Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxiiij. Capittel.

Abraham, oudt ende rijck zijnde, neemt sijnen oudtsten knecht eenen eedt af, ende schickt hem na Mesopotamien tot sijn maeghschap, om voor sijnen sone Isaac eene vrouwe te halen, vers 1. De knecht van alles versien zijnde, treckt henen, ende verricht de sake getrouwelick ende Godtvruchtighlick, 10. ende, door eene wonderlicke regeeringe des Heeren, seer geluckighlick, bekomende terstondt Rebecca, met volle toestemminge harer vrienden, 50. Treckt met Rebecca van daer, ende brenghtse tot Isaac, 61. Diese ontfanght, trouwt, ende bemint, 66.

1

ABraham nu was ¹ oudt [ende] ² wel bedaeght: ende de HEERE hadde Abraham in alles ³ gezegent.

1 Siet bov. 18.11. Abraham was te deser tijdt oudt ontrent 140 jaer. want hy was honderdt jaer oud doe Isaac geboren wert, bov. 21.5. ende Isaac was 40 jaer oudt, doe hy Rebecca trouwde, ond. cap. 25. vers 20.

2 Hebr. gaende in dagen. Siet dese maniere van spreken bov. 18.11.

3 Siet bov. 12.2.

2

So sprack Abraham tot sijnen knecht, ⁴ den oudtsten sijnes huyses, regeerende over alles dat hy hadde: ^{5 a} Leght doch uwe hant onder mijne heupe,

4 Hebr. den ouden. Verst. den versorger ende opperknecht sijnes huysgesins, genoemt Eliezer van Damascus. siet bov. cap. 15. vers 2.

5 Eene maniere van doen, gebruyckt in’t eedt sweeren, dat de huysheere van sijn huysvolck voorderde, tot een teecken van onderwerpinge ende trouwe. Siet oock ond. 47. vers 29. Anders heeftmen oock in’t sweeren de handen opgeheven, bov. c. 14. vers 22. Apoc. cap. 10. vers 5.

a Ond. 47.29.

3

Op dat ick u doe sweeren by den HEERE den Godt des Hemels, ende den Godt der aerde, ^b dat ghy mijnen sone geene vrouwe nemen en sult van de dochteren ⁶ der Canaaniten, in het midden der welcker ick woone:

b Ond. 28.1.

6 Hebr. des Canaaniters. Siet van dese bov. 10.15, 16, etc. van dese wilde Abraham voor sijnen sone geene vrouwe hebben, om dat sy gantsch afgodisch, groote sondaren, ende buyten den verbonde Godes waren. Vergl. ond. 28. versen 1, 2. Exo. 34.16. Deut. 7.3. Ios. 23. vers 12. Ezr. 9.1, 2, 3. Neh. 13.23, 25. etc. 2.Cor. 6.14, 15. van dit recht der ouderen in de houwelicken der kinderen in’t gemeen, siet bov. 6. op vers 2. ende 21.21.

4

Maer dat ghy nae ⁷ mijn landt, ende na ⁸ mijne maeghschap trecken, ende mijnen sone Isaac eene vrouwe nemen sult.

7 Abrahams vaderlandt was Ur der Chaldeen, zijnde een ghedeelte des gantschen lants, gelegen tusschen de riviere Euphrates, ende Tigris, daer in Mesopotamien, alwaer Nahor woonde, mede begrepen was.

8 Van dewelcke hy tijdinge ontfanghen hadde, bov. 22.20. Dese waren wel door de bywooninghe der afgodische ingesetenen oock met afgoderije besmet, als blijckt ond. cap. 31. versen 19, 30, 32, 35. ende Ios. 24.2. maer niet soo grouwelick vervallen in afgoderije ende ander grove sonden, ghelijck de verworpene Canaaniten. siet Deut. 12. versen 30, 31.

5

⁹ Ende die knecht seyde tot hem; Misschien sal die ¹⁰ vrouwe my niet willen ¹¹ volgen in dit lant: sal ick dan uwen sone ¹² moeten weder brengen in het landt daer ghy uyt getogen zijt?

