Spiegel der Letteren. Jaargang 24

[p. 1]

[Nummer 1]

De Gentse handschriften van de ‘Dietsche Doctrinale’

Elkeen weet, dat de literaire nalatenschap van de middeleeuwen slechts zeer fragmentarisch is overgeleverd, vooral wat de voortbrengsels van de epische poëzie betreft, waarvan wij het bestaan soms alleen maar kennen uit aanhalingen van Maerlant, Heelu en anderen. Met betrekking tot de didactiek liggen de verhoudingen gelukkig gunstiger. Van de Dietsche Doctrinale, een leerdicht in drie boeken over liefde en vriendschap, deugden en ondeugden, met een besluit over het wezen Gods, in 1345 door een onbekende Antwerpse klerk bewerkt naar De amore et dilectione Dei et proximi et aliorum rerum van Albertanus van Brescia († na 1246), kende F.J. Mone in 1838 al zeven volledige handschriften en een vroege druk uit Delft¹ Toen W.J.A. Jonckbloet in 1842 overging tot de uitgave van het gedicht, kon hij beschikken over zes handschriften, waaronder het oudst bekende (Gent, U.B. 942), dat in 1367 te Oudenaarde werd vervaardigd, maar dat hij niet als legger gebruikte, omdat naar zijn mening 's-Gravenhage K.B. 76 E 5 verre de voorkeur verdiende ‘om de uitstekende regelmatigheid op het stuk van taal en spelling’, ofschoon dit handschrift ruim zeven jaar jonger is dan het Gentse². Voorts kon hij zijn voordeel doen met de Delftse druk van 1489 (= Campbell 604) en met de fragmenten ontdekt door J.W. Holtrop, drie bladen uit een perkamenten codex uit de laatste jaren van de 14e eeuw, nu berustende in de K.B. te Den Haag onder signatuur 131 D 3. Voor het bewijs ‘hoe vermaard de Doctrinale eenmaal was’, kon hij zich tenslotte beroepen op ‘de vertalingen in de bibliotheken te Wolfenbüttel en te Darmstadt’ (p. XLVII van zijn inleiding), gegevens die Mone reeds eerder had verstrekt en die door R. Lievens zijn vervolledigd in LBijdr. 49 (1960)³.

1 f.j. mone, Übersicht der niederländischen Volks-Literatur alterer Zeit, Tübingen 1838 (anastatische herdr. Amsterdam 1970), p. 266 e.v.

2 w.j.a. jonckbloet, Die Dietsche Doctrinale, leerdicht van den jare 1345, toegekend aan Jan Deckers, 's-Gravenhage 1842, p. XXXVI e.v.

3 Hierover r. lievens, Het Duits sukses van de Dietsche Doctrinale, LBijdr. 49 (1960), pp. 130-148. Vgl. dez., Middelnederlandse handschriften in Oost-Europa, Gent 1963, pp. 48-50.

[p. 2]

Sedert de editie van Jonckbloet is onze kennis aanzienlijk vermeerderd. In het Mnl. Wdb. worden varianten vermeld uit een fragment dat bewaard wordt in Berlijn, Staatsbibliothek der Stiftung Preussischen Kulturbesitz, ms. germ. fol. 751⁴. Op het ogenblik zijn niet minder dan tien (nagenoeg) volledige handschriften van de Dietsche Doctrinale bekend, naast een hele reeks merkwaardige membra disiecta: men vind ze opgesomd in J. Deschamps' tentoonstellingscatalogus van Middel nederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken, Leiden 1972², pp. 45 en 70 e.v. In dit overzicht ontbreken benevens 's-Gravenhage K.B. 73 F 19, dat naast andere stukken een afschrift van de Doctrinale bevat waarin enkele verzen of gehele brokken zijn uitgelaten⁵, ook nog de fragmenten die bewaard worden op de universiteitsbibliotheek te Rostock⁶, alsmede het fragment dat berust in het Rijksarchief te Gent en dat hieronder wordt bekeken.

In deze bijdrage neem ik mij voor (A) een beschrijving te geven van het Gentse handschrift van de Dietsche Doctrinale en een en ander mede te delen m.b.t. de geschiedenis ervan; (B) de in Gent gedeponeerde fragmenten vluchtig te karakteriseren en (C) de tekst ervan te transcriberen volgens strikt diplomatische principes.

* * *

4 Naar de collatie van H.E. Moltzer in TNTL 5 (1885), pp. 302-304. Cfr. Bouwstoffen, art. 372, 9.

5 mone, o.c., n^o 371, 6; jonckbloet, o.c., p. XLII e.v. Cfr. Bouwstoffen, art. 372, 4.

6 r. lievens, Middelnederlandse handschriften in Oost-Europa, Gent 1963, pp. 166-167.

A. Handschrift Gent, U.B. 942

Perk. 41 bll. (IV + 1, 3 IV, IV +2). Geen signaturen, reclamen midden onderaan het laatste v^o-blad van ieder katern. Afmetingen 247 × 161 (bladspiegel 200 × ca. 132), 2 kol., 43 rr. Prikkings; afschrijving en liniëring met potlood, waarbij een aparte kolom voor de hoofdletters is voorzien. Moderne foliëring met inkt.

Band: Gerestaureerd in 1967. Alleen de platten van de originele kalfslederen band zijn bewaard gebleven: eenvoudige ruitvormige filets, versierd met kleine losse stempels (8 mm × 8 mm) in blinddruk, voorstellende het Lam met kruisstaf en banier. Bij de restauratie werden de oorspronkelijke perkamenten schutbll. van de eikehouten berden losgemaakt en afzonderlijk vóór- en achteraan ingebonden. Sporen van twee sluitriemen.

[p. 3]

Schrift: Littera textualis. Rode en blauwe lombarden. Op f. 1r^o, bovenaan de eerste kolom een initiaal, 8 rr. hoog, rood en blauw, met binnenin bladmotieven, onhandig getekend; tussen beide kolommen een pretentieloze randversiering. Afwisselend rode en blauwe paragraaftekens, opschriften in rubriek. Hoofdletters met een enkele, doorlopende rode lijn vertikaal doorstreept. Traditionele abbreviaturen, geen interpunctie. Kleine representanten, meestal in het oog van de gekleurde lombarden. Blijkens het colofon op f. 41v^o werd het handschrift in 1367, dus nog geen kwarteeuw na de voltooiing van de Doctrinale, te Oudenaarde vervaardigd.

