Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het xix. Capittel.

Wetten bevelende den Israëliten datse sullen heylich zijn, vers 1, etc. Vader ende Moeder eeren, de Sabbathen onderhouden, 3. Afgoderye schouwen, 4. De Danck-offeren behoorlick slachten ende gebruycken, 5. Den Armen gedachtich zijn inden Oogst, 9. Haren naesten geen onrecht doen, nochte buyten het gerichte, nochte in 't gerichte, 11. Oock in het herte hem niet tegens zijn, maer goet doen met woorden, ende wercken, uyt rechte liefde, 17. Dingen die verscheyden zijn, niet onder een vermengen, 19. Geene hoererye toelaten, 20. Wanneer sy de vruchten des lants Canaans souden eten, 23. Geen bloet eten; nochte Waerseggerye, etc. gebruycken, 26. Geen Heydensche teeckenen van rouwe maken, 27. Nochte hare dochteren tot onkuyscheyt uytsetten, 29. Maer Godt ende sijne ordinantien in weerde houden, 30. Niet de Waerseggers, 31. De Oude eeren, 32. Den vreemdelingen recht doen, 33. Ia een yeder in alle Koophandelingen, 35.

1

VOorder sprack de HEERE tot Mose, seggende:

2

Spreeckt tot de gantsche vergaderinge der kinderen Israëls, ende segt tot hen, ^a Ghy sult ¹ heylich zijn: want ick de HEERE uwe Godt ben ² Heylich.

a Bov. 11.44. Ond. 20.7, 26. 1.Pet. 1.16.

1 D. leven nae alle mijne wetten ende geboden, rakende de seden, ceremonien, ende burgerlicke rechten: welcker aller eenige in dit cap. verhaelt worden.

2 Niet alleen in gedachten, woorden, ende wercken, maer oock in 't wesen, de heylicheyt selve.

3

^b Een yeder sal sijne ³ Moeder, ende sijnen Vader vreesen, ende ^c mijne Sabbathen houden: ⁴ Ick ben de HEERE uwe Godt.

b Exod. 20.12.

3 De moeder wort hier voor de vader genoemt, om dat de kinderen in hare jonckheyt meest hare moeder behoeven, ende in haren ouderdom sommige die meest plegen te verachten.

c Exod. 31.13. Ond. 26.2.

4 Siet bov. 18. op't vers 2. alsoo ond. vers 4, 10, 12. ende 14, etc.

4

Ghy en sult u tot de ⁵ Afgoden niet keeren, ende ^d u geene gegotene Goden maken: Ick ben de HEERE uwe Godt.

5 Het Hebr. woort beteeckent eygentlick Nietige dingen, ofte, dat niet en is. Daerom d'Apostel seer wel seyt, dat de Afgodt in de werelt niet en is. 1.Corinth. 8.4. want het is een ydel versiersel van des menschen ydel herte, 1.Sam. 12.21.

d Exod. 34.17.

5

Ende wanneer ghy ⁶ een Danck-offer den HEERE offeren sult: ⁷ nae u welgevallen sult ghy dat offeren.

6 Siet bov. 3. op 't vers 1.

7 D. met uwe goede genegentheyt, ende vrywillich, ende onbedwongen voornemen. Want dese danck-offeren waren wel geboden; doch niet met een precijs voorschrift, sulcx dattet een yeder vry was daer in te doen, nae dat hy hem in sijn herte geroert vont. Siet bov. 7. vers 16. ende vergelijckt dit met het vrywillich brant-offer bov. cap. 1. vers 3.

6

^e Ten dage uwes offerens, ende des anderen daegs, sal't gegeten worden: maer wat tot op den derden dach overblijft, sal met den vyere verbrandt worden.

e Bov. 7.16.

7

Ende so het op den derden dach ⁸ eenichsins gegeten wort; ⁹ 't is een afgrijselick dinck, het en sal niet aengenaem zijn.

8 Hebr. etende gegeten wort.

9 Siet bov. 7. op 't vers 18.

8

Ende so wie dat eet, sal sijne ¹⁰ ongerechticheyt dragen, om dat hy ¹¹ het heylige des HEEREN ontheyligt heeft: daerom ¹² sal de selve ziele uyt hare volcken uytgeroeyt worden.

10 Siet bov. 5. op't vers 1.

11 Siet bov. 5. op't vers 15.

12 Siet Genes. 17. op 't vers 14.

9

^f Als ghy oock den Oogst uwes lants in oogsten sult, ghy en sult den hoeck uwes velts niet gantschelick af-oogsten; ende dat ¹³ van uwen oogst op te samelen is, niet opsamelen.

f Ond. 23.22. Deuter. 24.19.