9 Hier, ende in’t volgende blijckt de sonderlinge voorsichtigheyt ende Godtvruchtigheyt deses dienstknechts, die, voor ’t sweeren, sijnes Heeren meyninge volkomelick begeert te verstaen.

10 Verst. eene jonge dochter die Isaacx vrouwe soude worden.

11 Hebr. achter my gaen. Alsoo ond. vers 8.

12 Hebr. wederbrengende wederbrengen. Dit wort geseydt niet ten aensien van Isaac die daer noyt geweest en was; maer ten aensien van Abraham, in wiens lendenen Isaac te dier tijdt besloten was.

6

Ende Abraham seyde tot hem; ¹³ Wacht u, dat ghy mijnen sone niet weder daer henen en brenght.

13 Eensdeels, om dat Godt hem, ende sijn toekomstigh zaedt in dit landt Canaan, met belofte van het selve te erven, uyt Chaldeen geroepen hadde: anderdeels om het perijckel van de afgoderije tot dewelcke Isaac hadde mogen verleyt worden. Hebr. wort bewaert, ofte, behoedt voor u.

7

^c De HEERE de Godt des Hemels, die my uyt mijnes vaders huys, ende uyt het landt mijner maeghschap genomen heeft, ende die tot my gesproken heeft, ende die my gesworen heeft, seggende, ^d Uwen zade sal ick dit landt geven; die selve sal sijnen Engel voor u aengesichte senden, dat ghy mijnen sone van daer eene vrouwe neemt.

c Bov. 12.1.

d Bov. 12.7. ende 13.15. ende 15.18. ende 26.4. Exod. 32.13. Deut. 34.4. Actor. 7.5.

8

Maer indien de vrouwe u niet volgen en wil, soo sult ghy ¹⁴ reyn zijn van desen mijnen eede: alleenlick en brenght mijnen sone daer niet weder henen.

14 D. ontslagen, ende vrij ofte onschuldigh zijn van den eedt, dien ick u oplegge.

9

Doe leyde de knecht sijne handt onder Abrahams sijnes heeren heupe: ende hy swoer hem over dese sake.

10

Ende die knecht nam tien kemelen van sijnes heeren kemelen, ende toogh henen, ende ¹⁵ al het goedt sijnes heeren was in sijne handt: ende hy maeckte sich op, ende toogh henen nae ¹⁶ Mesopotamien, nae de ¹⁷ stadt Nahors.

15 D. allerley noodigh ende kostelick goet nam hy met sijnes heeren goedtvinden mede, soo tot de reyse, als tot vereeringe, daer het in dese sake dienstigh soude wesen. siet vers 53.

16 Hebr. Syrien der twee rivieren, soo genoemt om dat het gelegen was tusschen twee rivieren, Tigris aen het Oosten, ende Euphrates aen het Westen. Siet desen name oock Deut. 23.4. Iudic. 3.8.

17 D. daer Nahor woonde. siet bov. 23. op’t vers 10. Verst. de stadt Haran, als afgenomen wordt uyt Cap. 28. vers 10. ende 29.4.

11

Ende hy ¹⁸ dede de kemelen neder knielen buyten de stadt, by eenen waterput, des avondt-tijdts, ten tijde als de putsters uyt quamen.

18 Om te rusten, ofte te peysteren, gelijck deser beesten maniere is als sy moede zijn.

12

Ende hy seyde, HEERE, Godt mijnes heeren Abrahams, ¹⁹ doet [se] ²⁰ my doch heden ontmoeten, ende doet weldadigheydt by Abraham mijnen heere.

19 T.w. de jonge dochter, ofte oock, mijne begeerte.

20 Hebr. voor mijn aengesichte.

13

Siet, ick stae by de waterfonteyne, ende de dochteren der mannen deser stadt zijn uytgaende om water te putten:

14

²¹ Soo geschiede, dat die jonge doch-

21 Dit teecken begeert hy niet uyt mistrouwen ofte vermetentheydt, maer uyt een bysonder vertrouwen, dat Godt in hem wrochte, die door sijn beleydt dit alles soo geschickt hadde, gelijck de uytkomste sulcks heeft waer gemaeckt, als in het volgende blijckt. siet gelijcke exempelen Iudic. 6.17. ende 1.Sam. 14.9, 10.