Inhoud: Het hs. bevat de volledige tekst van de Dietsche Doctrinale. De opdracht aan Jan III van Brabant (1295-1355), die in sommige handschriften ontbreekt, volgt onmiddellijk achter de proloog van het eerste boek, f. 1r^ob (ed.-Jonckbloet, pp. 321-322).

f. 1r^oa Inc.
ONder alle creaturen
Heeft de mester der naturen
Twe ghemaect des sijt ghewes...

f. 41v^oa Expl.
Desen bout was vul hent
Te craeys toudenarde si v bekent
Als men screef ons heeren jaer
.M.ccc ende daer naer
.Lx. ende seuene daer mede
Den vijften dach in hoymant dats warhede

Wat het raadselachtige te craeys betekent, is niet zo maar uit te maken. Waarschijnlijk zoiets als ‘ten huize van, in het schrijfatelier van de Craeyes’⁷. Het handschrift zou dan geschreven zijn door Jan Craeye II, een kopiist die M. Hoebeke heeft geïdentificeerd in Handel. v.d. Zuidned. Maatsch. v. Taal- en Letterk. en Gesch. 14 (1960), pp. 163-165⁸.

Gebruikssporen en beschadigingen: Van f. 19 is een hoek aan de onderzijde van het blad afgescheurd; in f. 39 was er een gat, hersteld met perkament van de tijd nog vóór het blad werd beschreven. Op het v^o van het schutblad vooraan staan bezittersaantekeningen van C.P. Serrure [19e eeuw], Jo^r de Keingiaert van Catsberg, Eeckebeke...

7 Reeds mone, o.c., p. 268 is van mening dat ‘Craey scheint ein Haus zu Audenaerde zu bedeuten.’

8 Cfr. dez., Middeleeuwse oorkondentaal te Oudenaarde, Gent 1968, pp. 63-65.

[p. 4]

Gyllevelt [17e eeuw]. Daaronder in een oudere schriftsoort [16e eeuw]: Johannes dixmude est pres (?) huius libri.

Geschiedenis: Het handschrift heeft sedert 1829 deel uitgemaakt van de bibliotheek van de Ieperse archivaris Jan Jacob Lambin (1765-1841), die het in 1836 ten geschenke heeft gegeven aan C.P. Serrure; het werd in 1897 door de Gentse universiteitsbibliotheek van C.A. Serrure aangekocht. Voordien moet het in het bezit zijn geweest van Jan van Dixmude en jonkheer de Keingiaert van Catsberg etc. De Katsberg ligt in de omgeving van Poperinge, Ekebeke ‘binnen de paalen van het kerspel van Steenvoorde’⁹; met Gyllevelt kan Geluveld (olim: Guelveld, Ghellevelde) onder Ieper zijn bedoeld. Aan een Jan van Dixmude wordt een Cronike van Vlaenderen (hs. Gent, U.B. G 6181) toegeschreven, uitgegeven door J.J. Lambin, Ypres 1839, maar volgens R. Lievens, Middelnederlandse handschriften in Oost-Europa, p. 48 ten onrechte. Deze zal wel niet de bezitter van het handschrift zijn geweest. Eerder komt daarvoor in aanmerking een andere Jan van Dixmude uit hetzelfde geslacht. Deze was in 1555 schepen van Ieper en getrouwd met Martine Keingiaert (Lambin, a.w., p. XXIV), waardoor het handschrift in het bezit van haar erven kan zijn gekomen¹⁰.

Literatuur: F.J. Mone, Übersicht 371, 5. - F. van de Putte, Bibliothèque de M. Lambin, Annales de la société d'émulation de Bruges 2 (1840), p. 262 (Manuscrits in-folio, n^o 7). - Catalogue de la bibliothèque de M.C.P. Serrure, Bruxelles 1873, 2, 2575. - Ed.-Jonckbloet, pp. XLI-XLII. - Bouwstoffen, art. 327, 3. - G. Ljunggren, Der Leyen Doctrinal, Lund 1963, p. 24. - U.B. Gent, Census van de handschriften, 6e aflevering, 942. - F. Masai & M. Wittek, Manuscrits datés conservés en Belgique, Tome 1: 819-1400, 63.

9 sanderus, Verheerlykt Vlaandere, Leyden etc. 1735 (anastatische herdr. Handzame 1968), II, p. 169.

10 sanderus, o.c. III, p. 47 schrijft Martina Reignaert, maar dit kan een drukfout wezen.

B. De Gentse Fragmenten

U.B. MS 1617

Twee aansluitende stukken perk. XIV, ca. 145 × 95/100 en 100 × 145, die samen 3/4 van een blad uitmaken van een handschrift dat door een onbekende boekbinder werd versneden. Afschrijving noch liniëring. Legt

[p. 5]

men beide stukken in hun goede volgorde, dan is een reconstructie van het oorspronkelijke blad mogelijk: ca. 245 × ca. 180 (bladspiegel 195 × 130), 2 kol., 48 rr.

Schrift: Littera textualis. Hoofdletters in een aparte kolom, door een enkele rode lijn doorlopend gerubriceerd. Rode opschriften, rode lombarden. Gewone abbreviaturen, geen leestekens.

Inhoud: Fragment van de Dietsche Doctrinale, Tweede boek, vss. 401-463, 464-558.

Geschiedenis: Herkomst onbekend. Het fragment werd in april 1915 door Willem de Vreese op de U.B. te Gent geïdentificeerd.

Literatuur: G. Ljunggren, Der Leyen Doctrinal, Lund 1963, p. 25.

U.B. MS 1636

Perk. XIV². Twee in elkaar passende dubbelbll. (2 II), 200/210 × 155 (bladspiegel ca. 190 × 130), 2 kol., 41 à 44 rr. Afschrijving noch liniëring. Doordat van f. 2 en van f. 4 een strook is afgesneden aan de rechter buitenkant (± 1/2 kolom), meten zij nog slechts 210 × 113/116 en is van de tekst op f. 2v^oa en f. 4v^oa alleen de helft bewaard gebleven. Daar bovenaan iedere kolom bovendien 1 à 2, soms 3 regels

[p. 6]

ontbreken, mag men aannemen dat het fragment afkomstig is van een handschrift met twee kolommen van 44 rr. op iedere foliozijde. De bll. die door schadelijk reagens zodanig zijn beschadigd, dat de tekst hier en daar onleesbaar is geworden, hebben de middelste dubbelbll. van een katern uitgemaakt. Ze vertonen sporadisch gaatjes.

