Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het iij. Capittel.

1 D’Apostel nae een scherpe berispinge der Galaten, bewijst voorder dat de mensche niet en wordt gerechtveerdight door de wercken der Wet, maer door ’t geloove in Christum. 2 overmits sy selve hadden bevonden datse de gaven des Geests, niet door de Wet maer door het Geloove ontfangen hadden. 6 Bewijst het oock door ’t exempel van Abraham die een vader is aller geloovige. 10 ende door eenige klare getuygenissen der H. Schrifture. 13 Betuyght dat Christus ons van den vloeck der Wet verlost heeft, ende de segeninge verkregen. 15 Dat met dese Leere de Wet niet en wort te niete gedaen, noch krachteloos gemaeckt, noch en is teghen de beloftenisse Godts. 19 maer dat de selve ons de sonde aenwijst. 24 ende als een tucht-meester tot Christum leydet. 25 Daer na leert hy hoe de Wet Mosis door Christum afgedaen is voor alle geloovige: sonder onderscheyt van volcken ofte hoedanigheden. 29 alsoo die alle Abrahams zaedt zijn.

1

O Ghy ¹ uytsinnige Galaten, ^a wie heeft u ² betoovert, dat ghy ³ de waerheyt niet en soudt ⁴ gehoorsaem zijn: den welcken Iesus Christus voor de oogen te voren ⁵ geschildert is geweest, onder u ⁶ gecruyst zijnde?

1 Ofte, onverstandige, onwijse. Soo noemt hy haer, om te toonen dat hy houdt datse dit deden meer uyt onbesinnetheydt ofte onvoorsichtigheydt, als uyt boosheydt. Siet diergelijcke Luc. 24.25. waer mede hy dan niet en doet tegen de leere Christi. Matt. 5.22. Siet oock 1.Corinth. 15.36.

a Galat. 5.7.

2 D. de oogen uwes verstants alsoo verblindt, dat ghy de rechte waerheyt niet en kondt sien, gelijck de gochelaers de uyterlijcke oogen der menschen betooveren, dat sy meynen te sien het gene sy niet en sien. Hy vergelijckt dan dese valsche leeraers by gochelaers, ende geeft haer de voornaemste schult van dese verleydinge, die als bedriegers met schoon spreken ende listigheden de eenvoudige verleyden.

3 Namel. des Euangeliums, dat de mensche voor Godt gerechtveerdight wort door het geloove: waer van gesproken is cap. 2. vers 5. ende 14.

4 D. aennemen ende gelooven.

5 Ofte, voorgeschildert. D. soo klaerlick door mijne predicatien u voorgedragen, als of het in een tafereel geschildert ware, ofte voorgeschreven.

6 D. van wiens kruycinge, mitsgaders van de oorsaken ende vruchten der selve, dat wy namelick daer door van den vloeck des Wets ende dienstbaerheyt der Ceremonien verlost zijn, ick u so overvloedelick ende klaerlick hebbe geleert, als of hy selve voor uwe oogen gecruyst ware geweest.

2

⁷ Dit alleen wil ick ⁸ van u leeren, hebt ghy ⁹ den Geest ontfangen uyt de wercken der Wet, ofte ¹⁰ uyt de predikinge des Geloofs?

7 N. uyt vele andere saken, die u souden konnen overtuygen van dwalinge.

8 D. antwoort my op dese sake alleen. Niet dat hy’t selve niet en soude geweten hebben, maer sulcks segt hy om te toonen dat hy met haer eygen seggen hier in sal te vreden zijn.

9 D. de gaven des H. Geests, als daer zijn de geest der wedergeboorte, der heylighmakinge, ende der aenneminge tot kinderen.

10 Gr. uyt het gehoor. D. uyt de predikinge der leere des Euangeliums. Siet Ies. 53.1. Ioan. 12.30. Rom. 10.16.

3

Zijt ghy so ¹¹ uytsinnich? Daer ghy ¹² met den geest ¹³ begonnen hebt, voleyndight ghy nu ¹⁴ met het vleesch?

11 Ofte, sonder verstant, dwaes.

12 D. met de genade ende leere des geloofs, ’t welck de H. Geest werckt.

13 Namel. als ghy eerst tot Christum zijt bekeert, om door hem de salicheyt te soecken.

14 D. met de wercken der Wet ende met de Ceremonien, die uyterlick gedaen ende gesien worden: het welck de valsche Leeraers den Galaten leerden.