[fol. 11v\Abrahams knecht. Rebecca. Laban. Isaac.]

ter, tot dewelcke ick sal seggen, Neyght doch uwe kruycke dat ick drincke, ende sy sal seggen; Drinckt, ende ick sal oock uwe kemelen drencken: die selve [zy] die ghy uwen knecht Isaac ²² toegewesen hebt, ende dat ick daer aen bekenne, dat ghy weldadigheydt by mijnen heere gedaen hebt.

22 And. toegeschickt, ofte, voorbereydt.

15

Ende ’t geschiedde eer hy ge-eyndight hadde te spreken, siet, soo quam Rebecca uyt, ^e dewelcke Bethuel geboren was, den sone van Milca, huysvrouwe van Nahor, den broeder Abrahams, ende sy hadde hare kruycke op hare schouder.

e Bov. 22.23.

16

Ende die jonghe dochter was seer ²³ schoon van aengesicht, een maeght, ende ²⁴ geen man en hadde haer bekendt: ende sy gingh af nae de fonteyne, ende vulde hare kruycke, ende gingh op.

23 Hebr. goet. siet bov. 6. op ’t vers 2.

24 Siet dese maniere van spreecken bov. 19.8.

17

Doe liep die knecht haer te gemoete, ende hy seyde; Laet my doch een weynigh waters uyt uwe kruycke drincken.

18

Ende sy seyde; Drinckt mijn heer: ende sy haestede, ende liet hare kruycke neder op hare handt, ende gaf hem te drincken.

19

Als sy nu vol-eyndt hadde van hem drincken te geven, seyde sy; Ick sal oock voor uwe kemelen putten, tot dat sy vol-eynd hebben te drincken.

20

Ende sy haestede, ende goot haere kruycke uyt in den drinckback, ende liep weder na den put, om te putten, ende sy puttede voor alle sijne kemelen.

21

Ende de man ²⁵ ontsettede sich over haer, ²⁶ stil swijgende, om te mercken of de HEERE sijnen wegh voorspoedigh gemaeckt hadde, ofte niet.

25 T.w. door groote blijdtschap, ende verwonderinge, siende dat het teecken het welcke hy van den Heere versocht hadde, so haestelick hem voor oogen quam.

26 Bedenckende by hem-selven hoe wonderlick de genadige voorsichtigheyt Godes haer hier vertoonde, ende willende voortaen wel waernemen of het volgende met dit begin allesins wel over een komen soude.

22

Ende het gheschiedde, als de kemelen vol-eyndt hadden te drincken, dat die man een gouden ²⁷ voorhooft-ciersel nam, welcks gewichte was ²⁸ een halve ²⁹ sikel, ende twee ³⁰ arm-ringhen ³¹ aen haere handen, welcker ghewichte was tien [sikelen] goudts.

27 Het Hebr. woort beteeckent hier voorhooft-ciersel, gelijck blijckt onder vers 47. Iesai. cap. 3. vers 21. Ezech. c. 16. vers 12. Somtijts beteeckent het oock eenen oor-ringh, ofte oor-ciersel, ond. c. 35. vers 4. ende Exod. 32.2, 3.

28 Het Hebreeusch woort wort verklaert eenen halven sikel, Exod. 38.26.

29 Van den silveren sikel, siet bov. 20. op vers 16. De goudene ende de silvere sikels waren beyde van een gewichte, de Gemeyne wegende 160 gersten graenkens, ofte een half loot: de Heylige noch so veel, namelick 320 granen: D. een geheel loot. Een loot goudts nu was tien mael so veel als een loot silvers. Een loot silvers dede eenen halven rijcksdaelder: ende volgens een loot goudts vijf rijcksdaelders: ofte twaelf gulden en een half.

30 Die men nu gemeynlick noemt Braseletten.

31 Verstaet hier by; hy gafse, ofte leydese aen hare handen: gelijck ’t woort nemen, in dit vers gestelt, dickwils gebruyckt wort, hebbende niet alleene sijne eygene beteeckenisse, maer oock eene andere daer onder vervatende. siet bov. cap. 12. op ’t vers 15.