Schrift: Littera textualis. Hoofdletters in een aparte kolom, door een enkele rode lijn vertikaal doorstreept. Rode lombarden, opschriften in rubriek. Geen interpunctie. De abbreviaturen zijn de gebruikelijke. Opvallend is de afkorting w9 (= was).

Inhoud: Fragment van de Dietsche Doctrinale, Tweede boek, vss. 2314-2398, 2401-2440, 2443-2485, 2489-2529, 2534-2575, 2579-2619, 2623-2664, 2668-2708, 2711-2752, 2755-2796, 2799-2840, 2842-2885, 2887-2929, 2931-2972 en 2974-3016.

Geschiedenis: De U.B. heeft de fragmenten in september 1890 ten geschenke ontvangen van A. Diegerick, rijksarchivaris te Gent, die ze op zijn beurt had gekregen van zijn vader, die ze zou hebben geërfd van J.J. Lambin te Ieper. In de catalogus van de bibliotheek van Lambin, gepubliceerd door F. van de Putte in de Annales de la société d'émulation de Bruges 2 (1840), pp. 251-270 komen ze niet voor.

Literatuur: J. Verdam, Versl. en Med. v.d. Kon. Akad. van Wetensch., 3e reeks, 8 (1891), p. 23. - G. Ljunggren, Der Leyen Doctrinal, Lund 1963, p. 25.

U.B. MS 2210

Vier aansluitende stukken perk. XIV², met name twee stukken van ca. 125 × 170 en twee stukken van ca. 65 × 170, die samen twee op elkaar volgende bladen, dus het middelste dubbelblad van een katern hebben uitgemaakt van een handschrift dat in de 16e eeuw werd versneden. Afschrijving noch liniëring. Legt men de vier stukken in hun goede volgorde, dan is een reconstructie van de oorspronkelijke bladen mogelijk: ca. 230 × 165 (bladspiegel 200 × 130), 2 kol., 44 rr. Het perkament is gedeeltelijk bedorven en de tekst derhalve moeilijk leesbaar, het vertoont sporadisch gaatjes.

Schrift: Littera textualis. Hoofdletters in een aparte kolom, door een enkele rode lijn vertikaal doorstreept. Rode lombarden, opschriften in

[p. 7]

rubriek. Geen leestekens. Gewone abbreviaturen, naast het minder gebruikelijke w9 (= was).

Inhoud: Fragment van de Dietsche Doctrinale, Eerste boek, vss. 543-559, 565-602, 609-646, 652-690, 696-735, 741-780, 786-826, 832-871, 877-890.

Geschiedenis: De fragmenten werden in april 1899 door W. de Vreese op de U.B. te Gent geïdentificeerd. Ze waren door F. vander Haeghen gevonden in de schutbll. van het werk S. Champerii Practica noua in medicina, s.l.s.d. [Lugduni, XVI], dat in diezelfde bibliotheek wordt bewaard onder signatuur Rés. 1477¹¹.

Literatuur: G. Ljunggren, Der Leyen Doctrinal, Lund 1963, p. 25.

11 Het is heel goed mogelijk, dat Gent U.B. 1636 en 2210 vroeger deel hebben uitgemaakt van een en hetzelfde handschrift; de staat, waarin de fragmenten tot ons zijn gekomen, laat echter niet toe daar absolute zekerheid over te verkrijgen.

Rijksarchief, St.-Pietersabdij Reeks I, nr. 461

Een onbekend kopiist heeft in de tweede helft van de 15e eeuw op ff. 133v^o-134v^o van een Register van leenrechten dat deel uitmaakt van het Fonds Sint-Pietersabdij berustend in het Rijksarchief te Gent, vss. 3501-3666 van het tweede boek van de Dietsche Doctrinale overgeschreven in een vlotte, maar verzorgde littera cursiva. Deze verzen bevatten instructies voor schepenen bij het wijzen van vonnissen (algemene richtlijnen van bestuur, zou men het kunnen heten) en zij zijn

[p. 8]

tekstkritische noten

tekstkritische noten

aangevuld met nog eens tweeënnegentig verzen die dezelfde stof behandelen, maar waarvan ik de bron niet heb kunnen weervinden (ff. 134r^o-135r^o).

De taal van het fragment is zonder twijfel Vlaams. De papieren bll. bevatten 2 kolommen, behalve f. 135ro, dat voor 3/4 onbeschreven is gebleven. De tekst is reeds vroeger uitgegeven door Ph. Blommaert, Oudvlaemsche gedichten der XIIe, XIIIe en XIVe eeuwen, II (Gent 1841), pp. 65-68.

Literatuur: L.D. Petit, Bibl. d. Mnl. Taal- en Letterk., n^o 577. - Bouwstoffen, art. 998, B, 4.

versregel horizontaal middendoor gesneden

.j. onzeker, kan ook .i. wezen

C. Tekstuitgave

De teksten zijn zo getrouw mogelijk naar het hs. uitgegeven. Een enkele maal is een kennelijke fout van de kopiist verbeterd, maar dan wordt de lezer in de voetnoten daarop attent gemaakt. Daar vindt hij eveneens de verklaring van woorden of grafieën, die hem voor moeilijkheden zouden kunnen plaatsen. De abbreviaturen zijn met gebruikmaking van cursief opgelost, zoveel mogelijk naar voluit geschreven voorbeelden. Tussen rechte haakjes staan die woorden of gedeelten van woorden die in de hss. zo moeilijk leesbaar zijn, dat onze lezing eerder op een gissing dan op zekerheid berust. De grafieën u en v, y en ij zijn weergegeven zoals zij in de bronnen voorkomen. Dat geldt ook voor het gebruik van hoofdletters. Ook bij het aaneenschrijven en scheiden van woorden is getracht in overeenstemming te blijven met de bedoelingen van de kopiist die intussen niet altijd duidelijk zijn. Men denke eraan, dat de woordgrens voor de middeleeuwer niet steeds dezelfde is als voor ons. De versnummering is die van de editie-Jonckbloet (1842).

