Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het xvij. Capittel.

Ruste ende twist, vers 1. kloecke knechten, 2. het proeven der herten, 3. leugentale, versen 4, 7. bespottinge der armen ende elendigen, 5. kints kinderen ende vaders, 6. treflick spreken ende swijgen, 7, 27, 28. geschencken, 8, 23. den naesten vergeven, 9. Sotten, 10, 12, 16, 21, 24, 25, 28. wederspannicheyt, 11. quaet voor goet vergelden, 13. krackeelicheyt, 14, 19. vonnissen, 15, 26. vrienden, 17. borchtochte, 18. pracht, 19. verkeertheyt van herte ende tonge, 20. blijtschap ende treuricheyt des geestes, 22. gebeerden der verstandigen, 24.

1

^a EEne drooge bete, ende ruste daer by, is beter, dan een huys vol van ¹ geslachte beesten, ² met twist.

a Prov. 15.17.

1 Hebr. slachtinge. Het Hebr. woort beteeckent wel meest beesten, die ter offerhande geslachtet worden, maer het beteeckent oock die ter spijse, ende ter maeltijt bereydet zijn, als hier, ende Gen. 31.54. Siet de aenteeck. aldaer.

2 Hebr. des twistes; D. daer twist by is.

2

Een verstandich knecht sal heerschen over eenen soon, ³ die beschaemt maeckt: ende ⁴ in’t midden der broederen sal hy erffenisse deelen.

3 Vergel. bov. 10. op vers 5.

4 De sin is, dat hy onder de broederen des beschaemden soons oock een part des erfdeels wechdragen sal. Andere verstaen, dat hy als gouverneur sal zijn van de kinderen, ende van sulcken aensien, dat hem oock het beleyt harer goederen, ende volgens het bedeelen harer erffenissen, sal toevertrouwt worden.

3

^b De ⁵ smelt-kroes is voor het silver, ende den ⁶ oven voor ’t gout: ^c maer ⁷ de HEERE proeft de herten.

b Prov. 27.21.

5 Verst. een vat, daer in’t silver gesmolten, ende gesuyvert wort. alsoo ond. 27.21.

6 T.w. daer in silver, tin, koper, etc. gesmolten, ende gesuyvert wort. siet Ezech. 22.18, 19, 20, etc.

c Ierem. 17.10.

7 Verst. de Heere alleen. De menschen konnen wel, door hare konste, gout, ende silver proeven, om te weten, oft goet, ofte quaet is: maer het herte des menschen en kan niemant doorgronden dan Godt.

4

De ⁸ boosdoender merckt ⁹ op de ongerechtige lippe; een ¹⁰ leugenaer neycht de oore tot de ¹¹ verkeerde tonge.

8 D. die sijnen naesten quaet doet, ofte genegen is quaet te doen.

9 Hebr. lippe der ongerechticheyt; T.w. die te kennen geeft hoemen ongerechticheyt bedrijven, ende sijnen naesten leet doen kan.

10 Hebr. valscheyt, ofte, leugen; D. die met valscheyt, ofte leugen omgaet. Siet Iob 35. op vers 13.

11 Hebr. de tonge der verkeertheden; D. die verkeertheden spreeckt. Siet bov. 2. op vers 12. And. hoorende de leugen op de verkeerde tonge.

5

^d Die den armen ¹² bespot, ¹³ smadet desselven Maker: die sich verblijdt in’t ¹⁴ verderf, en sal niet ¹⁵ onschuldich zijn.

d Prov. 14.31.

12 T.w. met gebeerden, woorden, ofte daden. Vergel. bov. cap. 14.31.

13 D. onteert Godt, die den armen niet alleen geschapen heeft, maer oock door de armoede besoeckt, ende oeffent.

14 T.w. sijns naesten. siet ond. 24.17.

15 D. ongestraft blijven. siet 1.Reg. 2. op vers 9.

6

De ¹⁶ croone der ouden zijn de kinders ¹⁷ kinderen: ende der kinderen cieraet ¹⁸ zijn hare vaderen.

16 D. cieraet. Siet bov. 12. op vers 4.

17 T.w. die wijs, ende vroom zijn: inde welcke de oude genieten Godts segen van den welcken siet Psa. 127.3. ende 128.3.

18 Want het is eerlick, uyt eerlicke ouderen geboren te zijn.

7

Eene ¹⁹ voortreffelicke lippe en past eenen ²⁰ dwasen niet: veel min eenen Prince een leugenachtige lippe.