4

Hebt ghy ¹⁵ so veel ¹⁶ te vergeefs geleden? ¹⁷ Indien maer oock te vergeefs.

15 N. vervolgingen, versmaetheden, ende ongelijcken om de sake ende leere Christi.

16 D. sonder vrucht ende vergeldingen, ’t welck geschieden soude so ghy van die leere wederom soudet afwijcken.

17 D. het zy verre dat sulcks soude geschieden, hopende dat sulcks haer niet en soude wedervaren. Ofte, soo het maer daer alleen by bleve, ende dat ghy niet en soudet noch andere swarigheden om uwe afwijckinge te verwachten hebben.

5

Die u dan ^19[18] den Geest verleent, ende ¹⁹ crachten onder u werckt, [doet hy dat] uyt de wercken der Wet, ofte ²⁰ uyt de predicatie des geloofs?

19[18] D. die geestelicke gaven. Siet vers 2.

19 D. wonderwercken. Siet 1.Cor. 12. versen 10, 28.

20 Siet vers 2.

6

^b Gelijckerwijs ²¹ Abraham Gode gelooft heeft, ende het is hem tot rechtveerdicheyt gerekent:

b Genes. 15.6. Rom. 4.3. Iacob. 2.23.

21 Siet van dit exempel Genes. 15.6. ende Rom. 4.3, etc.

7

²² Soo verstaet ghy dan, dat de gene ²³ die uyt den geloove zijn, ²⁴ Abrahams kinderen zijn.

22 Ofte, verstaet dan.

23 D. die hare gerechtigheydt soecken in Christo door het geloove.

24 N. geestelicke kinderen, niet nae den vleesche, maer na de belofte. Siet Ioan. 8.39. Rom. 4.11. ende 9. versen 6, 7, 8. Galat. 3.29. Gelijck dan de Vader gerechtveerdight is, soo worden oock de kinderen gerechtveerdight, alsoo daer maer een wijse en is om gerechtveerdight te worden, namelick door het gheloove in Christum. siet Rom. 3.30.

8

Ende ²⁵ de Schrift ²⁶ te voren siende dat Godt de Heydenen uyt den geloove soude rechtveerdigen, heeft ²⁷ te voren aen Abraham ²⁸ het Euangelium vercondight, [seggende] ^{c 29} In u sullen alle de ³⁰ volckeren ³¹ gesegent worden.

25 D. de H. Geest sprekende in de heylige Schriftuere.

26 N. Genes. 12.3.

27 N. oock selfs in het Oude Testament.

28 Gr. te voren ge-euangelizeert.

c Genes. 12.3. ende 18.18. ende 26.4. ende 49.10. Actor. 3.25.

29 D. in het zaedt dat u belooft is, ende van u sal voortkomen, ’t welck is Christus, ghelijck vers 16 verklaert wort. Siet oock Genes. 22.18.

30 D. so wel Heydenen als Ioden.

31 Dat is, gerechtveerdight ende salich worden.

9

So dan die uyt den geloove zijn, worden gesegent ³² met den geloovigen Abraham.

32 D. op sulcker wijse als de geloovige Abraham is gesegent, ofte gerechtveerdight geweest. Siet versen 6, 7.

10

Want so vele als’er ³³ uyt de wercken der Wet zijn, ³⁴ die zijn onder den vloeck. Want ³⁵ daer is geschreven, ^d Vervloeckt is ³⁶ een yegelijck die niet en blijft in al het gene gheschreven is in het boeck der Wet, ³⁷ om dat te doen.

33 D. die hare rechtveerdigheyt ende salicheyt soecken door de onderhoudinge der Wet Mosis.

34 N. om dat’se de Wet niet volkomelick en onderhouden, ende daerom door de Wet de segeninge ofte rechtveerdighmakinghe niet en konnen verkrijgen. Want segeninge ende vloeck strijden tegen malkanderen.

35 N. Deut. 27.26.

d Deut. 27.26.

36 de Apostel volght hier de Griecksche oversettinge, alsoo de selve de meyninge van den Hebreeuschen gront-text seer wel uytdruckt, hoe wel de woorden een yegelick, ende al, daer niet uytgedruckt en staen.