U.B. MS 1617

II,
Ende daer in niet meer [laten]⁺
Dats .j. poent van groter saken
............
Scuwen der quader wandelinge

+ r^oa^II

[p. 9]

405

Ende metten goeden altoes gaen

 

Als ons cathoen doet verstaen

 

Dat sijn sin ter minnen staet

 

Om gode dats mijn raet

 

Die gode mint sijt gewes

410

Dat hi edel van herten es

 

Want hi den alder hoechsten mint

 

Daer hi hemelrijc met gewint

 

Oec es hi die vroetste die leeft

 

Want hi dat beste vercoren heeft

415

God laet ons alsoe minnen

 

Dat wi sijn hulde gewinnen

 

 

 

Van scuwen der ghiereger ende⁺

 

vrecker gheselscap

 

 

 

MEt gieregen vrecken wats gesciet

 

En [seldi] vrienscap hebben niet

 

Want ...... als paulus seit

420

Es wortele [alre] quaetheit

 

...... vrecken des sijt vroet

 

En mach ...... geen goet

 

Geen [dinc] ...... hem toe

 

Bat dan ster[uen] ... v hoe

425

Den tijt dat ...... leeft

 

Niemen [sijns] ............

 

Maer als hi [doot es] na dat

 

Heeft men sijns goets te bat

430

 

 

Tghelt [en mae]ct den vr[ecken] niet sat

 

Maer [meer]... [soe lan]c soe bat

 

Al waer eertr[ike] ...... [sijn]

 

Sijn herte ............ sijn

435

Ja al haddi al sijn geuoech

 

Gode selue ten ware niet genoech

 

Ende altoes spade ende vroe

 

Heeft hi die hant altoes toe

 

Ende in nemen altoes hopen

440

Want daer in staet al sijn hopen

 

Wet dat ere ende vromichede

+ r^ob^I

[p. 10]

 

Inden vrecken en hout geen stede

 

Vrecheit can wederstaen al

 

Daer ere ende duegt wt comen sal

445

Een wijs man sprect in sijnder leren

 

Als die vrecke sal hebben ere

 

Sal sonder guer sijn die wieroec⁺

 

............

 

Seneca maect ons gewes

450

Dat die vrecke onwerdich es

 

Te comen teneger ere

 

Noch seit die selue here

 

Soe wie vrec es dat hi

 

Onneersam es daer bi

455

Ende datmen niet en sal keren

 

Tot werdicheit oft tot eren

 

Want in wat steden dat hi comt

 

In tfolx tonge es hi verdoemt

 

Ende vor gode onwert met

460

Jesus sidrac heuet geset

 

Dat gierige vrechede

 

Gaet vor alle quaethede

 

Want hem seluen es hi quaet

 

Ende onnut dat verstaet⁺

465

Ende niemen en heeften lief

 

Ende al dat yemen heeft es sijn gerief

 

Daer om seit ons salomoen

 

Die hem seluen quaet doen

 

Sine selen niemen goet wesen

470

Seneca seit ons van desen

 

Die vrecke es selue die sake

 

Van sinen swaren ongemake

 

Dat hijs genen noot en heeft

 

Dat hi in scanden leeft

475

Waer die vrecke gaet oft sit

 

Sijn ongeual volgt hem met

 

En es geen soe vroet man

 

Dien daer af genesen can

 

Sijn rijcheit oec wats gesciet

480

En cannen genesen niet

 

D[i]ts recht gelijc van dan

 

Weder gi enen sieken man

+ r^ob^II

+ v^oa^I

[p. 11]

 

Legt op een bedde dat es out

 

Oft op een bedde dat es gout

485

Oft waer gine henen drijft

 

Sijn ongemac altoes blijft

 

Daer bi eest al eens waerlike

 

Weder die vrecke sijn erm oft rike

 

Want in hoe vele goeds hi stect

490

Hem dunct altoes dat hem gebrect

 

Soe wie so erm es inden moede

 

Seker hi es erm van goede

 

Want tsine en es tgoet niet

 

Waer hijt wan of wiet hem liet⁺

495

Salomon seit die wise man

 

Die sine rijcheit niet dwingen en can

 

Hout in onruste daer bi

 

Al dat in sijn huys si

 

Want si hem al sijn tegen

500

Die hem te costen plegen

 

Oec seit men soe wie

 

Dat giften geeft die

 

Gerecht es ouer al

 

Ende ewelijc leuen sal

505

Want die giften altoes gereet

 

Es selden gerecht oft weert

 

Want giften den man keren

 

Wt alder duegt ende eeren

 

Die rike vrecke sorgt om broot

510

Ja geens pennincs en heeft hi noot

 

Hets waer elc minsche [wert] becoort

Van vss. 512-541 zijn alleen de eerste letters van elk vers bewaard gebleven.⁺

Ende onrecht vort steken⁺
Wrake ouer dese giereched[e]
Daert al beulect es mede
Tfolc van deser werelt wijt
God betert hets meer dan tijt

Van des houerdichs ende vreckes minschen
vrienscap te scouwene

+ v^oa^II

+ v^ob^I

+ v^ob^II

[p. 12]

 

Gine selt v in genen dingen

 

Metten houerdegen mingen

 

Noch oec metten verkeerden

550

 

 

Die houerdege es in gods haet

 

Die oetmoedege in gods dienste staet

 

Sinte peter seit daer

 

In [sijn] epistolen daer

555

Dat houerde talder tijt

 

Des minschen herte onturijt

 

Ende onttrect daer toe mede

 

Alle ruste ende alle vrede

U.B. MS 1636

Die den mensch brinct ter eren⁺
II,
Ende ten eweghen lichte
Dats verre de beste gichte
So wie sijn [gifte] geuen sal
Sal tijt ende stede wachten ouer al
Ende wiet sien ende horen
Ende uoersien wel tenoren
Wat den persoen betaemt
Soe es sijn gifte ongeblaemt
En es oec altoos geen tijt
Van geuen des seker sijt
Noch uan nemen daer toe mede
.I. wijs man seit in .j. stede
Ic hadde lieuer te verliesen dan
Ic scandelec name van yeman
Senica seit die gifte ontfaet
Vercoept sijn vriheit dat verstaet
Daer omme en sal de mensche niet
Sijn vriheit vercopen wats gesciet
Onneersaemlijc alsic verstae
Want daer moet danc uolgen na

+ 1r^oa

[p. 13]

2335

Oft ghi blijft sijn sculdere

 

Dat v ewelijc scande were

 

Maer sunderlinge suldi weten

 

Dat gi des goetsdoens selt vergeten

 

Dat gi doer uwen vrient doet

2340

Maer doet v vrient goet

 

Des gedinct emmermere

 

Dats .i. volmaecte lere

 

So wie sinen vrient doet verstaen

 

Datti dore hem heeft gedaen

2345

Ende dat toent lude ende stille

 

Dats .j. teken datti wille

 

Weder hebben alsic verstae

 

Dat seit her senica

 

Die geeft en sal sire giften niet

2350

Vermanen wats gesciet

 

Die gifte sal vermanen daer af

 

Niet die mensche diese gaf

 

Wie dat sine gifte geeft

 

Dore hem die ewelijc leeft

2355

Hem gedinckes ewelike

 

Ende god geeft hem [hemelrike]

De vss. 2357-2373 zijn door schadelijk reagens grondig bedor-⁺ven en op enkele letters na vrijwel onleesbaar.

