Spiegel der Letteren. Jaargang 24

[p. 81]

[Nummer 2]

Tekstinterpretatie via een onderzoek van de co- en intertekstuele relaties in de ‘Roman van Walewein’^*

‘Men kan - als men een generalisatie toestaat - twee stromingen in het literatuuronderzoek onderscheiden: de extensieve en de intensieve. De eerste streeft naar een overwicht van of een inzicht in grotere gehelen van de letterkunde of zelfs naar de beschrijving van een “ontwikkeling”, de tweede tracht één enkele tekst zo gedetailleerd mogelijk te analyseren als een blikopener op de periode waarbinnen de tekst ontstond en functioneerde’¹.

Het Wal.-onderzoek², dat ons al geruime tijd bezighoudt, heeft zowel extensieve als intensieve implicaties. In een reeks vroegere bijdragen hebben we de eerstgenoemde aan de orde gesteld en als wetenschappelijke hypothese een nieuwe situatieschets van de Mnl. Arturroman voorgesteld, een hypothese die vooralsnog uitdagende perspectieven opent m.b.t. de hoofse literatuur in Vlaanderen en Brabant, maar alleszins door verder detailonderzoek moet worden geverifieerd, genuanceerd en gecorrigeerd, ev. gefalsifieerd³. In deze

* Dit artikel is de volledige tekst van een referaat gehouden tijdens het Vlaams Filologen-congres te Antwerpen.

1 Citaat uit f. lulofs, De Filoloog als Archeoloog. N.a.v.: A.M. DUINHOVEN: Bijdragen tot reconstructie van de Karel ende Elegast. Deel I. Assen, van Gorcum, 1975, in NTg 68 (1975), blz. 465.

2 We gebruiken in deze bijdrage de volgende afkortingen: Wal.: de Roman van Walewein; LH: Lantslootvander Haghedochte; Mor.: de Roman van Moriaen.

3 We hadden het in die bijdragen over onze twijfels m.b.t. de sleutelpositie van de Wal. in de overlevering van de Mnl. Arturroman, over onze vermoedens m.b.t. een sterkere afhankelijkheid van de niet-historische, Mnl. Arturromans t.a.v. het Lancelotcomplex, vermoedens ook m.b.t. een jongere bloeiperiode van de zgn. oorspronkelijke Arturromans, nl. in de tweede helft van de 13de eeuw. Zie hierover j.d. janssens, De Arturistiek: een ‘wout ronder genade’. Beschouwingen over de Roman van Walewein, Die Wrake van Ragisel, de Roman van Ferguut, de Lancelot-compilatie en de Roman van de Ridder metter Mouwen, in SpL 21 (1979), blz. 296-318; verder nog Oude en nieuwe wegen in ‘Het woud zonder genade’. (Terreinverkenning voor verder onderzoek van de Mnl. niet-historische Arturroman), in Ntg 75 (1982), blz. 291-312, en Nieuwe en oude wegen binnen de Middelnederlandse Arturistiek, in Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij van 1981, blz. 177-186.

[p. 82]

bijdrage zouden we de Wal. tot voorwerp willen maken van een analyserend, intensiever diepte-onderzoek. Vanzelfsprekend plaatsen we daarvoor de tekst centraal, maar met een belijdenis tot tekstgeconcentreerd werken zijn we niet uit de problemen.

De visies m.b.t. de interpretatie van een middeleeuwse tekst lopen nogal wat uiteen. Om binnen het kader van de Arturistiek te blijven, denken we bijv. aan de sceptische bedenkingen van M. Draak: ‘Wij moeten ten opzichte van de pijnlijk geschonden overblijfselen van onze middelnederlandse Arthur-literatuur vooreerst en inderdààd “op onze hoede” zijn. Ik ben er mij van bewust dat vele Mediaevisten met recht geïnteresseerd zijn in het “hoe een bepaalde tekst” - juist in de vorm waarin hij ons is overgeleverd - “gewerkt kan hebben in zijn eigen tijd”, en in welke mate de tegenwoordige belangstelling voor structuuronderzoek studerenden naar nog niet voldoende gewaarborgde objecten doet grijpen. Toch houd ik mij aan de stelregel dat literaire voortbrengselen uit de Middeleeuwen precies als archaeologische bodemvondsten gereinigd dienen te worden van latere aanwassen, toevoegingen, herstellingen en althans getest op hiaten en vervalsingen. Ik beweer niet dat men dit alles zal kunnen achterhalen, maar men moet het wél proberen’⁴. De Nederlandse mediëviste breekt terecht een lans voor een grondig codicologisch en tekstkritisch onderzoek en suggereert met overschot van gelijk dat de tekst, zoals hij ons is overgeleverd, steeds een door de kopiisten gerecipieerde vorm van de auteurstekst is, wat ons bij de evaluatie van de dichterlijke creativiteit op basis van de bewaarde handschriften tot grote voorzichtigheid moet aanmanen⁵. We menen in haar ‘stelregel’ verder een (neo-)positivistische tekstgerichtheid weer te vinden die op een archeologische manier het origineel van de dichter probeert te reconstrueren. Als men inderdaad vaststelt wat voor ingewikkelde veranderingen bijv. de zgn. geïnterpoleerde niet-historische Arturromans in de Haagse Lancelot-compilatie vermoedelijk hebben ondergaan⁶ - en dan hebben we het

4 Zie M. DRAAK, Oude en nieuwe Lancelot-problemen, en de noodzakelijkheid van lezen, in MKNAW, afd. Letterkunde, N.R. dl. 39, nr. 8, Amsterdam 1976, blz. 366.

5 We hebben dit ook zelf gesteld m.b.t. de Trojeroman van Segher Diengotgaf, waarover bij de literatuurhistorici grote onzekerheid bestaat t.a.v. het aantal versregels van het werk: ‘Begin nu maar eens een werk structureel te analyseren en te interpreteren waarvan je van ca. 1400 vzn. niet weet of ze al dan niet tot je onderzoeksterrein behoren’, zie J.D. JANSSENS, De Trojeroman van Segher Diengotgaf, in Roman en Onderwijs. Nieuwe benaderingsmogelijkheden van de roman in het onderwijs, Leuven 1979, blz. 136.