13 D. het overblijfsel der aren die noch op te rapen zijn.

10

Insgelijcks en sult ghy uwen wijngaert ¹⁴ niet na lesen, ende d' afgevallene besyen van uwen wijngaert niet opsamelen: den armen ende den vreemdelinck sult ghy die overlaten; Ick ben de HEERE uwe Godt.

14 T.w. na dat de principaelste druyven afgesneden zijn, ende de aflesinge des wijnberchs eens gedaen is.

11

^g Ghy en sult niet stelen: ende ghy en sult ¹⁵ niet liegen, noch valschelick handelen, een yegelick tegen sijnen naesten.

g Exod. 20.15.

15 Ofte, niet loochenen dat ghy yet van yemant in bewaringe genomen hebt.

12

^h Ende ghy en sult niet valschelick by mijnen Naem sweeren: ¹⁶ want ghy soudt den ¹⁷ Naem uwes Godts ontheyligen: Ick ben de HEERE.

h Exod. 20.7. Deuter. 5.11.

16 And. ende ghy en sult den name uwes Godes niet, etc.

17 Siet bov. 18. op het vers 21.

13

Ghy en sult uwen naesten niet bedriechlick verdrucken, nochte berooven: des ⁱ Dach-looners ¹⁸ arbeyts-loon en sal by u niet vernachten tot aen den morgen.

i Deuter. 24.14. Iacob. 5.4.

18 Hebr. werck, ofte, arbeyt. Siet Iob 7. op vers 2. Ierem. 22. op vers 13. etc.

14

Ghy en sult den dooven niet vloecken, nochte voor het aengesicht des blinden geenen ¹⁹ aenstoot setten: maer ghy sult voor uwen Godt vreesen, Ick ben de HEERE.

19 Het welcke hem soude mogen quetsen, ofte doen vallen.

15

Ghy en sult geen onrecht doen in 't Gerichte, ^k ghy en sult het ²⁰ aengesicht des geringen niet aennemen, nochte ²¹ des grooten aengesicht voortrecken: in gerechticheyt sult ghy uwen naesten richten.

k Deuter. 1.17. ende 16.19. Proverb. 24.23.

20 Dat is, niet acht nemen in 't oordeelen ende vonnissen op de hoedanicheyt der persoonen, maer op den eysch, ende de gerechticheyt der sake. Dese maniere van spreken is oock, Deuter. 20.17. ende Psal. 82.2. Vergel. Deuter. 1.17. ende Proverb. 24.23.

21 D. hem gonstich zijn, ende voorstaen in sijn onrecht. Siet dese maniere van spreken oock Exod. 23.3.

16

^l Ghy ²² en sult niet wandelen [als] een ²³ Achterklapper onder uwe volcken; Ghy ²⁴ en sult niet staen tegen het bloet van uwen naesten: Ick ben de HEERE.

l Exod. 23.1.

22 D. herwaert ende derwaert te wandelen om quade geruchten van sijnen naesten te stroyen, ende noch andere te vernemen, om die weder uyt te breyden. Siet dese maniere van spreken oock Prov. 11.13. ende 20.19. Ierem. 6.28. ende 9.4.

23 Het Hebr. woort beteeckent eygentlick eenen die over ende weerover wat draegt, nae de wijse der kreemeren, die van den eenen koopen, ende aen den anderen verkoopen. Alsoo is 't met den achterklapper, die vanden eenen wat hoort, ende den anderen dat aenseyt, tot sijn eygen profijt, ende sijnes naesten schade.

24 D. ghy en sult uwen naesten niet alleene niet omme-brengen, maer oock geene oorsake zijn, dat hy door valsche getuygenisse omgebracht worde.

[fol. 56v]

17

^m Ghy en sult uwen ²⁵ broeder in u herte niet haten: ⁿ ghy sult uwen naesten ²⁶ neerstelick berispen, ende en sult ²⁷ de sonde in hem niet verdragen.

m Iohan. 2.10. ende 3.15.

25 Dat is, uwen naesten. Siet Gen. 19. op vers 7. ende c. 29.4. ofte, uwen lantsman. siet Exod. 2.11. 1.Sam. 30.23. Actor. 22.1. alwaer het woort broeder voor lantslieden genomen wort.

n Matth. 18.15. Luc. 17.3.

26 Hebr. bestraffende bestraffen.

27 And. op dat ghy de sonde voor hem, ofte om sijnent wille niet en draget: D. de straffe, die hy verdient hadde, met hem niet draget.