Dat en suldi wreken niet
Maer dat seldi soe beleid[en]
Met groter getemperth[eiden]
Dattie vrienscap min[dert twint]
Want alsi minderen beg[int]
Oft vercoelt groet ende [smal]
So vergeet sijs ge[rne al]

+ 1r^ob

[p. 14]

Vss. 2380-2389 zijn zodanig geschadigd, dat ze nauwelijks leesbaar zijn.

Ontsien hem ............
Paulus seit ...............
Wie den and............
Sal des ge[like] .........
Senica doet ons verstaen
Van enen anderen die verbeide
Dattu den anderen ... te leide
[Dit] so was wel bes[iet]
...v. minne en mindere [niet]

Vss. 2401-2414 zijn onleesbaar op enkele woorden na.⁺

Van te prisene den mensche

Noch ..................
Vo............ wie hi sij
Aristo............... die here
In ........................
Ghine selt ...............
Noch lacht..................
Senica seit die wise man
Die hem sel............ can
Heeft en......... vonden saen
Dat doet [ons] cathoen [verstaen]
Die hem ...... prijst dats .i. sot
Want tfolc ............ sijn spot
Lof ende .................. mont
Wert .....................
Ghine ...... [vrient] lachteren niet

De vss. 2430-2438 zijn weer onleesbaar.

Van rijcheiden te gewinnen
ende te gebrukene -

Die na rijcheit wilt staen
Ende behouden sonder waen

Dats gode dore reuerencie⁺

+ 1v^oa

+ 1v^ob

[p. 15]

 

Dander es sine consciencie

2445

Dat derde ...... goede fame

De vss. 2446-2464 zijn door lijmvlekken bedorven; 2457-2458 kan men met enige moeite lezen: ... van gode / ... gebode.

Ende joseph van arimathia
Die rike was ............
Ende edel alsoe ict las
Die xps ...............
Rijcheit mach men hebben wale
In dien dat men altemale
Begerte daer an legget te sere
Als dauid seit die wise here
Ghine selt v herte [legghen] niet
An die rijcheit wats gesciet
Noch al des ............
Die uele comet .........
Daer die sonden met beginnen
Als ons senica doet [bekinnen]
Hets .i. grote .........
Dattie ......... troest leit
Ende al sijn hope set
An sel[uer] ende an goude met
Tgoet en maect den mensce rike niet
Maer arm diet wel besiet
Want soe hi meer goets heeft

Dat goet de man niet ...... rike⁺
Maer het maecten ... ewelike
Die den vrecken heet rijc man
Sekerlike hi liechter an
Al haddi in sijn gewoude
Hemel ende erde ... en soude
Daer ... niet hebben genoech
Maer meer hebben ... sijn geuoech
Die vrecke...... niet dat goet
Maer dat goet des sijt vroet
Heeft [den] vrecken so geuaen
Dat hi hem niet en can [ont]gaen
Ende ewelijc blijft ......
Beide [an] ziele ende an lijf
Men seit [want] also es die zede
Dat .i. mensche heeft den rede

+ 2r^oa

[p. 16]

2505

Dats niet waer diet wel beseeft

 

Maer die rede [de mensce] heeft

 

Vaste gebonden in sinen strecke

 

Also ... ghiericheit den vrecke

 

Ende heeften in sijn [gewoude] alsoe

2510

Dat hi ......... en [worde] vroe

 

 

 

Ghi sult in uwen dagen

 

Rijcheit winnen ende beiagen

 

Die ghe[recht] si ende goet

 

Also ons dauid maket [vroet]

De vss. 2515-2523 zijn onleesbaar.

Daer af en [hebbe quaet] no scade
Want qualijc gewonnen goet
Dat enen anderen scaden moet
Her tulius maect ons gewes
Dat geen dinc meer en es
Iegen natuere [dat] .i. man

Van deze kolom (vss. 2534-2575) zijn alleen de eerste woorden⁺ van ieder vers bewaard gebleven.

De kolom is vertikaal midden doorgesneden, zodat van vss.⁺ 2579-2620 enkel de laatste woorden, c.q. de laatste letters zijn overgebleven.

Die op corten tijt groet gewin⁺
Dicke wile bringen in
Daer men niet in mach sijn slap
Dats lantwinninge ende comenscap
Van .i. corne dat men sait
Men .xx. corne mayt
Ende als deen leit inden tas
So steet dander inden was
Ane comenscap men zere wint
Die tgoet halen daer ment vint
Ende voeren daer des breke es
Daer wintmen vele an sijts gewes

+ 2r^ob

+ 2v^oa

+ 2v^ob

[p. 17]

2635

Enen wisen man hort men leren

 

Dattie coman sal hanteren

 

Sijn marct in groten steden

 

Die in wetten staen ende in vreden

 

Daer uele lieden tsamen comen

2640

Daer so moet hem dicke vromen

 

Ende datsi oec scuwen dlant

 

Dat .i. quaet here heeft in sijn hant

 

Oft daer de here meer verteert dan

 

Sine rente gedragen can

2645

Oec so doeti mede gewach

 

Dattie mensce wel rijc werden mach

 

Met beesten ende met hincken mede

 

Ja int lant daer es vrede

 

In beesten gansen ende swijn

2650

Die jonc .......... ssende sijn

 

Sunderlinge so sal die man

 

Sine comenscap leggen daer an

 

Dinc die meren mach

 

Ende toenemen nacht ende dach

2655

Ende niet ane dinc dat verstaet

 

Die cortelike tedoen gaet

 

Aldus heuet dat gijt wet

 

.I. wise philosophe geseit

 

In sine boeke dat ic las

2660

Dat .i. goet wijs meester was

 

Nadien dat wi selen

 