19 Hebr. eene lippe der voortreffelickheyt, ofte, uytnementheyt, D. een overtreffelick propoost, ofte, reden, handelende van uytnemende dingen, als van wijsheyt, ende deuchtsaemheyt. also is in’t volgende, Hebr. eene lippe der valscheyt, een valsch propoost.

20 D. eenen quaden sot, die van alle wijsheyt, eere, ende deugt vervallen is. Siet 1.Sam. 25. op vers 25.

8

Het geschenck is in de oogen sijner ²¹ heeren ²² een aengenaem gesteente: waer henen ²³ het sich sal wenden, ²⁴ sal’t wel gedyen.

21 D. die genegen zijn dat te ontfangen, ofte die’t alreede ontfangen hebben, ende nu besitten. Siet van dit woort, Gen. cap. 14. op vers 13.

22 Hebr. gesteente der aengenaemheyt, D. als een aengenaem edel gesteente, ofte peerle, dewelcke om hare schoonheyt, ende kostelickheyt seer lieftallich plegen te zijn.

23 T.w. het geschenck door het beleyt, ende aenbieden des schenckers. And. waer henen hy, te weten de schencker, ofte eygenaer sich sal wenden, sal hy voorspoet hebben.

24 D. ’tsal wat uytrichten by den genen, die ’t ontfangt, tot voordeel des genen die’t geeft. Salomo en spreeckt niet van het gene, datmen doen moet, maer van het gene, dat pleecht te geschieden.

9

Die de ²⁵ overtredinge ²⁶ toedeckt, ²⁷ soeckt liefde: maer die de ²⁸ sake weder op haelt, scheydt ²⁹ den voorneemsten vrient.

25 T.w. die tegen hem van sijnen naesten begaen is. Vergel. bov. 10.12.

26 T.w. mits die te vergeten, ende te vergeven.

27 D. poocht de liefde, door de welcke hy van sijnen vrient bemint wort, te voeden, ende te onderhouden.

28 Ofte, het woort; te weten, der overtredinge.

29 Siet bov. 16. op vers 28.

10

De bestraffinge gaet dieper in den verstandigen; dan den sot hondertmael ³⁰ te slaen.

30 T.w. om hem tot beteringe te brengen.

11

³¹ Sekerlick de wederspannige soeckt het ³² quaet: maer een ³³ wreede bode sal tegen hem ³⁴ gesonden worden.

31 Ofte, De wederspannige soeckt alleenlick het quaet. Hebr. de wederspannicheyt, dat is, die seer wederspannich is. Siet Iob 35. op vers 13. Alsoo bov. vers 4. valscheyt voor valschaert. Verstaet den genen, die wedersporich is tegen Godt, ende die over hem gestelt zijn. And. de quade soeckt alleen, oft, sekerlick, wederspannicheyt.

32 T.w. dat hy sijnen naesten aendoe, ende voornemelick den vroomen.

33 T.w. de Satan, ofte eenige sware plage, die Godt als sijne scherprichters gebruyckt.

34 N. van Godt.

12

³⁵ Dat een beer, die van jongen berooft is, eenen man te gemoette kome; maer niet een sot ³⁶ in sijne dwaesheyt.

35 De sin is, dattet min perijckel is eenen beer te gemoeten in sijne woedende wreetheyt, als eenen sot, etc.

36 D. als hy door sijne dwaesheyt tot alle onredelicke, ende rasende passien gedreven wort.

13

^e Die quaet voor goet vergeldt; het ³⁷ quaet en sal van sijnen ³⁸ huyse niet wijcken.

e Deut. 32.35. Prov. 20.22. ende 24.29. Rom. 12.17. 1.Thes. 5.15. 1.Petr. 3.9.

37 T.w. der straffe. Siet Genes. 19. op vers 19.

38 D. van sijn huysgesin. siet Gen. 7. op vers 1. ofte van sijn geslachte, ende nakomelingen. T.w. die sijne sonden navolgen. Siet 1.Reg. 14. op vers 10.

14

^{f 39} Het begin des krackeels is [gelijck] een ⁴⁰ die het water openinge geeft: daerom verlaet den twist, eer ⁴¹ hy sich ⁴² vermengt.

f Prov. 20.3.

39 D. die het krackeel, ofte geschil begint.

40 D. die het water inlaet, mits de sluys te openen, ofte den dam te breken, daermede het wederhouden wort. want dese openinge, ende breucke blyvende, en isser geen houden aen den loop des waters; ja des selven doorganck wort lancx so ruymer.