18

^o Ghy en sult niet wreken, nochte [toorn] behouden tegen de kinderen uwes volcks; maer ^p ghy sult uwen naesten lief hebben als u selven: Ick ben de HEERE.

o Matth. 5.39, 44. Luc. 6.27. Rom. 12.19. 1.Corinth. 6.7. 1.Thess. 5.15. 1.Pet. 3.9.

p Matth. 5.43. ende 22.39. Rom. 13.9. Galat. 5.14. Iac. 2.8.

19

Ghy sult mijne insettingen houden; Ghy en sult geen tweederley aert uwer beesten laten t' samen te doen hebben, ^q Uwen acker en sult ghy niet ²⁸ met tweederley [zaet] bezaeyen: Ende een kleet van ²⁹ tweederley stoffe, door-een-vermengt, en sal aen u niet komen.

q Deut. 22.9.

28 Alsoo Deuter. 22.9.

29 Als van wollen ende linnen. Siet Deut. 22. vers 11.

20

Ende wanneer een man door ³⁰ byligginge des zaets by eene vrouwe sal gelegen hebben, die eene dienstmaecht is by den ³¹ man ³² versmaedt, ende ³³ geensins gelost en is, nochte haer geene vryheyt en is gegeven: ³⁴ die sullen gegeesselt worden, sy en sullen niet gedoodet worden; want sy en was niet ³⁵ vry gemaeckt.

30 Vergel. bov. 18.22.

31 Verstaet dien, met welcken sy ondertrouwt, ofte getrouwt is geweest, ende daerna van hem versmaedt. And. by een yder versmaet. D. soo veracht, datse niet vry gemaeckt en wort, maer blijft in slavernije.

32 And. aen een man ondertrouwt.

33 Hebr. niet lossende gelost.

34 Hebr. geesselinge, ofte slaginge sal geschieden. Siet van dese straffe, Deuter. 25.2, 3.

35 Want indiense vry ware geweest, soudese hebben moeten gedoodt worden. Deuter. 22.24.

21

Ende hy sal zijn schult-offer den HEERE, aen de deure der Tente der t' samen-komste brengen, eenen ram ten schult-offer.

22

Ende de Priester sal met den ram des schult-offers voor hem over sijne sonde, die hy gesondigt heeft, voor het aengesichte des HEEREN versoeninge doen: ende hem sal vergevinge geschieden van sijne sonde, die hy gesondigt heeft.

23

Als ghy oock in dat lant gekomen sult zijn, ende alle geboomte ter spijse geplant sult hebben, ³⁶ so sult ghy de voor-huyt daer van, des selven vrucht, besnijden: drie jaren sal 't u ³⁷ onbesneden zijn, daer en sal niet van gegeten worden.

36 D. ghy sult de eerste vruchten voor onreyn houden, als een voorhuyt, ende niet gebruycken, maer wech werpen.

37 D. onreyn, ende volgens niet bequaem, om genut te worden.

24

Maer in 't vierde jaer sal alle sijne vrucht ³⁸ een heylich dinck zijn, ter lof-segginge voor den HEERE.

38 D. sy moeste den Heere toegeheylicht zijn, om hem te loven voor de vruchtbaerheyt der boomen: ende hierom moestense den Priesteren gegeven zijn, die de spijse hares Godts aten. Hebr. heylicheyt.

25

Ende in het vijfde jaer sult ghy des selven vrucht eten, ³⁹ om het inkomen van dien voor u te vermeerderen: Ick ben de HEERE uwe Godt.

39 D. op dat de Heere het inkomen van dien voor u lieden vermeerdere.

26

Ghy en sult niet met den bloede eten: Ghy en sult op geen ⁴⁰ vogel-geschrey acht geven, nochte ⁴¹ guychelrye plegen.

40 Het Hebr. woordeken beteeckent niet alleen uyt de vogelen, maer oock uyt andere dingen yet aenmercken ende waernemen, om door ydele konste yetwes dat verborgen is te openbaren, ofte te voorseggen. Alsoo is dit woort oock gebruyckt, 2.Reg. 21.6. 2.Chron. 33.6.

41 Het Hebreeusch woort beteeckent met verblindinge der oogen tooveren, waer door men meynt te sien, dat niet en is: gelijck het van eenige genomen wort, Deuter. 18.10. 2.Reg. 21.6. 2.Chron. 31.6. Iesa. 2.6. ende 57. versen 3, 7. Ierem. 7.9. andere verstaen het van de dach-verkiesinge, ofte, waerseggerye, uyt het aenschouwen vande wolcken, ende des Hemels gestaltenisse, dewelcke sterre-kijckerye genoemt wort.

27

^r Ghy en sult de hoecken uwes hoofts niet ront afscheeren: Oock en sult ghy de hoecken uwes baerts niet verderven.

r Ond. 21.5.