37 N. volmaecktelick in alle deelen, ende op sulcker wijse als Godt beveelt. Ende blijckt daer uyt, dat door de wercken der Wet hier verstaen worden niet alleen de wercken der Wet der Ceremonien, maer oock der Zeden ofte Tien-Geboden.

11

^e Ende dat niemandt ³⁸ door de Wet gerechtveerdight en wort voor Godt, is openbaer: ^f want ³⁹ de rechtveerdige sal uyt den geloove leven.

e Rom. 3.20. Gal. 2.16.

38 Gr. in de Wet. de Apostel gebruyckt dese wijse van spreken door de Wet, uyt de Wet, uyt de wercken der Wet, in de Wet, in eenen sin.

f Habac. 2.4. Rom. 1.17. Hebr. 10.38.

39 Ofte, de rechtveerdige uyt den geloove sal leven. Siet Rom. 1.17.

12

Doch de Wet ⁴⁰ en is niet uyt den geloove: maer ^g de mensche ⁴¹ die dese dingen doet sal ⁴² door deselve ⁴³ leven.

40 Want de Wet belooft het leven niet den genen die uyt geloove willen gerechtveerdight worden, maer die de Wet volmaecktelick onderhouden: het welck hy bewijst uyt de belofte die by de Wet wordt gedaen, Levit. 18.5. Ezech. 20.11.

g Levit. 18.5. Ezech. 20.11. Rom. 10.5.

41 Ofte, gedaen sal hebben, N. volmaecktelick, gelijck vers 10.

42 D. door sulcke volmaeckte onderhoudinge der Wet.

43 N. eeuwelick, ende volgens dien daer door gerechtveerdigt worden indien hy de Wet in alles volkomelick soude onderhouden, het welck nochtans niemandt en doet noch doen en kan. Rom. 3.9, etc.

13

^h Christus heeft ons ⁴⁴ verlost ⁴⁵ van den vloeck der Wet, ⁴⁶ een vloeck geworden zijnde ⁴⁷ voor ons. Want ⁴⁸ daer is geschreven, ⁱ Vervloeckt is een yegelijck die ⁴⁹ aen het hout hanght.

h Rom. 8.3. 2.Cor. 5.21.

44 Gr. uytgekocht uyt den vloeck. want dese verlossinge is geschiet door betalinge van een rantsoen-gelt voor ons. Matth. 20.28. 1.Tim. 2.6.

45 D. van de straffe, tijdtlicke ende eeuwige, die de Wet den overtreders dreyght, ende die wy door onse overtredingen verdient hadden.

46 D. heeft den toorne Godts ende de straffe der sonden op hem genomen, om de selve te dragen, ende daer mede Godts straffende gerechtigheydt te voldoen.

47 D. in onse plaetse, als onse borge. Hebr. 7.22.

48 Namel. Deut. 21.23.

i Deut. 21.23.

49 D. aen het kruyce opgehangen wordt. Siet Actor. 5.30. 1.Petr. 2.24. het welck te verstaen is, niet datse alle souden verdoemt zijn, die gekruyst worden (want het tegendeel blijckt uyt het exempel van den bekeerden moordenaer Luc. 23.43.) maer om dat Godt dese wijse van straffe, als zijnde de wreedste ende smadelickste, tot een voorbeelt gestelt heeft van de straffe die sijn Sone, om ons van den vloeck te verlossen, soude moeten lijden.

14

Op dat ⁵⁰ de segeninge Abrahams ⁵¹ tot de Heydenen ⁵² comen soude ⁵³ in Christo Iesu, [ende] op dat ⁵⁴ wy ⁵⁵ de belofte des Geests vercrijgen souden ⁵⁶ door het geloove.

50 D. de genade der versoeninge ende der rechtveerdigh-makinge, als oock de erffenisse des eeuwigen levens, die Abraham ende sijnen zade belooft was. Genes. 12.3. ende 22.18.

51 Ofte, tot de volckeren: gelijck hem belooft was, dat in hem alle volckeren souden gesegent worden. Genes. 12.3.

52 D. afvloeyen soude, als uyt de fonteyne.

53 D. door Christum, als zijnde het gesegende zaedt dat Abraham belooft was. Vers 16.

54 Soo Ioden als Heydenen.

55 D. de geestelicke belofte, niet van tijtlicke maer van eeuwige goederen.

56 D. door Christum met waren geloove aengenomen.

15

Broeders, ick spreke ⁵⁷ na den mensche, ^k selfs eens menschen ⁵⁸ verbont ⁵⁹ dat bevestight is, ⁶⁰ en doet niemandt te niete, ofte [niemandt] ⁶¹ en doet daer toe.