6 Zie o.m. W.P. GERRITSEN, Die Wrake van Ragisel. Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerkingen van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wraketeksten, Assen 1963, blz. 158-165; m.b.t. de Mor., zie o.m. M.J.M. DE HAAN, Het bediet van Moriane?, in TNTL 88 (1972), blz. 200-215.

[p. 83]

nog niet over de oorspronkelijke samenstelling van de codex⁷ en ‘the tantalizing questions’ i.v.m. de rol van de ‘corrector’⁸ -, dan kan men de waarschuwing van M. Draak m.b.t. de interpretatie van deze romans méér dan begrijpen. Toch vermoeden we - we kunnen ons evenwel vergissen - dat haar scepsis tegenover structuuronderzoek óók is ingegeven door concrete voorbeelden van dergelijke analyse uit de recente vakgeschiedenis⁹.

Lijnrecht tegenover de visie van Draak staat bijv. deze van H. Paardekooper-Van Buuren. M.b.t. de Mor. stelt laatstgenoemde: ‘Men kan gerust stellen dat de M een van de gaafste middelnederlandse arturromans is. De struktuur is tot in de kleinste zaken overwogen, elk detail is verantwoord en heeft een betekenisvolle funktie in het geheel. Struktuur en zin vormen hetzelfde principe: het kleine dat identiek is aan het grote, het grote dat het kleine omvat en mogelijk maakt...’¹⁰. In haar studie van de tekst klinkt een overmoedig vertrouwen in de mogelijkheid van geldige (zelfs detail-)interpretaties op grond van hermeneutische structuuranalyse; ze fotografeert a.h.w. het werk vanuit een gezichthoek die haar toelaat het verhaal in zijn geheel en tot in de kleinste bijzonderheden te overschouwen. Luchtfotografie tegenover archeologie dus... Alleen is het in het geval van Paardekooper-Van Buuren niet helemaal duidelijk wàt ze precies heeft gefotografeerd: nu eens bespreekt ze haar ‘foto M’ als weergave van de zgn. Oer-Moriaen, dan weer als beeld van de Compilatie-Moriaen¹¹ Dus toch: leve de archeologie?

Nu is het een alom aanvaard feit dat archeologie én luchtfotografie in onderlinge relatie tot elkaar onmisbare disciplines zijn bij het tot stand komen van betrouwbare inzichten over ons verleden. Dat geldt

7 Voor alle daarmee samenhangende problemen (het eerste deel van de codex is verloren: tusen fol. 99 en 100 is er tekstverlies, wat gevolgen heeft voor onze kennis van de Compilatie-Perchevael; de problemen m.b.t. de invoeging van de Roman van de Ridder metter Mouwen in de codex, enz.), raadplege men M. DRAAK, De Middelnederlandse vertalingen van de Proza-Lancelot, in MKNAW, afd. Letterkunde, N.R. dl. 17, nr. 7, Amsterdam 1954, blz. 193-242.

8 Alle geïnterpoleerde Arturromans, behalve de Perchevael, worden door de corrector onverbeterd gelaten. Zie W.P. GERRITSEN, Corrections and Indications for Oral Delivery in the Middle Dutch Lancelot Manuscript (The Hague K.B. 129A10), in Litterae textuales. Neerlandica Manuscripta. Essays presented to G.I. Lieftinck 3, Amsterdam 1976, blz. 58.

9 M. Draak schrijft in haar recensie over de inleiding tot de Moriaen-uitgave van H. PAARDEKOOPER-VAN BUUREN en M. GYSSELING: ‘Om maar met de hardste uitspraak te beginnen: De “Eigenlijke inleiding op de Moriaen: analyse naar structuur en zin” is een hoofdstuk (artikel) van iets meer dan 26 pagina's (pp. 10-36) dat me in geen enkel opzicht overtuigt. Het is verward geschreven, zwevend én kinderlijk, het zoekt hogere bedoelingen achter situaties die tot de gangbare bestanddelen van avonturen-romans kunnen worden herleid’, zie haar boekbeoordeling in de NTg 65 (1972), blz. 222.

10 Moriaen. Opnieuw uitgegeven en geannoteerd door H. PAARDEKOOPER-VAN BUUREN en M. GYSSELING, Zutphen z.j., blz. 36.

11 Zie o.m. M.J.M. DE HAAN, Het bediet van Moriane?, in TNTL 88 (1972), blz. 201-201. Herdrukt in Arturistiek in artikelen (ed. E.P. van Oostrom), Utrecht 1978, blz. 260-261.

[p. 84]

mutatis mutandis ook voor het filologisch omgaan met oudere teksten. Zelfs als we constateren hoe dynamisch een middeleeuwse tekst wel kan zijn, dan kunnen we ons o.i. op basis van de overgeleverde tekst toch een verantwoord beeld vormen van de zingeving door de dichter, op voorwaarde dat we voldoende codicologisch en tekstkritisch gewapend zijn, op voorwaarde m.a.w. dat we de vaak verbijsterende complexiteit van de tekstoverlevering niet uit het oog verliezen.

Als we dan met de Wal. tekstgeconcentreerd willen werken, moeten we eerst - de waarschuwing van Draak indachtig - ons studie-object waarborgen. Met de Wal. hebben we alleszins, in vergelijking tot de meeste andere Mnl. niet-historische Arturromans, geluk in die zin dat de tekstoverlevering vrij eenvoudig is en het werk blijkbaar autonoom heeft gefunctioneerd¹² en nergens door compilatorische ingrepen blijkt te zijn aangetast. We kennen de Wal. volledig uit het Leidse handschrift (L), Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Letterk. 195, fol. 121-181, en gedeeltelijk uit de Gentse fragmenten (G), Bibliotheek der Rijksuniversiteit, nr. 1619¹³. Hoewel in de beide handschriften nogal wat fouten en detailwijzingen (meestal niet met een andere betekenisnuance) voorkomen, bevatten L en G - voorzover we in de overeenkomstige passages kunnen nagaan - dezelfde tekststructuur; vermits ze niet op elkaar teruggaan, maar onafhankelijk van elkaar op dezelfde moedertekst¹⁴, mogen we veronderstellen dat de lezing van L (althans in grote lijnen) de structurering van de dichters te zien geeft¹⁵.