23

³² Want hy hadde geseydt; Wiens dochter zijt ghy? geeft het my doch te kennen: isser oock ten huyse uwes vaders plaetse voor ons, om te vernachten?

32 Vergelijckt ond. vers 47.

24

Ende sy hadde tot hem geseydt, ^f Ick ben de dochter Bethuels, ³³ des soons van Milca, die sy Nahor gebaert heeft.

f Bov. 22.23.

33 Dit wordt hier by ghevoeght op dat de knecht Abrahams soude weten ende verstaen, dat sy echt ende recht gheboren was, uyt de wettelicke ende principale vrouwe, ende niet uyt het bywijf Reüma. Siet bov. 22.23, 24.

25

Voorder hadde sy tot hem geseydt, Oock isser stroo, ende veel voeders by ons, oock plaetse om te vernachten.

26

Doe ³⁴ neyghde die man sijn hooft, ende ³⁵ aenbadt den HEERE.

34 Het Hebr. woort beteeckent eyghentlick, met het hooft nederwaert bucken.

35 Het Hebr. woort beteeckent het neder bucken ende krommen des geheelen lichaems: het welck hier mede brenght een religieuse ende Godtsdienstige eerbiedinge tot Godt, vereenigt met aenbiddinghe. Siet oock bov. c. 22. vers 5. Item, Psal. 66.4. Nehem. 9.3, etc.

27

Ende hy seyde: ³⁶ Ghelooft zy de HEERE de Godt mijns heeren Abrahams, die sijne weldadigheyt, ende ³⁷ waerheydt niet na gelaten en heeft ³⁸ van mijnen heere: ³⁹ aengaende my, de HEERE heeft my op desen wegh geleydt, ten huyse van mijns heeren ⁴⁰ broederen.

36 Siet bov. 14.20.

37 De getrouwigheydt in het houden sijner beloften. Alsoo ond. 32.10. Psal. 143.1. Iesai. 38.18, 19.

38 Hebr. van met, ofte, van by mijnen Heere, verstaet, te bewijsen, ofte, te oeffenen.

39 Hebr. ick, D. dat my aengaet. alsoo wordt het genomen bov. 9.9. ende 17.4. ende 1.Chron. 28.2. Psal. 35.13. ende 41.13. ende elders.

40 D. magen, bloedt-vrienden. Siet bov. 13.8. ende ond. vers 48. Marc. 3.31, 32.

28

Ende die jonge dochter liep, ende gaf ten huyse harer moeder te kennen, gelijck dese saken waren.

29

Ende Rebecca hadde eenen broeder, wiens name was Laban: ende Laban liep tot dien man na buyten tot de fonteyne.

30

Ende het geschiedde, als hy dat voorhooft-ciersel gesien hadde, ende de arm-ringen aen sijnes susters handen; ende als hy gehoort hadde de woorden sijner suster Rebecca, seggende, Alsoo heeft die man tot my gesproken: Soo quam hy tot dien man, ende siet hy stondt by de kemelen, by de fonteyne. [kolom]

31

Ende hy seyde; Komt in, ⁴¹ ghy gezegende des HEEREN, waerom soudt ghy buyten staen? want ick hebbe het huys ⁴² bereydt, ende de plaetse voor de kemelen.

41 Een treffelicke tytel, dien de Israëliten Godes treffelicke vrienden plachten te geven, beduydende, dat Godt hen wel gedaen hadde, ende noch met sijne genade ende weldadigheydt hen stedes by was. siet ond. 26.29. Ruth 3.10. Ps. 115. vers 15.

42 Ofte, gesuyvert, ghereynight, uytgheruymt, ende alles wat in den wegh was, wech gedaen. Also wort het Hebr. woort genomen, Lev. 14.36.

32

Doe quam die man nae het huys toe, ende men ontgordde de kemelen, ende men gaf den kemelen stroo, ende voeder; ende water ⁴³ om sijn voeten te wasschen, ende de voeten der mannen die by hem waren.