Na dies wijs meesters beuelen

 

Na die dinc altoos staen

 

Die nemmermeer mach vergaen

 

 

 

Duren mach sonder inde⁺

 

Des onne ons god ons here

2670

Die regneert emmermere

 

 

 

Van ledicheiden

 

 

 

DIe ledicheit altoos vliet

 

Want daer uele archs af sciet

+ 3r^oa

[p. 18]

 

Salamoen doet ons bekant

 

Die wise arbeit sijn lant

2675

Sal gesaet sijn van brode

 

Ende hi die arbeit node

 

Sal arm sijn van goede

 

Ende leuen in ermoeden

 

Ledicheit voer alle sake

2680

Can die lieden onduchtich maken

 

Ende luxurie oec daer mede

 

Ende vertragen alle dinge

 

Ende can oec die lieden leiden

 

Tot alre archeiden

2685

Ende alsi hem heeft bekeert

 

Ter sotheit ende geleert

 

So vint hi ocsion bouen al

 

Waer bi hi niet pijnen sal

 

Ende doeter toe sine onscout

2690

Te wintere est hem te cout

 

Te somere est hem te heet

 

Want sine natuere es theet

 

Hets te droge oft te nat

 

Aldus blijfti euen lat

2695

Vertraget in allen dingen

 

Die hem termoeden bringen

 

Het geet menich om sijn broot

 

Dies hebben soude clenen noet

 

En dade sine bedoruenheit

2700

Jhesus sydracs sone seit

 

Ic g[ing doer] enen acker

 

.I. ... niet was geackert

 

Ende doer .i. sots wijngaert

 

Die beide waren qualijc bewaert

2705

Want daer en ginc niet wt

 

Dan bramen ende oncruut

 

Doen dachtich in minen moet

 

Dat traecheit niet en was goet

 

 

 

Om datti trage was ende roekeloes⁺

 

Salamoen seit de wise here

 

En mint den slaep niet sere

+ 3r^ob

[p. 19]

2715

Daer uolcht gerne breke na

 

Vort seit ons senica

 

Datti sottelike hem keert

 

Die in slape glorieert

 

Want die slaep es doot

2720

En acht sijnselfs cleen no groet

 

Alle sorge ende wijsheit met

 

Sijn te male wt hem geset

 

Oec seit de wise man dat

 

In ene ander stat

2725

Dat hem nie dach daer hi wet

 

In ledicheiden ouerleet

 

Noch seit senica de wise man

 

Die sinen slaep versmaden can

 

Ende tonder houden dat hi

2730

.I. leuen heeft seker ende vri

 

Beide an sine gesonthede

 

Ende an sine siele mede

 

Niement es vri sijts gewes

 

Die sinen lichame vrient es

2735

Want die lichame pleech te sine

 

.I. swaer bordene ende pine

 

Want meest ...... begeert

 

Datter zielen zere deert

 

Daer omme laet ons alsoe helden

2740

Onsen lichame vter welden

 

Met waken met iammerhede

 

Datti onse ziele niet ... verlede

 

Maer dat wi ons so regeren

 

Dat wi ewelijc regneren

 

 

 

Van luxurien

 

 

2745

Van luxurien sprect aldus

 

Die wise man ouidius

 

Wildi der luxurien sijn scu

 

So doet die ledicheit van v

 

Ende niet allene die ledicheit

2750

Maer der wiuen gemeensamhede

 

Die tijt entie stede verstaet

[p. 20]

 

Daer men luxurie begaet

 

 

 

Als v luxurie begaet an⁺

 

So betijt uwer kelen das

 

Want si uwes buucs vrient es

 

.I. wijs man seit van luxurien

2760

Dat si es van selker natueren

 

Dat si vliet van alle ...

 

Die haer scuwen ende vlien

 

Scudi haer so scuut si v

 

Volgdi haer so compt si tu

2765

Die hem ter luxurien winnen

 

Connense qualijc verwinnen

 

Dat si met arbeiden groot

 

Daer bi es hem arbeits noot

 

Luxurie maect den mensche keitijf

2770

Beide an ziele ende an lijf

 

Ende si mindert daer toe mede

 

Name ende borse hets haer sede

 

Die daer iegen set sijn hoede

 

Hi mach wel heeten de vroede

 

 

 

[Van bedroefheiden]

 

 

2775

Scande scade ende ongewin

 

Can bed[roef]heit bringen in

 

Also ............... out

 

W ............... menichfout

 

In[der ioncheit] soude men beiagen

2780

Dies ...... dorft in ouden dagen

 

Die ...... ioncheit genoech heeft

 

Ende .................. leeft

 

Ende dan ...... heeft van goede

 

Hi heeft [dobbel] armoede

2785

Ja die d[oot dan geuen] can

 

Salamoen seit die wise man

 

Omdat die trage in dat coude

 

Sijn lant niet eren woude

 

Sone haddi tsomere geen broot

2790

Noch seit salamoen [al] bloot

 

Als die trage es geseten

 

Ende drincken [sal ende] eten

+ 3v^oa

[p. 21]

 

So heeft ......... hant gereet

 

Onder sijn oexsel geleet

2795

Ende metter ander etti dan

 

Ende dat doet hem pine nochtan

 

 

2800

Ende nochtan bliuet .........⁺

 

Also keert ende went de trage

 

In sijn bedde toten dage

 

Oft toti sal gaen eten

 

Dan can hi cume geweten

2805

Watti eten of drincken sal

 

Dat doet hem sijn traecheit al

 

So dunct hem in sinen moet

 

Datti grote wijsheit doet

 

Datti so ............ lede

2810

Ende hi acht grote dwaeshede

 

Dat die trauelgeren

 

Ende ...... winnen met eren

 

So [dunct] hem in haren moet

 

Dat ...... wijs ende also vroet

2815

Als .....................

 

Die te [berechten] hebben .i. stat

 

Senica heeft gescreuen claer

 

.I. mensche die leuet .lxxx. iaer

 

In onnutter ledicheit

2820

Sone heeft hi voer waer geseit

 

I. dach daer binnen niet geleeft

 

Want hi leuende doot heeft geweest

 

Sinen tijt verloren ende sijn leuen

 

Dat hem god heeft gegeuen

2825

In dien en suldi niet merken

 

Dattie mensche altoos sal werken

 

Maer hi sal ondertusscen mede

 

Rusten laten die lede

 

Alsmen tijt heeft ende stede

2830

Want cranc es die menscede

 

Maer bouen alle saken

Vss. 2832-2838 zijn zodanig afgesleten, dat ze onleesbaar zijn geworden op het eerste woord van elk vers na.