57 D. ick sal gebruycken een exempel van menschelicke saken genomen. Siet Rom. 3.5. 1.Corinth. 9.8.

k Hebr. 9.17.

58 Het Griecksch woort diatheke, wort somtijts in’t bysonder genomen voor een Testament. Hebr. 9.17. somtijts in’t gemeyn voor allerley verbondt ofte contract tusschen twee partien. Het kan hier in beyde beteeckenissen genomen worden.

59 Namel. met onderlinge beloften, eeden, onder-teeckeningen, versegelingen, ofte diergelijcke wijse by de menschen gebruyckelick.

60 D. en behoort noch en kan niet te niete doen.

61 Gr. verordineert yet daer boven, Namel. niet afdoen, by doen, ofte veranderen.

[fol. 106r]

16

^l Nu so zijn ⁶² de beloftenissen tot Abraham ende sijnen ⁶³ zaede gesproken. Hy en seght niet, Ende den zaeden, als van vele, maer als van een, Ende uwen zaede: ⁶⁴ welcke is Christus.

l Galat. 3.8.

62 D. alsoo oock en kan niemant het verbondt, dat Godt met Abraham en alle geloovige ghemaeckt heeft, te niete maken, ofte veranderen. In het welck dewijle de beloftenissen, die Godt daer in aen sijn zijde gedaen heeft, gegront zijn niet op de onderhoudinge der Wet, maer op Christum het beloofde zaet Abrahams, soo moet dat oock altijdt vast ende onverandert blijven, gelijck in het volgende vers breeder verklaert wordt.

63 Siet Genes. 22. vers 18. Het woordt zaedt wordt somtijts genomen voor alle de nakomelingen, gelijck Genes. 15.18. ende 22.17. somtijts voor yemant in het bysonder uyt de selve, gelijck Genes. 4.25. ende 21.13. dat het in dese tweede beteeckenisse hier moet genomen worden bewijst hier de Apostel, ende leert dat dit zaedt Christus is. Siet oock Genes. 13. vers 15. ende 17.10.

64 Siet hier van het bewijs in de geslachtregisters Christi. Matth. 1. versen 1.2, 16. ende Luc. 3. versen 23, 34. ghelijck oock Isaac een voorbeeldt Christi is geweest. Genes. c. 21. vers 12. Rom. 9.7. Hebr. 11. vers 18.

17

⁶⁵ Ende dit segge ick: ⁶⁶ het verbondt dat ⁶⁷ te voren van Godt bevestight is ⁶⁸ op Christum, en wort ⁶⁹ door de Wet, ⁷⁰ die ^m na vier hondert ende dertigh jaren gecomen is, niet ⁷¹ crachteloos gemaeckt, om ⁷² de beloftenisse te niete te doen.

65 Dat is, dit wil ick seggen met het voorgaende exempel van menschelicke Verbonden ofte Testamenten.

66 Dat is, dat dan veel meer het Verbondt Godts vast blijft, sonder veranderinge.

67 Namel. met eede. Genes. 12.2. ende 15.18. ende 17.4. ende 22.17. Hebr. 6. versen 14, 15, etc. ende met andere uyterlicke teeckenen ende segelen.

68 Namel. overmits het door den doodt Christi als des Testament-maeckers soude bevestight worden. Hebr. 9.15. dat oock Christus dese geestelicke segeningen ons moeste verdienen door een volkomene voldoeninge voor onse sonden, waer van de Ceremonien der Wet voor-beelden waren: ende dat wy der selver niet en konnen deelachtigh worden, dan door het geloove in Christum.

69 Alsoo yemandt hier tegen hadde konnen seggen, dat eer de Wet gegeven was, het met de sake van Godts verbondt soo mochte gelegen zijn, maer als de Wet gegeven is geweest, dat doe het verbondt Godts soude verandert zijn geworden: soo bewijst hier de Apostel sulcks oock onwaerachtigh te zijn.