Als dan een cultuurhistorisch monument uit de bodem werd opgegraven en de onderzoeker het voor zich heeft liggen, kan hij het vanuit verschillende gezichtshoeken bekijken, kan hij het met een verschillende vraagstelling benaderen. Dat geldt niet minder voor oudere teksten. Zoals bij de tegenstelling Draak/Paardekooper-Van Buuren reeds gedeeltelijk werd gesuggereerd, stonden (staan) in de literaire mediëvistiek vaak twee types van vragen tegenover elkaar: enerzijds

12 Dit blijkt o.m. uit de samenstelling van de Leidse codex; zie G.A. VAN ES, De Jeeste van Walewein en het schaakbord van Penninc en Pieter Vostaert. Artur-epos uit het begin van de 13de eeuw (dl. II), Zwolle 1957, blz. 400.

13 Het zijn twee losse bladen, die grotendeels de vv. 7877-8074 en 9075-9273 dekken, alles te zamen 388 verzen, zie G.A. VAN ES, o.c., blz. 421 en 424.

14 Zie G.A. VAN ES, o.c., blz. 430. Hier weze opgemerkt dat we van het doorgaans oorspronkelijke karakter van hs. G niet zo overtuigd zijn als Van Es. De tekstuitgever meent dat de kopiist van L (of een voorganger?) herhaaldelijk overtollige woorden heeft ingevoegd of de zin affectisch heeft verzwaard (zie blz. 428); het valt echter te overwegen dat de kopiist van G de oorspronkelijke tekst in zijn voorbeeld heeft beknopt (en verarmd). In die zin zijn de tekstkritische aantekeningen op blz. 508-515 en blz. 523-529 betwistbaar.

15 Dit lijkt ons een bruikbare werkhypothese, hoewel theoretisch natuurlijk niet valt uit te sluiten dat de moedertekst X van L en G tegenover de autograaf drastische structurele wijzigingen zou hebben aangebracht.

[p. 85]

‘Uit welke materie is het werk samengesteld? Wat is de herkomst van de diverse bestanddelen?’ - ook dàt is archeologie!^15a -, anderzijds ‘Wat betekende het werk in zijn tijd? Wat waren de bedoelingen van de dichters?’. Het is een oude tegenstelling in de vakgeschiedenis, die periodisch door verschillende benamingen wordt weergegeven: (post-romantisch) traditionalisme tegenover individualisme, genetisch onderzoek tegenover structuralistisch, (neo-)positivistische tegenover hermeneutische studie... De bril die men als aanhanger van de een of de andere richting opzette, bepaalde dikwijls de aard van de uitspraken over een bepaald werk. M.b.t. het oeuvre van Chrétien de Troyes zouden de literaire archeologen (die voor deze gelegenheid omgedoopt tot ‘kelticisten’) de nadruk leggen op de incoherenties, het gebrek aan eenheid, de inconsequente passages die op het bestaan van ‘(Proza-)Vorlagen’ leken te wijzen (o.m. G. Paris, J.L. Weston, R.S. Loomis); de literaire luchtfotografen wezen daarentegen op de grote eenheid in de werken van de Franse dichter, op zijn ‘einzigartige Schöpfungskraft’ (o.m. W. Foerster, E. Faral, J.D. Bruce en S. Hofer)¹⁶.

Als men evenwel bereid is de kring van vooroordelen in deze polariserende controverse te doorbreken om alle mogelijk oplossingen zo objectief mogelijk te overwegen, tekenen zich nieuwe perspectieven af voor het wetenschappelijk onderzoek. Vermits immers middeleeuwse werken een oorspronkelijkheid sui generis bezitten en zich vrijwel steeds binnen een vaste traditie van topoi, motieven en genregewoonten bewegen, kan de vraag ‘Wat gebruikten de dichters om hun werk op te bouwen’ zinvol aangevuld worden met een andere vraag: ‘Hoe hebben de dichters de van elders bekende gegevens in hun nieuwe werk concreet vorm gegeven?’. Op die manier kunnen de genetische en de structurele benaderingswijze in het compositie-onderzoek met elkaar worden verzoend. Via bronnenonderzoek slagen we er wellicht in om in een bepaald werk directe ontlening aan een ander werk op te sporen; we kunnen dan proberen te achterhalen hoe de dichter met die ontleende passages creatief is omgesprongen. Het onderzoek naar de rol van de analogie zal hierbij uiterst belangrijk blijken te zijn.

15a Ook dat zal M. Draak met haar vroeger geciteerde uitspraak wel hebben bedoeld. We denken hierbij aan haar stellingname in het begin van haar doctorale dissertatie, Onderzoekingen over de Roman van Walewein, Groningen/Amsterdam 1975, blz. 6: ‘M.i. toch is het onmogelijk een juist inzicht te krijgen in de bouw van dit Walewein-verhaal, voordat de sprookjesgedeelten gescheiden zijn van de Arthur-avonturen en eventuele andere elementen. Pas nadat op deze wijze het door traditie gebonden materiaal geëlimineerd is, kan men de hoop koesteren iets te weten te komen van het individuele inzicht van den dichter; om deze reden acht ik het Walewein-onderzoek dan ook nog niet afgesloten.’ (wij cursiveren).

16 Zie o.m. P. TILVIS, Ueber die unmittelbare Vorlagen von Hartmanns ‘Erec’ und ‘Iwein’, Ulrichs ‘Lanzelet’ und Wolframs ‘Parzival’, in Der arthurische Roman, Darmstadt 1970, blz. 165-214.