41 T.w. de twist.

42 Ofte, vermengt worde. T.w. onder vele, die daerin getrocken, ende mede gemoeyt worden. ofte, eer ghy u daer in mengt.

15

^g Wie den godtloosen ⁴³ rechtveerdicht, ende den rechtveerdigen ⁴⁴ verdoemt, zijn den HEERE een grouwel, ⁴⁵ ja die beyde.

g Exod. 23.7. Prov. 24.24. Ies. 5.23.

43 D. vry-spreeckt, ende rechtveerdich verklaert. siet Gen. 44. op vers 16. ende Deut. 25. op vers 1.

44 D. onrechtveerdich, schuldich, ende strafweerdich verklaert. siet Deut. 25. op vers 1.

45 D. d’een soo wel als d’ander, beyde gelijckelick. Siet de selve maniere van spreken, ond. 20.10, 12.

16

Waerom doch soude in de hant des sots ⁴⁶ het coop-gelt zijn, om wijsheyt ⁴⁷ te coopen, dewijle hy geen ⁴⁸ verstant en heeft?

46 D. de rijckdom, ende middel, om konsten, ende wetenschappen te leeren.

47 Te weten, gelijck andere dingen, die voor gelt, ofte ware altijt konnen gekregen worden: even als of de wijsheyt, ende geleertheyt in alle manieren oock soodanich ware, ende van een yeder, self den sotten, oock alsoo te verkrijgen ware.

48 Hebr. herte; D. verstant. Siet Iob 9. op vers 4. Hy spreeckt van ’t verstant, waer door men bequaem is, om de wijsheyt eernstelick te begeeren, grondelick te begrijpen, ende stichtelick te gebruycken.

17

⁴⁹ Een vrient heeft ⁵⁰ t’aller tijt lief: ende ⁵¹ een broeder wort in de benautheyt ⁵² geboren.

49 T.w. die een oprecht vrient is, D. die weldadicheyt, ende trouwe doet aen sijnen vrient, Gen. 24.49. ende die waerheyt, ende vrede lief heeft, Zach. 8.19.

50 Niet alleen in voorspoet, maer oock in tegenspoet.

51 D. die ware broederlicke liefde bewijst, om sijnen vrient uyt den noot te helpen, ofte immers daer in eenige verlichtinge hem nae sijn vermogen toe te brengen.

52 D. door Godts voorsichticheyt toe-geschickt, ende ten voorschijne gebracht, also dat in de benautheyt geopenbaert wort wie een recht broeder is. And. een broeder is tegen de benautheyt geboren, T.w. om in deselve by te staen. ofte: ende hy (t.w. de vrient) wort een broeder in de benautheyt geboren.

18

Een verstandeloos mensche ⁵³ clapt in de hant; ⁵⁴ sich borge stellende ⁵⁵ by sijnen ⁵⁶ naesten.

53 Siet bov. 6. op vers 1.

54 of Borgtocht belovende.

55 Hebr. voor het aengesichte; D. in de tegenwoordicheyt. And. voor.

56 Verst. den schultheer, tot wiens versekeringe de borge sich tot de betalinge verbint. Andere verstaen den schuldenaer, voor den welcken de borgtocht geschiet.

19

⁵⁷ Die het gekijf lief heeft, heeft de

57 De reden is, om dat de kyvagie een oorspronck is van vele sonden, die de twist-gierige met sijn doen schijnt lief te hebben.

[fol. 9v]

overtredinge lief: ^h die ⁵⁸ sijne deure verhoocht, ⁵⁹ soeckt ⁶⁰ verbrekinge.

h Prov. 16.18.

58 T.w. de deure sijner timmeragie, die hy hooch opgetrocken heeft. ’t is te verstaen als een gemeyn spreeckwoort van de gene, die sich boven haren staet uytsteken. Want gelijck een huys seer hooch opgetimmert zijnde, dickwijls den val onderworpen is, alsoo sal een mensche, die sich verheft boven sijnen staet, ende veracht sijnen naesten, dien hy door twisten soeckt te verdrucken, seer dickwijls tot eenen schrickelicken val komen.

59 Siet bov. 8. op vers 36.

60 D. schade, ende verderf. alsoo bov. cap. 16.18.

20

Wie ⁶¹ verdraeyt is van herten, en sal ⁶² het goede niet vinden: ende die ⁶³ verkeert is met sijne tonge, sal in’t quade vallen.