43 Siet bov. 18.4. ende de aenteeck.

33

Daer nae ⁴⁴ werdt hem te eten voor geset: maer hy seyde; Ick en sal niet eten tot dat ick mijne woorden gesproken hebbe: ende ⁴⁵ hy seyde; Spreeckt.

44 Hebr. voor sijn aengesichte werdt geset om te eten.

45 T.w. Laban.

34

Doe seyde hy: Ick ben Abrahams ⁴⁶ knecht.

46 Siet bov. vers 2.

35

Ende de HEERE heeft mijnen heere seer gezegent, soo dat hy ⁴⁷ groot geworden is: ende hy heeft hem gegeven schapen, ende runderen, ende silver ende goudt, ende knechten, ende maeghden, ende kemelen, ende ezelen.

47 D. rijck ende machtigh. also ond. c. 26. vers 13. 2.Reg. cap. 4. vers 8.

36

Ende Sara mijns heeren huysvrouwe heeft mijnen heere eenen sone gebaert, ⁴⁸ na dat sy oudt geworden was: ende ⁴⁹ hy heeft hem gegeven alles wat hy heeft.

48 Hebr. nae haren ouderdom, D. door eene overnatuerlicke werckinge des Heeren, uyt dewelcke eene ongewoonlicke zegeninge, volgens sijne beloftenisse, te verwachten is.

49 D. hy heeft hem erfgenaem van alles gemaeckt.

37

Ende mijn heere heeft my doen sweeren, seggende, ⁵⁰ Ghy en sult mijnen sone geene vrouwe nemen van de dochteren der Canaaniten, in welcker landt ick woone.

50 Siet bov. vers 3.

38

⁵¹ Maer ghy sult trecken nae mijns vaders huys, ende nae mijn geslachte, ende sult mijnen sone eene vrouwe nemen:

51 And. sult ghy niet trecken? ofte, soo ghy niet en treckt, etc. daer op dan verstaen moet worden, wee u, ofte, soo doe u Godt dit ofte dat. Siet bov. c. 14. versen 22, 23. ende 21.23.

39

Doe seyde ick tot mijnen heere: misschien en sal my die vrouwe niet volgen.

40

Ende hy seyde tot my: de HEERE voor wiens aengesichte ⁵² ick gewandelt hebbe, sal sijnen Engel met u senden, ende hy sal uwen wegh voorspoedigh maken, dat ghy mijnen sone eene vrouwe neemt uyt mijn geslachte, ende uyt mijns vaders huys.

52 Siet bov. 17. op het vers 1.

41

Dan sult ghy van mijnen ⁵³ eedt reyn zijn, wanneer ghy tot mijn geslachte sult gegaen zijn: ende indien syse u niet en geven, soo sult ghy reyn zijn van mijnen eedt.

53 And. vloeck, of, eedt des vloecks, D. van de straffe die een yeder valschelijck sweerende op hem haelt.

42

Ende ick quam heden aen de fonteyne; ende ick seyde, O HEERE, Godt mijnes heeren Abrahams, Soo ghy nu mijnen wegh voorspoedigh maken sult, op den welcken ick gae:

43

Siet, ick stae by de water-fonteyne; Soo geschiede, dat de maeght die uytkomen sal om te putten, ende tot dewelcke ick seggen sal, Geeft my doch een weynigh waters te drincken uyt uwe kruycke;

44

Ende sy tot my sal seggen, Drinckt ghy oock, ende ick sal oock uwe kemelen putten: dat dese die vrouwe zy, die de HEERE mijnes heeren sone heeft toe gewesen.

45

Eer ick ge-eyndight hadde te spreken in mijn herte, Siet soo quam Rebecca uyt, ende hadde hare kruycke op hare schouder, ende sy quam af tot de fonteyne, ende puttede: ende ick seyde tot haer, Geeft my doch te drincken:

46

Soo haestede sy, ende liet hare kruycke van haer neder, ende seyde, Drinckt ghy, ende ick sal oock uwe kemelen drencken: ende ick dronck, ende sy drenckte oock de kemelen.