[p. 86]

Analogie¹⁷ is inderdaad het structureringsprincipe bij uitstek, werkelijk ‘the dominant form’¹⁸. Een ontleende passage kan nl. herwerkt worden volgens de bedoeling van de dichter en aangepast aan de co-tekst¹⁹, waarbinnen de bedoelde passage moet worden geïntegreerd. Van hieruit kan de dichter de beschikbare gegevens structureel uitbreiden, bijv. door die creatief bewerkte kern in andere episodes te reflecteren, zodat die met de eerste bepaalde narratieve elementen, beelden of details gemeen hebben. Op die manier maakt de analogie door additie van motieven en/of episodes een lineaire of horizontale expansie van het verhaal mogelijk²⁰.

Analogie is evenwel niet enkel lineair expansief. Analogie is immers zelden letterlijke herhaling; wie dus analogie zegt, heeft het tegelijkertijd over distinctie. Het is inderdaad dank zij de analogische gelijkenis dat een ideëel ‘samen-zien’ van bepaalde passages²¹ mogelijk wordt en we het betekenisvol anders-zijn ontdekken; het is zo dat we doorstoten tot diepere niveaus dan dit van het louter narratieve. M.a.w. analogie graaft naar de diepte, is ook een verticaal verschijnsel dat de zingeving van het werk suggestief aan het licht brengt.

Zo ontstaat door het preluderen en laten echoën van bepaalde passages (‘hoofdstukken’, episodes, motieven, details) een subtiele analogische structuur, waardoor de dichter tegelijkertijd kan vertellen (horizontale dimensie) én verklaren (verticale dimensie).

Tot dusver hadden we het enkel over analogische relaties op het cotekstuele niveau van een werk. Dat analogie ook via intertekstuele relaties ‘verticaal actief’ kan zijn, zullen we verderop proberen duidelijk te maken²².

Nu wordt het de hoogste tijd om naar de Wal. terug te keren. Na voorbereidend werk van W.J.A. Jonckbloet²³ kwam het bronnenonderzoek m.b.t. onze Mnl. Arturroman definitief van de grond met

17 Ruim opgevat! We bedoelen er o.m. mee: herhaling, inversie, spiegeleffecten, contrasten climaxwerking.

18 Zie ‘Analogy as the dominant form’ in E. VINAVER, The Rise of Romance, Oxford 1971, blz. 99-122.

19 We gebruiken de term co-tekst, om het begrip te onderscheiden van de buitentalige context (werkelijkheid). Zie H. VAN GORP e.a., Lexicon van literaire termen, Leuven 1980, blz. 39.

20 We inspireren ons hier op N.J. LACY'S referaat Analogy and Verticality in Chrétien de Troyes op het XIth Triennial Congress of the International Arthurian Society te Exeter (1975).

21 Spontaan gerealiseerd in de (lees-) luisteract van creatieve (lezers/) toehoorders.

22 Voor de begrippen co-, con- en intertekstualiteit, raadplege men H. VAN GORP, Vernieuwingen binnen de literatuurwetenschap, in Roman en Onderwijs, blz. 56.

23 In het tweede deel bij zijn tekstuitgave, zie W.J.A. JONCKBLOET, Roman van Walewein (II), (Werken uitgegeven door de Vereeniging ter bevordering der Oude Nederlandsche Letterkunde), Leiden 1848.

[p. 87]

de baanbrekende ‘Onderzoekingen over de Roman van Walewein’ van M. Draak²⁴. De Nederlandse mediëviste kwam tot de conclusie dat de drieledige questestructuur van het werk ontleend is aan een middeleeuwse sprookjesvariant van het type Aa/Th 550. ‘Begrijpelijk’ - zo betoogt Draak - ‘is dat het sprookje door zijn verplaatsing naar een hoofs milieu met een eigen traditie, grote veranderingen heeft ondergaan: toen de avonturen van den ongenoemden sprookjesheld overgebracht werden op Walewein, een der bekendste Arthur-ridders, diende tegelijkertijd met diens karakter, eigenaardigheden etc. te worden gerekend.’²⁵. M. Draak was dus reeds én de ontlening én de creatieve aanpassing op het spoor gekomen! De situatie is evenwel nog gecompliceerder. Inderdaad, de structuur van het sprookjesschema is verantwoordelijk voor de algemene gang van zaken van de kernmomenten van Waleweins queste, nl. de initiale hofscène, de episodes aan de hoven van koning Wonder, koning Amoraen en koning Assentijn, de episodes met de vos Roges (ontmoeting, hulp om Endi binnen te raken en onttovering) en de finale Arturscène. Maar noch alle bijzonderheden van deze episodes, noch de daartussen liggende avonturen kunnen verklaard worden door ontlening aan de sprookjesvariant²⁶. Om de ruimte tusen de kernmomenten op te vullen, hebben de Wal.- dichters aan de Arturliteratuur van hun tijd ontleend.

M. Draak zelf meende hiervoor een reeks bronnen te kunnen aanwijzen. Het uitlenen van Gringolet aan de cnape in de Wal. (vv. 1351-1552) zou in secundair verband staan tot een episode uit het begin van de Lancelot-en-prose²⁷; zo zouden ook de list van Ysabele en de episode van het geschonden gastrecht (vv. 7359-8332 en 8736-9039) samen met een gelijkaardige passage uit de Continuation Perceval van Gerbert teruggaan op een gemeenschappelijke bron Y²⁸. Verder nam Draak m.b.t. de zwaardbrugepisode invloed aan van de Chevalier de la Charrete van Chrétien de Troyes²⁹.

Uit deze gegevens trok de mediëviste in hoofdzaak ‘extra-literaire’ conclusies; het was immers haar bedoeling zich ‘rekenschap te geven uit welke bestanddelen en op welke wijze de roman van Walewein is geworden tot “almost a compendium of mediaeval romantic fiction”’³⁰. ‘Archeologische’ doelstellingen dus. In haar besluit geeft Draak dan

24 Haar doctorale dissertatie (1936) werd opnieuw uitgegeven Met aanvullend hoofdstuk over ‘Het Walewein onderzoek sinds 1936’, Groningen/Amsterdam 1975.