70 D. dewijle de Wet soo veel jaren daer nae op den bergh Sina gegeven is. Het beginsel van dese 430 jaren moet gereeckent worden van dien tijt aen, als Godt beval Abraham uyt sijn landt te vertrecken. Genes. 12.1. Siet hier van breeder Exod. 12.40. Actor. 7.6.

m Genes. 15.13. Exod. 12.40. Actor. 7.6.

71 Ofte, onvast. Gr. de Wet, etc. en maeckt het verbondt, etc. niet krachteloos.

72 Siet vers 16.

18

ⁿ Want indien ⁷³ de erfenisse ⁷⁴ uyt de Wet is, so en is’se niet meer ⁷⁵ uyt de beloftenisse: maer Godt heeft’se ⁷⁶ Abraham ⁷⁷ door de beloftenisse ⁷⁸ genadelijck gegeven.

n Rom. 4.14.

73 Namel. des eeuwigen levens, waer van de erfenisse van ’t landt Canaan een voor-beeldt was.

74 D. door de volkomene onderhoudinge der Wet, te verkrijgen is.

75 D. uyt het geloove, waer mede de genade ende segeninge in Christo belooft, aengenomen wordt. Want dese twee tegen malcanderen strijden, ende te samen niet en konnen bestaen. Siet Rom. 11.6.

76 Dit is te voren bewesen vers 6, etc. ende alsoo sullen dan oock alle Abrahams kinderen de erfenisse ontfangen: alsoo daer maer eenen wegh ter salicheydt en is.

77 Namel. met waren geloove aengenomen.

78 D. sonder eenige sijne verdienste. Rom. 4. versen 13, 16.

19

⁷⁹ Waer toe is dan de Wet? ^o Sy is ⁸⁰ om der overtredingen wille ⁸¹ daer by gestelt, tot dat ⁸² het zaedt soude gecomen zijn, ⁸³ dien het belooft was: ende ⁸⁴ sy is ^{p 85} door de Engelen ⁸⁶ bestelt ⁸⁷ inde handt ^{q 88} des middelaers.

79 Dit was een tegenwerpinge der valsche Leeraers, indien de Wet den mensche niet en rechtveerdight, datse dan geen gebruyck en heeft, ende te vergeefs gegeven is.

o Ioan. 15.22. Rom. 4.15. ende 5.20. ende 7.8.

80 Namel. bekent te maken. Rom. 3.20. ende 5.20. ende 7.7. ende daer van te overtuygen.

81 Ofte, geordineert.

82 Namel. dat beloofde zaedt Abrahams, welck is Christus. Siet vers 16. die het eynde der Wet is, Rom. 10.4.

83 Namel. het erfdeel, als zijnde het hooft van alle de gene die erfgenamen sullen zijn, want van hem, in hem, ende door hem is het dat wy alle de erfenisse verkrijghen, ende mede erfgenamen met hem worden. Rom. 8.17.

84 Namel. de Wet.

p Actor. 7. versen 38, 53.

85 D. door den dienst der Engelen: het welck hoe wel het in de Historie van de gevinge der Wet niet vermelt en wordt, soo is ’t nochtans dat sulcks uyt andere plaetsen afgenomen kan worden, ende in de Gemeynte ghelooft is geweest. Siet Actor. 7. versen 38, 53. Hebr. 2.2.

86 Ofte, geordineert.

87 D. door de bedieninge. Hebr. Mal. 1.1.

q Deut. 5.5. Ioan. 1.17. Actor. 7.38.

88 Waer door sommige verstaen Mosem, die Godt gebruyckt heeft als een bode ende tusschen-spreker tusschen hem ende het volck in het geven van de Wet. Exod. 19.21. Andere verstaen Christum, door welcken Godt het volck Israels uyt Egypten door de woestijne heeft geleydt, ende tot Mosem op den bergh Sina heeft gesproken. Actor. 7.38. 1.Tim. 2.5.

20

Ende de middelaer en is niet [middelaer] ⁸⁹ van eenen: maer Godt ⁹⁰ is een.

89 D. van eene partye, maer is altijt van twee verschillende partyen, om die te vereenigen.

90 D. blijft altijdt de selve, sonder dat hy verandert wordt, niet alleen in sijn wesen, maer oock in sijnen wille, voornemen, ende besluyten. Ofte, is de eene partye van beyden.