47

Doe vraeghde ick haer, ende seyde, Wiens dochter zijt ghy? ende sy seyde, De dochter Bethuels, des soons Nahors, welcke Milca hem gebaert heeft: soo leyde ick het voorhooft-ciersel ⁵⁴ op haer aengesichte, ende de arm-ringen aen hare handen:

54 Ofte, op haren neuse, so dat het van het voorhooft nederwaerts hingh op den neuse.

48

Ende ick neyghde mijn hooft, ende aenbadt den HEERE, ende ick loofde den HEERE den Godt mijnes heeren Abrahams, die my ⁵⁵ op den rechten wegh gheleydt hadde, om de dochter van

55 Hebr. den wegh der waerheyt, D. den waren, ofte den rechten wegh.

[fol. 12r\Isaac. Rebecca. Abrahams--doodt.]

mijns heeren ⁵⁶ broeder voor sijnen sone te nemen.

56 D. bloedt-verwand, want Bethuël was Nahors Abrahams broeders soon. Siet bov. vers 27.

49

Nu dan, so ghy-lieden weldadigheyt, ende ⁵⁷ trouwe aen mijnen heere ⁵⁸ doen sult, gevet my te kennen, ende soo niet, gevet my [oock] te kennen, ⁵⁹ op dat ick my ter rechter of ter slinckerhandt ⁶⁰ wende.

57 Hebr. waerheyt.

58 Hebr. So ghy zijt doende.

59 D. op dat ick my elders op den eenen, ofte op den anderen wegh begeven mach, om mijns heeren last uyt te voeren.

60 Ofte, om sie ter rechter, ofte, ter slinckerhandt.

50

Doe antwoordde ⁶¹ Laban, ende Bethuël, ende seyden; ⁶² Van den HEERE is dese sake voort gekomen, wy en konnen ⁶³ quaedt noch goedt tot u spreken.

61 De sone wordt hier voor den vader gesteldt, om dat hy, soo men houdt, van den vader last hadde het woort te voeren, ende dat de huys-regeringhe meest by hem stont, zijnde sijn vader niet alleen bedaeght, maer oock misschien sieckelick.

62 Hier blijckt dat by dese lieden noch eenighe kennisse ende vreese des waren Godts gheweest is. siet hier, ende vers 51.

63 D. wy en konnen daer niet met allen tegen spreken. Vergel. ond. c. 31. versen 24, 29. ende 2.Sam. 13.22.

51

Siet Rebecca is voor u aengesichte, ⁶⁴ neemtse ende treckt henen; sy zy uwes heeren soons vrouwe, gelijck de HEERE gesproken heeft.

64 Siet boven op vers 3.

52

Ende het geschiedde, als Abrahams knecht hare woorden hoorde, soo boogh hy sich ter aerde voor den HEERE.

53

Ende de knecht langhde voort silvere ⁶⁵ kleynodien, ende gouden kleynodien, ende kleederen; ende hy gafse Rebecca: hy gaf oock haren broeder, ende hare moeder ⁶⁶ kostelickheden.

65 Hebr. vaten van silver, ende vaten van gout, D. silverwerck, ende goudtwerck.

66 Het Hebr. woort beduydt alles wat uytgelesen ende kostelick is, ende in het bysonder uytgelesene en kostelicke vruchten des landts. siet Deut. 33.13, 14, 15. ende 2.Chron. 21.3. ende 32.23. Ezr. 1. vers 6.

54

Doe aten ende droncken sy, hy, ende de mannen die by hem waren, ende sy vernachteden: ende sy stonden des morgens op, ende hy seyde; Latet my trecken tot mijnen heere.

55

Doe seyde haer broeder, ende haere moeder; Laet de jonge dochter ⁶⁷ [eenige] dagen, ofte tiene, by ons blijven, daer nae ⁶⁸ sult ghy gaen.

67 Siet bov. c. 4. op ’t vers 3. sommige verstaen door dagen ofte tien, een vol jaer (’t welck een jaer der dagen genoemt wort) of tien maenden. het woordt ofte, wordt oock wel verstaen, immers.

68 And. sal sy.

56

Maer hy seyde tot hen; En houdt my niet op, dewijle de HEERE mijnen wegh voorspoedigh gemaeckt heeft: laet my trecken dat ick tot mijnen heere gae.