Als ghi uan goede sijt rike
Seldi dat besegen wiselike

+ 3v^ob

[p. 22]

 

Soe moegdi .i. hebben dan⁺

 

Cathoen seit de wise man

2845

Ghebruuct uwes goets wat gesciet

 

.........x name altoos vliet

 

Wat hulpt rijcheit ............

 

Als ghi arme van herten sijt

Vss. 2849-2881 zijn, met uitzondering van weinige woorden vrijwel onleesbaar.

Walti metten [scatte] maken sal
Nochtan seine verteren
Die hem niet gauen .ij. peren
Aldus bliuet tgoet verloren hier

Alleen de eerste woorden van vss. 2887-2929 zijn bewaard⁺ gebleven, aangezien de kolom vertikaal is midden doorgesneden.

Ook deze kolom is aan de linkerzijde voor meer dan de helft⁺ besnoeid. Van vss. 2931-2972 zijn derhalve alleen de laatste woorden overgebleven.

Maer wildi vor waer geseit⁺
Volgen quade giericheit
Al haddi eerterike na v geuoech
Ghine sout niet hebben genoech
Maer gi sout begeren mere
Ende altoos hebben onnere
Die rijcheit leit niet in tgoet
Maer si leit in riken moet
Die scat en maect geen rijchede
Therte en si rike mede
Den riken horen wij gewagen
Men sal armoede blidelijc dragen
Senica seit de vroede
Waer es blide ermoede
Dat daer geen armoede en es
Want sijt seker ende gewes
So waer bliscap es dat daer
Droefheit en es no vaer
Hine es niet arm die luttel heeft

+ 4r^oa

+ 4r^ob

+ 4v^oa

+ 4v^ob

[p. 23]

 

Maer die uele begert ermelijc leeft

2995

Daer om seldi in allen dingen

 

V seluen wiselec dwingen

 

Dat ghi in goeder voegen

 

V seluen laet genoegen

 

Want wie hem gecosten can

3000

Wert verborgen .i. rijc man

 

Want dien genoecht datti heeft

 

Dats de rijcste die leeft

 

Ende wien niet genuecht tsijn

 

Hem steet ewelijc arme tsine

3005

Senica seit ons vor waer

 

In siere epistelen daer

 

Datti heeft groten noot

 

Die versmaden can groet goet

 

Ende lieuer heeft miltheit

3010

Dan alte groten rijcheit

 

Te uele hebben ende begeren

 

Moet den mensche altoes deren

 

Want alst coren es bouen ghemick[e]

 

Opt felt wast te dicke

3015

So bedruct deen dander soe

 

Dats de lieden sijn onvroe

U.B. MS 2210

Noch seit paulus al bloot⁺
I,
Dat dat geloue es doot
Daer geen doget en volget na
Maer tgeloue alsic versta
Dat [we]l hout sijn gebode
Dats leuende uoer gode
Wi selen in allen steden
Met sterken geloue beden
Ende [t]wiuelen niet .j. haer
Van dat wi bidden daer
God seelt doen des sijt vroet

+ 1r^oa^I

[p. 24]

545

Ja opdat die bede es goet

 

Maer twiuelen wi daer an

 

So slechten wi den water dan

 

Dat uoer den wijnt alto[o]s vliet

 

Ende stille en can gestaen niet

550

Een man die van .ij. willen es

 

Es ongestade sijts gewes

 

Ende en weet ten welken lien

 

God en hort niet gerne dien

 

Ons here sprect uoer waer

555

Indie ewangelie daer

 

Hebdi vast geloue in v

 

[Ende] segt toten bergen nv

 

Datsi ind[er] zee gaen staen

 

 

565

Datti ons ontfarmen sal⁺

 

.....................

 

.....................

 

 

 

Van bat hopen ende ...

 

 

 

Hope can maken mede

 

...... ende sine liefheide

570

...... bediet een verbeiden

 

Van toe nemender zalicheiden

 

Die emmer toe comen moet

 

Als ons .i. wijs man maket vroet

 

Al geloeft men wel int geuoech

575

.....................

 

.....................

 

[Al]s gi... gode doet v gebede

 

So suldi hopen bouen al⁺

 

Dat... v bede horen sal

580

Ende hem betrouwen vandien

 

Dat v bede sal ghescien

 

Alsi oec sal sekerlike

 

Op dattie bede es orberlike

 

Wie dat in oetmoede leeft

585

Ende gene hoeft sonde en heeft

 

Wet dat god hem niet ontsegt

 

Op dat orbor daer ane legt

 

Ende des en weet groot no clene

+ lr^oa^II

+ 1r^ob^I

[p. 25]

 

Niemen dan god allene

590

Daer omme so selen wij

 

Opdat die bede behorlec sij

 

Ouer goet houden al

 

Dat god geeft ende geuen sal

 

Want hi es onse vader

595

Ende weet onse orbore algader

 

So wie sijn hopen an hem set

 

Hi wert seker daermet

 

Bescermt verloest ende behoet

 

Ende uan allen arge behoet

600

Dauid seit die wise man

 

Die van hope wel [spreken can]

 

Here sprect hi ic hope ......

Vss. 609-613 en het opschrift tussen vss. 613 en 614 zijn⁺ door lijmvlekken onleesbaar geworden.

CAritate si can wel maken
Gods minne voer alle saken
Ende ...... doget en es volmaect
Daer caritate ............
Want het leit deine bate
An werc sonder caritate
Caritate alsict versinne
Es ... ongeueinsde minne
Beide te gode enten mensche⁺
Dits .j. minne van groten wensche
Wet dat oec caritate
Niet en soect haer bate
Maer alle mensce mere
Ende ouer al gods ere
Caritate mere no min
En soect nergens haer gewin
Want sine can niet doen
Yemene om weder doen
Maer wt ongeueinsden sinne
Striket ouer al haer minne
Ons screef Sinte petrus
In eenre sine epistelen aldus
Dat caritate wel can decken
Vore gode der sonden vlecken
Als ofti seggen woude alsoe
Hebt caritate in di ende doe

+ 1r^ob^II

+ 1v^oa^I

[p. 26]

640

So wattu doen wils dan

 

Het sprect aldus .j. helich man

 

In caritate leit sulke bate

 

Want god selue es karitate

 

Ende wie in caritate staet

645

Wet dat hi in gode gaet

 

Ende god weder in hem woent

 

 

 

Als hi [comt] in sijn verdriet⁺

 

[God en salne horen niet]

 

............... bescreuen

655

.....................