21

⁹¹ Is dan de Wet tegen de beloftenissen Godts? ⁹² Dat zy verre: want indien daer een wet ⁹³ gegeven ware ⁹⁴ die machtigh was levendich te maken, ⁹⁵ so soude waerlijck de rechtveerdicheyt uyt de Wet zijn.

91 Dit is een tweede tegen-werpinge die de valsche Apostelen, tegen het gene den Apostel terstont geseght heeft, souden konnen voorstellen. Namel. soo de Wet de overtredingen ontdeckt ende verdoemt, ende de Beloftenisse de selve bedeckt ende vergeeft, soo schijnen dese tegen malkanderen te strijden.

92 Dat is, dat en volght geensins.

93 Namel. tot sulcken eynde, op dat de mensche daer door soude gerechtveerdight worden. Ofte, die soodanigh ware, dat de mensche die volkomelick soude konnen onderhouden.

94 D. de menschen rechtveerdighen, ende het eeuwige leven toe-brengen.

95 D. soo dat soo ware, soo soude de Wet strijden tegen de Beloftenisse. Maer dat en is soo niet: ende daerom soo en is hier geen strijdt. Siet Rom. 8.3.

22

^{r 96} Maer ⁹⁷ de Schrift heeft het al ⁹⁸ onder de sonde besloten, ⁹⁹ op dat de belofte ¹⁰⁰ uyt den geloove Iesu Christi ¹ den geloovigen ² soude gegeven worden.

r Rom. 3.9. ende 11.32.

96 D. dit is een bewijs, dat de Wet niet en kan levendighmaken ofte rechtveerdigen, om dat niemandt de Wet volmaecktelick en onderhoudt, maer alle menschen daer door overtuyght worden van sonde.

97 Dat is, de geschrevene Wet, ende de Propheten als uyt-leggers der selve.

98 Een gelijckenisse genomen van misdadige, die in de kercker gesloten worden om bewaert te worden tot de straffe. Siet diergelijcke Rom. 11.32.

99 D. de beloofde segeninge ende erfenisse.

100 D. door het geloove in Christum, als door een instrument waer mede de beloofde segeninge aengenomen wordt.

1 Gr. den geloovenden. Namel. in Christum: ende niet den werckenden, dat is, die door de wercken der Wet de gerechtigheydt soecken. Ioan. 3.16. Rom. 3.22. ende 4.4, 5.

2 N. van Godt, uyt genade, om niet.

23

Doch ³ eer het geloove quam waren wy onder de Wet ⁴ in bewaringe gestelt, ende zijn besloten geweest ⁵ tot op het geloove dat geopenbaert soude worden.

3 D. eer Christus, die het fondament des geloofs is, daer het gheloove op siet ende steunt, in het vleesch is gekomen. Siet vers 19.

4 Het Griecx woort beteeckent sulck eene bewaringe die met krijghs-volck ende wacht geschiet, in een vaste plaetse. De Apostel ghebruyckt hier wederom de selve gelijckenisse als in het voorgaende vers, gelijck uyt het volgende woordt blijckt. Doch de Apostel schijnt hier oock te sien op dit gebruyck der Wet, dat de selve gedient heeft om de Ioden van de andere volcken daer mede als af te sluyten, ende gelijck als alleen te bewaren. Siet Deuter. 4.7. Psal. 147.19. Ephes. 2.14.

5 D. tot op Christum, die geopenbaert soude worden, gelijck te voren.

24

^s So dan de Wet is ⁶ onse ⁷ tucht-meester geweest ⁸ tot Christum, op dat wy ⁹ uyt den geloove souden gerechtveerdight worden:

s Matth 5.17. Actor. 13.38. Rom. 10.4.

6 Namel. der Ioden, die onder de Wet waren.

7 Gr. Paedagogos, het welck beteeckent eenen die de kinderen leydt ter schole, onderwijst, ende tuchtight. Soo vergelijckt hy dan de Ioden onder de Wet by kinderen, ende de geloovige Christenen by volwassene, die geenen tucht-meester meer van nooden hebben.