57

Doe seyden sy; ⁶⁹ Laet ons de jonge dochter roepen, ende haren mondt vragen.

69 D. laet ons hooren wat sy tot dit haestigh vertreck sal seggen: want sy ’t houwelick, op harer ouderen ende vrienden wille hadde toeghestaen, ende tot een teecken daer van, de geschencken ontfangen.

58

Ende sy riepen Rebecca, ende seyden tot haer; Sult ghy met desen man trecken? ende sy antwoordde; Ick sal trecken.

59

Doe lieten sy Rebecca ⁷⁰ hare suster, ende ⁷¹ hare voedster trecken; midtsgaders Abrahams knecht, ende sijne mannen.

70 Verst. haer bloet-verwante. want niet alleene Laban haren broeder, maer oock de andre bloet-vrienden hebben haer afscheyt van haer ghenomen. ende alsoo in het volgende vers.

71 Genaemt Debora, ond. 35.8.

60

Ende ⁷² sy zegenden Rebecca, ende seyden tot haer; O onse suster, ⁷³ wordet ghy tot duysenden ⁷⁴ milioenen, ende ⁷⁵ u zaedt besitte de poorte sijner haters.

72 Siet bov. c. 14. vers 19.

73 Sy wenschen haer dat sy moghe worden een moeder van ontelbare menschen. Vergel. Dan. 7. vers 10.

74 D. tien duysenden.

75 Siet bov. c. 22. op vers 17.

61

Ende Rebecca maeckte haer op, met hare ⁷⁶ jonge dochteren, ende sy reden op kemelen, ende volghden den man: ende ⁷⁷ die knecht nam Rebecca, ende toogh henen.

76 Die de vrienden haer tot geselschap ende dienst mede gaven.

77 T. w. Abrahams knecht.

62

Isaac nu quam van daer men komt tot ⁷⁸ den ^g put Lachai roï: ende hy woonde ⁷⁹ in het zuyderlandt.

78 Siet van desen put bov. c. 16. vers 14. ende 25.11.

g Bov. 16.14. ende 25.11

79 In het Zuyden des landts Canaan ontrent Ber-Seba, ende Gerar.

63

Ende Isaac was uyt gegaen om ⁸⁰ te bidden in het veldt, ⁸¹ tegen het naken van den avondt: ende hy hief sijne oogen op, ende sagh toe, ende siet de kemelen quamen.

80 Ofte, om te dencken, te peynsen, D. om sijne sinnen met Godtsalige gedachten, ende aenbiddingen voor den Heere te oeffenen.

81 Hebr. tegen, ofte, met het aensien des avondts. Alsoo oock Exod. cap. 14. vers 27. tegen, ofte, met het aensien des morgenstondts, D. tegen het naken, etc.

64

Rebecca hief oock hare oogen op, ende sy sagh Isaac: ende ⁸² sy viel van den kemel af.

82 D. sy is haestlick afgeklommen, uyt ontstellinge ende bedenckinge of die persoon wel Isaac mochte zijn; met eenen den knecht daer nae vragende. Andere meynen, dat sy niet afgeklommen zy, voor dat sy van den knecht verstaen hadde, dat het Isaac was: ende in sulcken sin wordt het volgende vers van sommige overgeset, want sy hadde geseydt tot den knecht, etc.

65

Ende sy seyde tot den knecht; Wie is die man, die ons in het veldt te gemoete wandelt? ende de knecht seyde; Dat is mijn heere: doe nam sy den sluijer, ende ⁸³ bedeckte haer.

83 Tot een teecken van schaemte ende onderwerpinge.

66

Ende de knecht vertelde Isaac alle de saken die hy gedaen hadde.

67

Ende Isaac brachtse ⁸⁴ in de tente sijner moeder Sara, ende hy nam Rebecca, ende sy werdt hem ter vrouwe, ende hy haddese lief: alsoo werdt Isaac getroost ⁸⁵ nae sijns moeders [doodt]. [kolom]

84 Siet bov. 18.10. ende 23.2.

85 Die nu drie jaren doodt was. De langhdurigheydt deser rouwe was een teecken sijnerliefde tegen sijne moeder.