28

^s Ghy en sult om een ⁴² doot lichaem geene snijdinge in uwen vleesche maken, noch schrift eenes ingedruckten teeckens in u maken; Ick ben de HEERE.

s Deuter. 14.1.

42 Hebr. ziele. Dat is, om het doode lichaem eenes menschen. Alsoo ond. 21.1, 11. ende 22.4. Num. 9.6. ende Psal. 16.10.

29

Ghy en sult uwe dochter niet ontheyligen, haer ter hoererye houdende; op dat het lant niet en hoerere, ende het lant met schendelicke daden vervult worde.

30

Ghy sult mijne Sabbathen houden, ende mijn Heylichdom sult ghy ⁴³ vreesen: Ick ben de HEERE.

43 Ofte, in eere houden, mits na te volgen de wetten ende ordinantien, die daer in moeten onderhouden worden, ende daer in niet te verschijnen, onbequaem zijnde door afgoderye, ofte eenige andere sonde, ende onreynicheyt. Siet ond. 26.2.

31

^t Ghy en sult u niet keeren tot de ⁴⁴ Waerseggeren, ende tot de ⁴⁵ Duyvels-konstenaren, en soecktse niet, u met hen verontreynigende: Ick ben de HEERE uwe Godt.

t Ond. 20.6.

44 Ofte, tot de waerseggende geesten. Want het woort beteeckent soo wel de geesten, die over onbekende, ende verborgene dingen gevraecht zijnde, antwoorde gaven, als de waerseggers soo mannen, als vrouwen, die de Geesten vraechden om antwoorde te krijgen. Sy worden wel nae 't gemeen gebruyck waerseggers genoemt, maer zijn desen name inder daet onweerdich: om dat sy menichmael valscheyt antwoorden, ende de waerheyt, niet dan om te bedriegen ende schade te doen. Siet van dese oock ond. 20.27. Deuter. cap. 18.11. 1.Sam. 28.3, 9. 2.Reg. 21.6. 1.Chr. 10.13. Actor. 16.16.

45 Het Hebr. woort komt van weten, om dat dese lieden sich roemden ende uytgaven, veel te weten, namelick niet alleen dat geschiet, ende anderen onbekent was, maer oock dat noch geschieden soude, ende hier toe ydele, ende Duyvelsche konsten gebruyckten. siet van dese oock ond. 20.6, 27. 1.Sam. 28.3, 9. Ies. 8.19.

32

Voor den graeuwen hayre sult ghy opstaen, ende sult het aengesichte des Ouden vereeren: ende ghy sult vreesen voor uwen Godt, Ick ben de HEERE.

33

^v Ende wanneer een Vreemdelinck by u in uwen lande, als vreemdelinck verkeeren sal, ghy en sult hem niet ⁴⁶ verdrucken.

v Exod. 22.21.

46 Het woort beteeckent, yemant ofte door onwetentheyt, ofte wetens, ende willens, ja oock met gewelt in 't sijne verkorten, ende ongelijck doen.

34

De Vreemdelinck, die als vreemdelinck by u verkeert, sal onder u zijn, als een inboorlinck van u lieden: ghy sult hem lief hebben, als u selven; want ghy zijt vreemdelingen geweest in Egyptenlant: Ick ben de HEERE uwe Godt.

35

Ghy en sult geen onrecht doen in 't gerichte, met ⁴⁷ d' elle, met 't gewichte, ofte met de ⁴⁸ mate.

47 Verstaet allen regel van hant-mate, ofte voet-mate, ofte eenich instrument, daer mede men de lengte, ofte breedte van eenige dingen, die vast aen elckanderen zijn, meet.

48 D. daer mede men eenige natte waren, ofte oock drooge, die niet vast aen een zijn, meet.

36

^x Ghy sult eene rechte Wage hebben, rechte ⁴⁹ weeg-steenen, een recht ⁵⁰ Epha, ende een recht ⁵¹ Hin: Ick ben de HEERE uwe Godt, die u uyt Egyptenlant uytgevoert hebbe.

x Prov. 11.1. ende 16.11. ende 20.10.

49 Dat is, gewichte. want het was gebruycklick, dat sy op de wage, ofte schale, steenen in plaetse van gewichte leyden. siet oock Deuter. 25.13, ende 15. Prov. 16.11. Mich. 6.11.

50 Siet bov. cap. 5. op vers 11.

51 Dit was een mate van natte waren, houdende soo veel als twee en tseventich gemeene hoender-eyeren. Siet van de selve Exod. 29.40. ende ond. 23. vers 13. Num. 15.4, 9.

37

Daerom sult ghy alle mijne insettingen, ende alle mijne rechten onderhouden, ende sultse doen: ick ben de HEERE.