25 Zie M. DRAAK, o.c., blz. 2.

26 Zie M. DRAAK, o.c., blz. 132-134.

27 Zie M. DRAAK, o.c., blz. 146-149 en blz. 200.

28 Zie M. DRAAK, o.c., blz. 183-197 en blz. 200.

29 Zie M. DRAAK, o.c., blz. 174-176 en blz. 200.

30 Zie M. DRAAK, o.c., blz. 11-12.

[p. 88]

ook - zij het aarzelend - te kennen dat men de Wal. op basis van haar onderzoek als een oorspronkelijk werk mag beschouwen, dat Penninc als de eigenlijke initiatiefnemer moet worden aangezien en dat er tussen de twee Wal.-dichters een nauwe samenwerking moet hebben bestaan³¹.

Met die besluiten kunnen we grosso modo akkoord gaan³², maar toch zijn we ervan overtuigd dat men uit de gegevens van Draak met andere vragen voor de geest méér had kunnen besluiten. Daartoe moeten we echter vooraf de bronnenkwestie iets scherper stellen.

In enkele vroegere bijdragen hebben we gepoogd om duidelijk te maken dat de Continuation Perceval van Gerbert zélf directe invloed op twee Wal.-episodes heeft uitgeoefend; een gemeenschappelijke bron veronderstellen voor W en G (resp. de overeenkomstige episode uit de Wal. en uit Gerbert) is dus niet nodig. Verder toonden we aan dat de Wal.-dichters het Franse Lancelotcomplex (en niet de zgn. Lancelot van Chrétien de Troyes!) moeten hebben gekend, vermoedelijk zelfs via de berijmde bewerking ervan in het Middelnederlands, Lantsloot vander Haghedochte³³. Dit bronnenonderzoek heeft naast ‘extra-literaire’ impl caties m.b.t. de oorspronkelijkheid, de datering en de positie van de Wal. in de Mnl. Arturtraditie - waarover we het in de reeds genoemde bijdragen uitvoerig hadden - ook gevolgen voor de interpretatie van structurering en zingeving van het werk.

Vroeger hadden Jonckbloet en Draak al aangetoond dat de Wal.-dichter de ruimte tussen de hofscène bij Wonder en die bij koning Amoraen opvulde met een passage die hij aan de Lancelot-en-prose had ontleend³⁴. We achten het waarschijnlijker dat Lantsloot vander

31 Zie M. DRAAK, o.c., blz. 200-212. Terecht betoogt Draak dat Vostaert ook het sprookje moet hebben gekend om ‘“überhaupt” te kunnen inzien dat met Assentijn's burcht het verste punt van de queste bereikt is’ (blz. 206). Verder hebben de twee Walewein-dichters allebei Gerbert én LH gebruikt: Penninc introduceerde uit Gerbert de Bloiesine-list (wellicht ook het toverbed bij Wonder), Vostaert de episode van het geschonden gastrecht; Penninc ontleent aan LH de cnape-episode, de zwaardbrugepisode en de omschrijving voor Walewein ‘der aventuren vader’; Vostaert de Hestor-episode. Dit alles pleit onmiskenbaar voor nauwe samenwerking tussen de twee dichters. Zie o.m. J.D. JANSSENS, De Arturistiek: een ‘wout sonder genade’, blz. 316-317.

32 Hoewel we de ‘fouten’ van Vostaert niet zo sterk in de verf zouden zetten. De twee opvallende ‘horten’, nl. vv. 7935-36 en 7964-65 (M. Draak, blz. 210-11), de afname van de kracht van het zwaart-met-de-twee-ringen (Draak, blz. 211), de plotse aanwezigheid van een ‘palas’ (v. 8502) in het ‘vrijthof’ kunnen ook via een tekstimmanente interpretatie worden verklaard, zoals trouwens ook het achterwege blijven van de berg tussen het hof van Amoraen en Wonder in Vostaerts deel en het veranderde beeld van Ysabele. Zie J.D. JANSSENS, Analyse van de structuur en de verhaaltechniek in de hoofse, oorspronkelijk Middelnederlandse ridderroman (deel II) (gestencild), Leuven 1976, blz. 620-622.

33 Zie voetnoot 3.

34 Zie J.D. JANSSENS, De Arturistiek: een ‘wout sonder genade’, blz. 311-12. Hoe de dichters creatief met de ontleningen aan Gerbert omsprongen, hebben we in diezelfde bijdrage behandeld (blz. 316-17); we zullen het er daarom verder niet over hebben.

[p. 89]

Haghedochte de bedoelde passage leverde^34a. Penninc heeft ze dan aangepast aan zijn verhaalkader. Dat betekent o.m. dat hij een vervanging van de hoofdpersonages doorvoert. De toevallig in het woud jagende Lancelot ruimt de plaats voor Arturs neef, ‘der aventuren vader’, een questeridder die tijdens zijn avonturen de hoofse norm optimaal vertegenwoordigt. Dat Walewein de cnape zijn lievelingspaard schenkt, dat hij bovendien zelf nodig heeft om de queste te kunnen verderzetten, is een daad van uitzonderlijke hoofse edelmoedigheid, wat later als dusdanig door Lancelot (!) wordt erkend:

‘Men hevet menichwaerf gheseit
Van seer Waleweins miltheit:
Hi es hovesch, milde ende coene.
Wat manne soos hevet te doene
Bescud hi, ziet hi dat hijs noot
Hevet: zine doghet es groot.
Hi gaf hem tpaert, dat wanic best.’ (vv. 1769-75)³⁵.

Door het lenen van zijn paard stelt Walewein bovendien de cnape in staat om tot ridder te worden geslagen aan het hof van Artur (integratie in de hoofse gemeenschap); hij houdt de jongeman te dier gelegenheid de ridderlijke norm voor:

‘Ende penst emmer om die ere
Vandesen daghe voort waert mere.
Nu vaert ende keert so ghi eerst moghet
Ende peinst emmer om die doghet.’ (vv. 1531-34)

Dit wordt bij het ritueel van de zwaardomgording door Artur herhaald:

‘... peinst omme die ere
Van desen daghe vort waert mere
Ende emmer pijnt u omme die doghet
So waer ghi comt ende ghijt doen moghet
Ende vordert weduwen ende wesen
Ende alle die ghi vint in vresen
Bescudse ende set jou lijf daer voren!’ (vv. 1847-53)

Bij de aanpassing van de Lancelot-passage is het bemerkenswaard dat grote nadruk wordt gelegd op de ongemeen positieve eigenschappen van Walewein en op de exemplarische rol van de hoofse norm. Dat is ook de reden waarom Walewein onmiddellijk na de ontmoeting met de

34a Zie ons artikel in NTg, blz. 308.

