Logo DBNL
Spiegel der Letteren. Jaargang 24 (1982)

Spiegel der Letteren. Jaargang 24

(1982)– [tijdschrift] Spiegel der Letteren–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Ende si affeleerde in rueken
(Hadewijch Stg. XXVI, v. 30)

In de derde strofe van Stg. XXVI voert Hadewijch de koningin van Seba ten tonele als het beeld van de ideale minnares:

25
Die coneghinne van saba
 
Si volgde salamoene na;
 
Dat was om wijsheit sueken.
 
Als sine vonden hadde, ja,
 
So worden hare sine wondre ga
30
Ende si affeleerde in rueken.
 
Si gaf hem al
 
ende die ghichte stal
 
Wat so si hadde in binnen,
 
Beide herte ende sin,
35
daerne bleef niet in:
 
Het wart al verswolghen in minnen1.

De vv. 29-30 hebben de filologen enige moeilijkheden bezorgd. Daar is vooreerst de uitdrukking (?) ga werden, waarvan Verdam moest toegegeven dat ze hem niet duidelijk was. Wel signaleerde hij Mhd. mir wirt gach, uitdrukking die ook in het Mnl. eenmaal voorkomt, met de betekenis ‘ik heb haast, ik verlang naar iets’2. Maar daar betreft het dus een onpersoonlijk ww., terwijl ga werden hier persoonlijk wordt gebruikt. Verdam geeft overigens zelf toe dat de kontekst een dergelijke interpretatie niet erg waarschijnlijk maakt: ‘toen zij S. gevonden had, behoefde zij niet meer onstuimig te verlangen’, merkt hij nuchter op. Misschien toch te nuchter: immers, rueken, in het volgende vers, kan - behalve ‘zijn gedachten richten op’ - eveneens ‘verlangen, begeren’ betekenen3, en aldus de door Verdam gesuggereerde interpretatie van ga werden bevestigen. Reeds in zijn Hadewijch-editie van 1910 stelde Van Mierlo echter voor om v. 29 te vertalen als ‘zoo vielen haar schielijk, meteen (= ga) zijne wonderen ten deel’4, en deze verklaring heeft zich tot hiertoe in de Hadewijchstudie gehandhaafd, waarschijnlijk terecht, zoals ik beneden duidelijk hoop te maken.

Problemen leverde echter ook affeleerde (in A + B: affleerde) op. Dit werkwoord, dat ons uit andere Middelnederlandse teksten niet bekend is, werd door Verwijs als een leenwoord uit het Frans beschouwd: affleeren < Fr. affluer ‘overvloeien, overvloed hebben’5. Deze verklaring werd door Snellen6 en aanvankelijk ook door Van Mierlo7 overgenomen, maar in 1942 zette deze laatste zich uitdrukkelijk tegen deze interpretatie af, en stelde hij als vertaling ‘wegvloeien, wegsmelten’ voor8. Volgens Rombauts en De Paepe9 komen beide interpretaties echter op hetzelfde neer. Zo zien we De Paepe in een kleine bloemlezing van 1973 Verwijs' verklaring overnemen10, maar in een bewerking van Van Mierlo's Hadewijch-antologie diens verklaring van deze passage onveranderd laten11.

Toch bevredigen deze gissingen me niet helemaal. Het lijkt me immers mogelijk deze passage aan de hand van de Vulgaat op een adequatere wijze te interpreteren.

In 1 Kon 10, 1-10 wordt ons verhaald hoe de koningin van Seba naar Salomo trok om hem met raadsels op de proef te stellen, een examen dat Salomo, zonder eenmaal het antwoord schuldig te moeten blijven - moet daarom al ga niet als ‘schielijk, snel, gauw, zonder dralen’ begrepen worden? - cum laude doorstond:

 
Et docuit eam Salomon omnia verba quae proposuerat; non fuit sermo
 
qui regem posset latere, et non responderet ei (1 Kon. 10, 3)

Salomo's wijsheid (en rijkdom) maken op de koningin zo'n indruk, dat ze ‘non habebat ultra spiritum’ (1 Kon. 10, 5): ze was het noorden kwijt, of, zoals Maerlant het in zijn Rijmbijbel beschrijft12:

 
... hare wonderde zo sere
 
Dat soe cume behilt den sin.

M.a.w. ze affeleerde, di. ze affóleerde, ze verloor er haar zinnen bij. En na een uitbundige lofrede op Salomo, gaf ze hem kostbare geschenken (1 Kon. 10, 10):

 
dedit ergo regi centum viginti talenta auri, et aromata multa nimis
 
et gemmas pretiosas (vlg. v. 31: ‘si gaf hem al’)

Is onze interpretatie van affeleren juist, dan blijkt Hadewijchs strofe dichter bij het Bijbelverhaal aan te sluiten dan tot dusver was aangenomen. Meteen is het ook waarschijnlijker geworden, dat v. 29 geen betrekking heeft op een begeerte die uitgaat van de koningin van Seba, maar integendeel op de wondere antwoorden die zij van Salomo ontvangt: de koningin geraakt immers buiten zichzelf wanneer zij deze wondere en wijze antwoorden vernomen heeft13, en slechts v. 29 kan hierop betrekking hebben. Dat de koningin van Seba ook in Hadewijchs versie Salomo's wondre ontvangt, blijkt eveneens uit de volgende strofe, die hierop terugkomt:

 
Hadse iet vermert in vremden weghen
 
Onder dat arme diede,
 
So ware hare dat hoghe wonder ontbleven. (vv. 38-40)

Dat affeleren als affoleren moet worden begrepen, wordt nog waarschijnlijker als we in overweging nemen dat dit werkwoord in het Mnl. bestond. Het MNW geeft er verschillende voorbeelden van, maar telkens is affoleren er transitief gebruikt met de betekenissen ‘aan lijf of leden beschadigen, kwetsen, verwonden’, ‘vertreden, verderven, verwoesten’14. In het Oudfrans werd affoler echter reeds in de XIIde eeuw ook onovergankelijk gebruikt, met zowel de betekenis ‘gek worden’ als ‘te gronde gaan’15.

Hadewijchs derde strofe is dus op een paradox gebouwd: wijsheid vinden is affeleren, is zijn zinnen verliezen. De ware minnaar verliest zichzelf, zijn vermogens, herte ende sin in de allesverzwelgende, onpeilbare minne. Net als Salomo's wijsheid, is de minne te groot opdat de beperkte, menselijke vermogens ze zouden kunnen omvatten; de minnaar schiet altijd tekort:

 
Want dat rechtste volgheven van minnen
 
Dat es dat ontbliven van binnen. (vv. 67-68)

De inspanningen van de minnaars worden echter op zo'n overvloedige en overrompelende wijze vergoed, dat ze affleren, d.i. dat ze boven zichzelf, waar menselijke vermogens te kort schieten, worden opgetild, verzwolgen worden in de onbeschrijflijke minnegenieting buten den gheesten:

 
Want sine connen niet al volleesten
 
Ende dat hare dat es saen verdaen
 
Inder hogher minnen ontfaen
 
Dus comense buten den gheesten. (vv. 69-72)

Leiden

frank willaert


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs