 Anders, om u te doen sien op den wegh, etc.

34

Als nu de HEERE de stemme uwer woorden hoorde, soo wert hy seer toornigh, ende swoer, seggende:

35

Soo yemant van dese mannen, [van] dit quaet geslachte ^l sal sien dat goede lant, ’t welck ick gesworen hebbe uwen vaderen te sullen geven, ⁵⁹

l Num. 14.22, 23. Psalm 95.11.

59 Een onvolkomen reden, in het eedtsweeren gebruyckelick. Siet Genes. cap. 14. op vers 23. ende Num. cap. 14. op vers 23. Sommige verstaen daer op, soo sal ick geen Godt zijn, of, ick sal niet leven.

36

Behalven ⁶⁰ Caleb, de soon van Iephunne; die sal het sien, ende hem sal ick ⁶¹ het lant geven, daer hy op getreden heeft, ende sijnen kinderen: ⁶² om dat hy volhardt heeft den HEERE te volgen.

60 Mitsgaders Iosua de soon van Nun. siet ond. vers 38. ende Num. 14.6, 30.

61 Verst. een deel des lants. Caleb, ende Iosua waren mede geweest onder de verspieders, Num. cap. 14. vers 6.

62 Hebr. om dat hy vervult heeft [te gaen] achter den HEERE. D. bestandighlick den HEERE in dese sake gehoorsaemt ende gevolght heeft. siet Num. 14. vers 24. en 32.11, 12.

37

Oock vertoornde sich de HEERE op my ⁶³ om uwent wille, seggende: ^m Ghy sult daer oock niet in komen.

63 Want Mose wert door ’t ongeloove ende murmureeren des volcks soo ontstelt, ende verstoort, dat hy sich aen den HEERE vergreep. siet de historie Num. 20.10, 11, 12.

m Num. 20.12. ende 27.14. Onder 3.26. ende 4.21. ende 34.4.

38

Iosua de sone van Nun, die ⁶⁴ voor u aengesichte staet, die sal daer in komen: sterckt den selven, want hy sal het ⁶⁵ Israël doen erven.

64 D. die steeds by ende omtrent u is, om u te dienen, die op u past. Vergelijckt 1.Reg. 1.2. Dan. 1. versen 5, 19.

65 D. hy sal niet alleen in ’t lant Canaan komen, maer oock in uwe plaetse na u overlijden gestelt worden: daerom onderwijst, vermaent ende sterckt hem, om hem tot dat hooge ampt te bereyden.

39

Ende uwe kinderkens, daer ghy van seydet; sy sullen tot eenen roof zijn, ende uwe kinderen, die heden ⁶⁶ noch goet noch quaet en weten, die sullen daer in komen: ende dien sal ick het geven, ende die sullen ’t erflick besitten.

66 Eene maniere van spreken in de Schrifture gebruyckelick, om de kintsheyt ofte kintsche jaren te beschrijven. Siet gelijcke maniere van spreken Iesa. 7.15. Ione 4.11.

40

Ghy daer en tegen, keert u, ende reyst na de woestijne, den wegh van de ⁶⁷ schelfzee.

67 D. biese-zee (gemeenlick genaemt het roode meyr) die sy door Godts machtige hant te voren gepasseert waren, ende van daer soo verre na het beloofde lant alreeds gereyst hadden.

41

Doe antwoorddet ghy, ende seydet tot my; Wy hebben aen den HEERE gesondight, wy sullen optrecken ende strijden, na alles dat de HEERE onse Godt ons geboden heeft: Als ghy nu een yegelick sijn ⁶⁸ krijghs-gereetschap aengorddet, ende ⁶⁹ willens waert, om ⁷⁰ na het geberghte henen op te trecken;

68 Of, krijghs-wapenen.

69 Ofte, gereet waer, u daer toe bereyddet. And. u verstoutet, of, vermetelick onderwondet.

70 Siet boven op vers 2.

42

Soo seyde de HEERE tot my; Seght hen; En treckt niet op, noch strijdet niet, want ick en ben niet in ’t ⁷¹ midden van u: op dat ghy niet voor het aengesichte uwer vyanden geslagen en wordet.

71 Met mijne genade ende gewoonlicken bystant. Vergelijckt onder cap. 23. vers 14.

[fol. 78r\Optocht van Kades Barnea.]

43

Doch als ick tot u sprack, soo en hoordet ghy niet, maer waert den monde des HEEREN wederspannigh, ende handeldet ⁷² trotzelick, ende tooght op na het geberghte.

72 Als of ghy sonder Godts hant ende hulpe door uwe eygene krachten uwe vyanden kondet overwinnen.

44

Doe ⁷³ togen de Amoriten uyt, die op dat geberghte woonden, u te gemoete, ende vervolghden u, gelijck als ⁷⁴ de bijen doen: ende sy verpletterden u in Seïr tot Horma toe.

73 Hebr. de Amoriter toogh uyt, etc.

74 Die, geterght ende vertoornt zijnde, met menighten van alle kanten den genen na vliegen, steken ende verjagen, diese komt stooren. siet Psalm 118. op vers 12.

45

Als ghy nu weder quaemt ende weendet voor het aengesichte des HEEREN, soo en hoorde de HEERE uwe stemme niet, ende en neyghde sijne ooren niet tot u.

46

Alsoo bleeft ghy in Kades vele dagen: ⁷⁵ na de dagen die ghyder bleeft.

75 D. na uytwijsen der dagen, die ghy wetet, dat ghy daer gebleven zijt.