35 We citeren naar de uitgave van G.A. VAN ES, zie voetnoot 12.

[p. 90]

cnape moest geconfronteerd worden met de felle tolridders, waarop hij de ‘felle zede’ (v. 1650) de wereld uithelpt. Maar er is meer! Niet enkel de onmiddellijke tekstomgeving wordt vanuit die ontleende passage gestructureerd³⁶, ook het verdere verhaal. Bijna 8.000 verzen later volgt er immers een tweede cnape-episode (vv. 10.171-10.883), waarin de cnape van hulpbehoevende jongeman tot hulpbiedende ridder is geworden, die de bovengeciteerde aanmaningen van Walewein en Artur in werkelijkheid weet om te zetten³⁷.

Dat Penninc een oorspronkelijk Lancelotavontuur heeft omgebogen tot een passage waarin de Waleweinlof niet van de lucht is, verraadt wellicht al iets over de bedoelingen van de Mnl. dichter (cf. infra); het is evenwel uitgesloten dat het middeleeuws publiek de oppositie Lancelot-Walewein als intertekstuele relatie kan hebben gerecipieerd, vermits het bedoelde Lancelotavontuur in een bonte waaier van gebeurtenissen wegzinkt in de volumineuze Lancelotroman. Dat geldt echter niet voor dat andere Lancelotavontuur, dat op de Wal. invloed heeft uitgeoefend, nl. de zwaardbrugepisode³⁸. Het gaat hier immers om het topavontuur van de absolute minnaar, zijn meest bekende exploot in de onvoorwaardelijke dienst van zijn geliefde ‘coninginne’!

In LH komt Lansloot ‘op dat boort van ere riuire’³⁹; aan de overkant ziet hij een kasteel, waarin hij de koningin gevangen weet. De toegang tot de burcht loopt evenwel over de verschrikkelijke ‘brugghe van den swerde’ (v. 118), zo ‘scarp als .i. scermes’ (v. 121). Maar de ridder, gedreven door minne voor ‘Arturs wijf die tenden sinne/Dicke lantslote brochte’ (vv. 112-113), is vastbesloten de levensgevaarlijke hindernis te overwinnen:

36 De structurering van de omringende co-tekst is nog heel wat gecompliceerder. Na de schenking van Gringolet aan de cnape, verovert Walewein zich bij de ‘felle toolne’ het paard Lyaert; dat schenkt hij (de tweede schenking van een paard) tijdens de veldslag aan het hof van koning Amadijs aan de cnape, die door de vrienden van zijn tegenstander uit het zadel werd gelicht (cf. vv. 2171-80). M.a.w., Walewein schenkt de cnape het paard van de tolridder, die zelf het paard van de cnape had geroofd! De analogie gaat nog verder: wanneer Walewein, te voet, onverhoeds door de man die Gringolet berijdt, wordt aangevallen, beschut de cnape hem tegen die woeste uitval en verovert hij Gringolet voor zijn redder...

37 Men heeft hier niet enkel inversie (eerste cnape-episode: Walewein: helper, de cnape: hulpbehoevende; tweede cnape-episode: Walewein: hulpbehoevende, de cnape: helper), maar ook het zgn. potentie/akt-schema (de norm die in de eerste cnape-episode werd voorgehouden, wordt in de tweede gerealiseerd). Voor dit laatste schema, zie W. BRAND, Chrétien de Troyes. Zur Dichtungstechnik seiner Romane, (breiburger Schriften zur romanischen Philologie, 19), München 1972, blz. 22-23.

38 Zie ons artikel in NTg, blz. 303-307.

39 Het fragment werd afgedrukt in VERWIJS' Bloemlezing uit de Middelnederlandse Dichtkunst, herzien door Dr. C.C. DE BRUIN (eerste deel). Tijd tot ± 1300, Zutphen 1956, eerste fragment, v. 102.

[p. 91]

 

Hine liets niet om enen berch van goude

 

Diene hem gaue altemale

 

Hine soudse riden al toter zale

 

Waert met crachte of met liste

 

Daer hi die coninghinne wiste

 

Daer ne wilt hem nieman beweren

 

Om dat hijs hadde so groten ghere (vv. 124-130).

Lansloot zal met grote inspanning en zwaargewond de andere oever bereiken.

Hoe anders is het verhaal in de Wal.! Op zekere dag komt Arturs neef ‘Daer hi ene riviere vant’ (v. 4939); op de andere oever ziet hij een kasteel, maar ook hier ligt er een brug ‘scarper dan .i. scers’ (v. 5044) over het felle water. Walewein vermoedt dat zijn queste die kant uitmoet (cf. vv. 5007-10 en 5051-59), maar hij denkt er geen ogenblijk aan de hindernis te overschrijden: hij schuift de verantwoordelijkheid op zijn paard:

‘Maria, scone vrouwe
Es dit die brugghe daer men vaert
Over? Ic wane wel, mijn paert
Hevet liever tswemmen na minen waen
Dant dese brugghe soude over gaen:
Hen mochte niemen daer over bringhen’ (vv. 4964-69)

Wanneer echter ook zwemmen uitgesloten blijkt, blijft de tafelronderidder besluiteloos voor de hindernis staan, bitter klagend:

‘Die mi gave .c. marc van goude
Sone soudic niet durren bestaen
Dat ic daer over zoude gaen
Teser brugghe: ic ware verloren;
Dat weet ic sekerlike tevoren’ (vv. 5046-50)