8 D. om ons te leyden tot Christum. Het welck de Wet der zeden doet als sy ons van sonde overtuyght ende den vloeck verkondight, ende derhalven ons toont dat wy dan, om behouden te worden, onsen toevlucht tot Christum moeten nemen, die ons van de sonde ende vloeck verlost heeft: ende de Wet der Ceremonien, dewijle de selve de menschen niet alleen en overtuygden van hare sonden, maer oock voorbeelden ende afbeeldingen Christi ende sijner weldaden waren. 1.Cor. 5.7. Coloss. 2.17. ende leerden dat het gene door de selve afgebeeldt was, in Christo alleen te vinden is. Hebr. 9. versen 10, 11, etc.

9 D. door de verdiensten Christi met waren geloove van ons aenghenomen, ende ons van Godt uyt genade toe-gerekent.

25

Maer als ¹⁰ het geloove ghekomen is, soo en zijn wy ¹¹ niet meer onder den tucht-meester.

10 D. Christus, op welcken het geloove siet. gelijck vers 23.

11 Overmits de selve desen sijnen dienst nu volbracht heeft, ende wy nu tot manlicken ouderdom zijn gekomen. Ephes. 4.13.

26

^t Want ¹² ghy zijt alle ¹³ kinderen Godts ¹⁴ door het geloove ¹⁵ in Christo Iesu.

t Iesai. 56.5. Ioan. 1.12. Rom. 8.15. Galat. 4.5.

12 Namel. die het Euangelium hebt aengenomen, soo wel Heydenen als Ioden.

13 Gr. sonen, Namel. volwassene, die niet meer en staen onder den tucht-meester. Want hoe wel de geloovige des Ouden Testaments onder de Wet oock Godts kinderen geweest zijn, so is ’t nochtans datse als kleyne kinderen onder den tucht-meester gehouden wierden, ende daerom van dienstknechten niet en verschilden. Gal. 4.1.

14 Siet Ioan. 1.12.

15 D. door Christum, de welcke zijnde de eygene ende eenigh-geboren Sone Godts, ons verdient heeft dat wy om sijnent wille uyt genade tot kinderen aengenomen worden. Ephes. 1.5.

27

^v Want ¹⁶ so vele als ghy ¹⁷ in Christum gedoopt zijt, hebt ghy Christum ¹⁸ aengedaen.

v Rom. 6.3.

16 D. alle die gedoopt zijn: het welck verstaen moet worden van alle degene die niet alleen den uytwendigen Doop des waters, maer oock den inwendigen Doop des Geests ontfangen. 1.Petr. 3.21. gelijck blijckt in Simon den toovenaer Actor. 8. versen 13, 21. die wel den uytwendigen, maer den inwendigen Doop niet en heeft ontfangen.

17 D. in den name ende in het geloove Christi.

18 Namel. als een geestelick kleedt, waer mede onse geestelicke naecktheydt ende schaemte bedeckt wordt, ende wy als met een bruylofts kleedt verciert worden. Rom. 13.14.

28

¹⁹ Daer in en is noch Iode noch Grieck: daer in en is noch dienstbare noch vrye: daer in en is geen man ende wijf. ^x Want ghy alle zijt ²⁰ een ²¹ in Christo Iesu.

19 Het gene hy in’t gemeyn geseght hadde van alle geloovige, dat verklaert hy breeder, ende betuyght dat onder de selve geen onderscheydt meer en is, van wat natie, conditie, ofte geslachte dat’se zijn.

x Ioan. 17.21.

20 D. als een mensche, de eene soo wel als de andere door Christum erfgenaem gemaeckt des eeuwigen levens.

21 Niet in de politie ofte huyshoudinge, daer ongelijckheyt is, maer aengaende de weldaden Christi.

29

^y Ende indien ²² ghy Christi zijt, so zijt ghy dan ²³ Abrahams zaedt, ende ²⁴ na de beloftenisse ²⁵ erfgenamen.

y Gen. 12.12. Rom. 9.7. Hebr. 11.18.

22 Namel. Galaten, die te voren Heydenen waert ende nu in Christum gelooft.

23 D. Abrahams kinderen, gelijck gesproken wort vers 7. van welcken allen Christus het hooft is, als het beloofde zaedt Abrahams. Versen 16, 19.

24 Namel. die Abraham ende sijnen zade gedaen is, ende volgens dien niet uyt de wercken der Wet. Siet vers 18.

25 Namel. des eeuwigen levens, waer van het landt Canaan een voorbeelt was. Hebr. 11.9.