61 Ofte, verkeert. siet bov. 6. op vers 14.

62 Verg. bov. 16.20. ende de aenteeck.

63 Siet bov. 2. op vers 12.

21

Wie ⁶⁴ eenen sot genereert, [die] sal hem tot droefheyt zijn: ende de vader des ⁶⁵ dwasen en sal sich niet verblijden.

64 D. die eenen sot metter tijt worden sal.

65 Siet van dit woort, bov. op vers 7.

22

ⁱ Een blijdt herte sal eene medecine ⁶⁶ goet maken: maer een verslagen geest sal het ⁶⁷ gebeente verdroogen.

i Prov. 15.13.

66 D. krachtich, datse den lichame deucht doe. Vergel. de maniere van spreken met Prov. 15.2. And. sal goet doen [als] eene medecine, T.w. den lichame, om dat in goede gesontheyt te onderhouden. Ofte, maeckt goede medecine; T.w. die het lichaem doet welvaren.

67 D. de inwendichste leden, ende krachten des lichaems. Siet Iob 7. op vers 15.

23

De godtloose sal het geschenck uyt ⁶⁸ den schoot nemen; ⁶⁹ om ⁷⁰ de paden des rechts te buygen.

68 T.w. des genen, die het aenbiet. D. sal het heymelick, ende in’t verborgene nemen: want niemant geerne bekent is voor eenen die het recht buycht. Vergel. bov. 16. op vers 33.

69 Vergel. ond. 18.5. ende 21.14. Iesa. 10.2. Amos 5.12.

70 D. de rechte maniere van doen, die in ’t gerichte moet gevolcht worden, te verkeeren. Vergel. Exod. 23.2.

24

^{k 71} In het aengesichte des verstandigen is wijsheyt: maer ⁷² de oogen des sots zijn in het eynde der aerde.

k Eccles. 2.14. ende 8.1.

71 D. de wijsheyt siet den verstandigen als ten oogen uyt; te weten, alsmen acht neemt op de gestadicheyt sijner oogen, de manierlickheyt sijnes wesens, ende schaemachticheyt sijnes gelaets. Andere verstaen dit alsoo, dat de wijsheyt den verstandigen altijt by de hant is, ende niet verre te soecken: ofte, datse die altijt voor de oogen hebben, om sich nae die te voegen. Eccl. 2.14.

72 D. het gesichte des sots sweeft, ende dwaelt herwaerts, ende ginswaerts nae alle hoecken. De vliegende oogen zijn een teecken van de ydelheyt, ende ongestadicheyt des gemoets. And. de sot siet over al om wijsheyt te vinden, maer te vergeefs, bov. 14.6.

25

^l Een sotten soon is een verdriet voor sijnen vader; ende ⁷³ bittere droefheyt voor de gene, die hem gebaert heeft.

l Prov. 10.1. ende 15.20. ende 19.13.

73 Hebr. bitterheyt, D. een oorsake der droefheyt, die haer herteseer bitter smaeckt. Siet 2.Reg. 4. op vers 27.

26

Het en is ⁷⁴ niet goet, den ⁷⁵ rechtveerdigen ⁷⁶ oock te doen boeten; dat de Princen [yemant] slaen souden ⁷⁷ om ’t gene dat recht is.

74 D. seer quaet, onbehoorlick, ende niet deugende, alsoo ond. 18.5. item 19.2. ende 20.23. alsoo niet quaet, wort geseyt voor het gene, dat goet is, ond. 31.12.

75 D. die geen schult en heeft.

76 D. niet alleen de boose, maer oock de vroome: ofte, ten is niet goet den rechtveerdigen boete op te leggen, veel min ten onrechte aen het lijf te straffen.

77 Ofte, boven, ofte, tegen het recht.

27

Wie ⁷⁸ wetenschap weet, houdt sijne woorden in; [ende] een man van verstant is ⁷⁹ kostelick van geeste.

78 D. goet, ende vast verstant heeft.

79 D. dierbaer, ende spaersaem van gemoede, niet lichtveerdelick, ende onbedachtelick uytstroyende al het gene, dat hy weet, ende in, ofte op sijn herte heeft. And. is koel van geeste, ofte, koelsinnich, dat is, vry van passien, ofte beroeringen, ende traech in’t spreken. siet van het woort geest in desen sin genomen, 2.Reg. 19.7. ende ond. 29.11. siet d’aent.

28

Een dwaes selfs, die swijcht, sal wijs geacht worden: [ende] die sijne lippen toesluyt, verstandich.