De intertekstuele analogie is duidelijk: voor geen geld van de wereld wil Lansloot zich van het avontuur laten afbrengen; voor datzelfde geld van de wereld is Walewein geen moment bereid om het avontuur ook maar te overwegen⁴⁰. Penninc wil de toehoorders (/lezers) laten

40 Een erg analoog voorbeeld van intertekstuele analogie vindt men in de Chevalier de la Charrete van Chrétien de Troyes, waar de nachtelijke ontmoeting van Lancelot en de koningin een ‘szenisches Zitat’ uit de Tristan (waarschijnlijk de Thomas-versie) is, wat toelaat dat het werk van Chrétien als een soort van alternatieve Tristan wordt gerecipieerd; zie W. HAUG, ‘Das Land, von welchem niemand wiederkehrt’. Mythos, Fiktion und Wahrheit in Chrétiens ‘Chevalier de la Charette’, im ‘Lanzelet’ Ulrichs von Zatzikhoven und im ‘Lancelot’-Prosa-roman, Tübingen 1978, blz. 84-87. Andere voorbeelden van intertekstuele analogie die betekenisdragend is, vindt men o.m. in Chrétiens Conte du Graal (een auctorieel spel met het avonturenschema uit zijn vorige romans om een nieuw riddertype te suggereren), in de Fergus/Ferguut (de zgn. Perceval-parallellen) en in de Queste del Saint Graal (talrijke bijbel-referenties die Galahad typologisch met Christus verbinden).

[p. 92]

beseffen dat Walewein, hoewel de meest vermaarde ridder van de tafelronde, geen Lantsloot is, de door extreme liefde gedreven minnaar. Dat zal het middeleeuwse publiek ook wel zo begrepen hebben, vermits - zoals reeds gezegd - dit wonderlijk Lancelotavontuur en Lancelots reputatie als extatische minnaar alombekend waren⁴¹. We moeten er trouwens rekening mee houden dat zowel de Wal. als LH voor hetzelfde Vlaamse publiek kunnen hebben gefunctioneerd⁴².

Maar Waleweins queste is nu werkelijk tot staan gebracht. De uit zijn bronnen beschikbare gegevens brachten Penninc de oplossing: de vos Roges (uit de sprookjesvariant) gidst de tafelronderidder via een ‘duwiere’ (de ‘Pont sos Eve’ uit het Lancelotcomplex) onder de rivier, die op dit punt van het verhaal zelfs eschatologische dimensies heeft gekregen (cf. vv. 5825-29, 5840-55 en 5947-55). Het besluit van Walewein om niet over de rivier te gaan, wordt a.h.w. vergoelijkend verantwoord door de dichter: de zwaardbrug heeft kenmerken meegekregen van de zgn. ‘Soul-Bridge’, die naar het dodenrijk leidt en door zijn oordeelsfunctie wordt gekarakteriseerd⁴³; de felle rivier is geworden tot de vagevuurrivier, die uit de hel ontspringt en in de leverzee uitmondt. Dat betekent o.i. echter niet dat Walewein een mythisch doden- of feeënrijk binnendringt⁴⁴: veeleer is het zo dat Penninc de ‘Jenseitsmotive’ stilistisch hanteert om een uitzonderlijk geïsoleerde Andere Wereld⁴⁵ voor te stellen. Het is m.a.w. eerder

41 Vgl. bijv. het beroemde Lancelotkapiteel (13de eeuw) in St. Pierre te Caen en de overbekende allusie van Dante in zijn Divina Commedia (Inferno, 5de zang).

42 Ter voorbereiding van de editie van LH door W.P. GERRITSEN, F.P. VAN OOSTROM en P.G.J. VAN STERKENBURG heeft deze laatste het werk grondig taalkundig onderzocht en is hij tot de conclusie gekomen dat LH door een Westvlaming werd geschreven. We hebben deze informatie van F.P. van Oostrom, waarvoor we hem hartelijk danken.

43 Zie L. HIBBARD, The Sword Bridge of Chrétien de Troyes and its Celtic Original, in The Romanic Review 4 (1913), blz. 166-190. Hibbard baseerde zich voor de interpretatie van de Wal.-episode op de dubbelzinnige inhoudsopgave van G. PARIS in zijn Etudes sur les Romans de la Table Ronde. II. Le Conte de la Charette. in Romania 12 (1883), blz. 510, wat haar hele betoog een verkeerde uitgangsbasis verleent. Deze episode in de Wal, komt nog in de volgende studies aan bod, zonder evenwel nieuwe elementen aan het licht te brengen: H.H. BRACHES, Jenseitsmotive und ihre Verritterlichung in der deutschen Dichtung des Hochmittelalters, Assen 1961, blz. 77 en 194 en P. DINZELBACHER, Die Jenseitsbrücke in Mittelalter, (Verband der wissenschaftlichten Gesellschaften Oesterreichs), Wenen 1973, blz. 119-120.

44 We zijn het wat dat betreft eens met M. Draak, o.c., blz. 144-146 en gaan dus geenszins akkoord met S. ERINGA, Walewein-studies, in TNTL 44 (1925), blz. 58-65, blz. 66 en blz. 111 en zeker niet met J. TEN BRINK, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, Amsterdam 1897, blz. 104: ‘En dat men bij koning Assentijn inderdaad in het schimmenrijk is afgedaald, staaft ook het feit, dat Walewein en Ysabele uit hun kerkers gered worden door den geest van een gestorven ridder, aan wien Walewein eene christelijke begrafenis had bezorgd’ (wij cursiveren).

45 De draagwijdte van dit begrip vindt men in J.D. JANSSENS, Constanten en variaties in de Middelnederlandse ‘episodische’ Arturroman, in Handelingen van het 31ste Vlaams Filologencongres, Brussel 14-16 april 1977, blz. 94-100.

[p. 93]

‘couleur locale’ om een realiteit op te roepen, die fundamenteel verschilt van de normale (hoofse) werkelijkheid van het Arturhof.

Zoals in het geval van Lantsloot gaat het hier voor Walewein om zijn topavontuur. De wereld waarmee hij in Endi wordt geconfronteerd, neemt bovenmenselijke dimensies aan, omdat hij ‘der aventuren vader’, de ridderlijke held bij uitstek, uit zijn evenwicht moest brengen. In Endi moet Walewein voor het eerst het initiatief uit handen geven: hij zal die extra-normale wereld niet op eigen kracht kunnen binnenkomen noch verlaten; daarvoor had hij buitengewone helpers nodig: de sprekende vos Roges en de geest van de dankbare rode ridder... Het is daarbij opmerkelijk dat Walewein Endi binnengeraakt dank zij iemand die, niet ten onrechte, ordo-herstel van hem verwacht; hij zal trouwens uit de gevangenis in Endi worden verlost, dank zij een vroeger avontuur van ordo-herstel (de eerste episode van de rode ridder).

Uit dit alles blijkt dat Walewein, ondanks zijn weigering de zwaardbrug over te trekken en ondanks de hulp die hij zich door anderen moet laten welgevallen, een onbetwistbaar positieve figuur blijft; dit is vermoedelijk niet helemaal het geval geweest bij zijn naamgenoot in LH, die - als we kunnen betrouwen op de Ofr. bron van de LH-dichter - gedoemd was om bij de ‘Pont sos Eve’ te mislukken⁴⁶. Waleweins kwaliteiten, zijn onovertroffen hoofse ridderlijkheid, zijn in de Wal. nochtans niet het gevolg van de liefde (zoals bij Lantsloot). We zouden haast zeggen, integendeel. We hebben nl. de indruk dat de weinig problematische liefdesconceptie in het werk een reactie is tegen de onvoorwaardelijke minnedienst uit de LH, reactie tegen de allesbeheersende (overspelige) liefde en de hoogverheven Dame met haar nukken en grillen. Ysabele én Walewein raken in een ommezien op elkaar verliefd (van voorbereidende liefdespathologie is geen sprake), Ysabele laat zich niet smeken om zich met haar gevangene aan ‘der minnen spel’ over te geven; een amoureuze driehoeksverhouding wordt op de allergemakkelijkste manier vermeden door het uitschakelen van Waleweins concurrent (de dood van Amoraen), zodat er ook nauwelijks sprake is van een dilemma liefde/ridderplicht⁴⁷. Kan dat alles geïnterpreteerd worden als impliciete afstandsname (door de dichters bedoeld en door het publiek gerecipieerd) van Lantsloots ridderideaal, van de overspelige liefde als stimulans tot grootste daden?

Een antwoord valt misschien te formuleren als we de expliciete Lancelotreferenties in de tekst onder de loupe nemen. Lancelot komt

46 We hebben de overeenkomstige passage in LH niet bewaard; vermits de LH-dichter de macrostructuur van zijn bron respecteert, zal het Mnl. werk dit Walewein-avontuur wel hebben bevat.

47 Wel is er even een aarzeling in vv. 9408-9474.

[p. 94]

viermaal in de Wal. ter sprake (v. 40,vv. 1559-77 vv. 3199-3203 en vv. 10.003-09) en hij is binnen het werk onmiskenbaar de meest positieve tafelronderidder, na de titelheld. Lancelot neemt het op voor de cnape die naar het hof van Artur komt gereden en zwaait te dier gelegenheid de lof van Walewein, wat de dichter over Lancelot de woorden ontlokt:

- Daer ne was niemen zijn ghenoot
Van duechden, dat weet ic wale
Van alden heren indie sale - (vv. 1760-62)

Dat klopt: Walewein is immers niet aanwezig! Wanneer Amoraen indertijd aan het hof van Artur voorbijreed, ontmoette hij vier ridders: Ydier, Ywein, Lanceloot en Walewein. Enkel van de twee laatsten wordt iets meer gezegd. Over Lanceloot heet het:

‘... ende Lanceloot
Wies dogheden dat zijn zo groot
Dat mer ave spreken mach
Hier na over menighen dach
Es dander...’ (vv. 3199-3203)

Dat is niet niets, maar toch nog vrij gering in vergelijking met ‘der aventuren vader’:

‘Sine doghet ende zine ere
Es meerre ende van betren love
Dan yemens binnen sconinx hove
Van algader zinen lieden’ (vv. 3206-09)

Dit is trouwens een bevestiging van de voorstelling van enkele tafelronderidders; waaronder Lancelot, in de initiale Arturscène, waar enkel Walewein wordt bedacht met het adjectief ‘hoofsche’ (v. 41) en Penninc eraan toevoegt:

- Sijn gheselle was daer ne ghein (v. 42)

De conclusie van de Wal.-dichters is in dit opzicht maar al te duidelijk: Lancelot is een der beste tafelronderidders, maar Walewein is beter. Aan een publiek dat het Lancelotcomplex, i.c. LH, kende en wist dat daar precies het omgekeerde gold, zal de verschuiving wel niet zijn ontgaan.

Wat was dan de bedoeling van de Wal.-dichters? Een ‘spiegel van hoofsheid’ schrijven, dat zeker⁴⁸. In dat opzicht hebben ze tendenzen

48 Zie ons artikel in NTg, blz. 297-298.

[p. 95]

die ze in LH vonden (positievere trekken bij de voorstelling van Walewein, verhoofsing, groter belang van de beschrijvingen) geïntensiveerd. Maar blijkbaar wilden ze een ideaal van hoofsheid propageren dat zijn wortels vond in een diepe gemeenschapsbekommernis (en de daarmee verbonden ‘eer’), eerder dan in overspelige (zij het hooggestemde) liefde en onvoorwaardelijke minnedienst⁴⁹.

Middeleeuwse literatuur UFSAL Brussel

J.D. Janssens

49 Wat niet betekent dat de vrouw en de liefde binnen dit hoofse ideaal geen plaats hebben gekregen. Oók Waleweins handelen wordt door de liefde bepaald (cf. de derde kerkerscène, vv. 9205-9259) en ook in de Wal. vinden we uitspraken als: ‘Van vrouwen comt ons alle ere’ (v. 3813; cf. ook v. 3839).