 

En selen niet behoeuech sijn

 

Noch seit dese here fijn

 

Dattie arme versteken

 

Selen noch dogen van breken

660

Hier op dat eerterike

 

Ochte inder hellen ewelike

 

Jhesus sydrac seit al bloot

 

Breket den armen v broot

 

Ende leit in v huus de gene

665

Die herberge hebben gene

 

Den naecten dect sine lede

 

Den bedroefden troost mede⁺

 

Sone sal v dinc sonder waen

 

In groten vorspoede staen

670

Hier ende in hemelrike

 

Dat duren sal ewelike

 

Dat seit ons .j. heilich man

 

Die salich wilt wesen dan

 

Breket den armen sijn broot

675

God hulpt hem wter noot

 

Doen xps was opgestaen

 

Ende inden wege quam gegaen

 

An sine iongere daer si spraken

 

Vter scrifturen vele saken

680

Die hem xps daer ontbant

 

En hebben sine niet bekant

 

In al sijn doen ende in sijn spreken

 

Doen si hem broot sagen breken

 

Hebben sine te hant bekint

+ 1v^oa^II

+ 1v^ob^I

[p. 27]

685

Nu merct dan ende versint

 

Hoese god kint inder noot

 

Die den ermen breed sijn broot

 

 

 

Noch vander aalmoesen

 

ende . wat lone daer af comt

 

 

 

VEle redene vint men bescreuen

 

Daer omme dat men sal geuen

690

Aelmoesene blidelike

 

 

 

Want god die niement en hoent⁺

 

En laet geen ............

 

Ende om ene aelmoesene ......

 

So behouden wi gode allene

700

So wanneer gi aelmoesen geeft

 

In geens hant die breke [heeft]

 

So settise gode inde hant

 

Als hi ons selue doet becant

 

Dat gi den alder minsten doet

705

Dat doedi mi des sijt vroet

 

Noch sprect onse here dat

 

Gadert inden hemel uwen scat

 

Daer en sallen te gene dagen

 

Motte no rupse ............

 

 

710

Seker dats wel waer⁺

 

In selker hant leiti daer

 

Daer en mach dief no quaet here

 

Den scat minderen no meren

 

Water uier no mesual

715

Als ons mage ende vriende al

 

Begeuen ende hebben onwert

 

So blijft de scat onuerteert

 

Die vindi te staden daer

 

Daer en ent gene iaer

720

Sekke lereres ons verbieden

 

Te geuen den quaden lieden

 

Als speelliede ende eraude

 

Kintsche wiue ende ribaude

 

Maer .j. wijs man doet ons bekant

+ 1v^ob^II

+ 2r^oa^I

[p. 28]

725

Wies name ic niet en vant

 

Die gode wille vollegen na

 

Sie dat sine caritate gae

 

Beide op goede ende op quade

 

Want god met siere genaden

730

Doet sine sonne vroech ende spade

 

Schinen op goede ende op quade

 

Wet dat die mensche alsoe sal

 

Sine aelmoesen geuen al

 

Beide quade ende goede

735

.....................

 

 

 

...... arme ontfarmechede⁺

 

..................... rike

 

So geeft ... hem meldelike

 

Ende es v goet clene geacht

745

So geeft hem na v macht

 

Als die goede tobias

 

Sinen sone leerde alsic las

 

............ lude no stille

 

............ goeden wille

750

............... sekerlike

 

Ghi hebt ...... hemelrike

 

So suldi gadren enen scat

 

Des ghi hebben selt te bat

 

...... die dash sal comen

755

Dat god den mensche sal doemen⁺

 

Want aelmoesen verlossen can

 

Van sonden den man

 

Ende sine laet de ziele niet

 

Ter hellen comen wats gesciet

760

Aelmoesene voer waer gheseit

 

Es een die beste sekerheit

 

Te comen voer gods ogen

 

Als alle scrifturen togen

 

Die beden die men met haesten doet

765

Ende met aelmoesen sijts vroet

 

Es beter menichfoude

 

Dan scat van finen goude

 

Doen daniel in drome scoude

 

Dat nabugodonosers rike sonde

770

Gheuelt werden ende gedestruert

+ 2r^oa^II

+ 2r^ob^I

[p. 29]

 

Es hi toten coninc gekeert

 

Ende heeft hem den droem ontbonden

 

Doen sprac hi ten seluen stonden

 

Her coninc om dese sake

775

En sijt niet zere tongemake

 

Al es god op v verbolgen

 

Wildi minen raet uolgen

 

God sal v wel vertroesten

 

Ende wt uwen anxte verloesten

780

[Gheeft] den armen meldelike

Vss. 786-792 door schadelijk reagens zodanig bedorven dat⁺ ze onleesbaar zijn.

Diese wt goder herten doet
God ons here inde woestine
Voedde mids der gracien sine
.V.m. volx ofte meer
Met .v. broden ...... twee
Nochtan bleuen ouer daer
Vele crume ouer waer
Daer bi selen wi ons niet ontsien
Dat ons goet sal minderen van dien
Want god die alle dinc [gheeft]⁺
Ende alle dinc gemaect heeft
Sal ons vele meer geuen
Na tlijf dewich leuen
Ghi moget wel gelouen des
Dat god niet ondanckelijc es
Want waer hi ondanckelijc yet
Sone waer hi uolmaect niet
Want inder ondanckelijcheit
Groot gebrec ende scande leit
Men heeft menich huus gescout
Daer rijcheit was menichfout
Ende geens goets ghebrac
Maer alsmen den sinen ontrac
Die aelmoesen ende mens miste
Ghinc huus ende hof te quiste
Entie stede wert woest met allen
Dit heeft men dicke sien geuallen

+ 2r^ob^II

+ 2v^oa^I

[p. 30]

820

Ghelijc dat aelmoesen den man

 

Inden hemel setten can

 

Alsoe doet int dewige uier

 

Die sine aelmoesen geeft hier

 

 

 

Noch meer vander aelmoesenen

 

 

 

V[oert] so suldi weten

825

..................

 

........................

 

 

 

Jhesus sydracs sone bescrijft⁺

 

............... verdrijft

 

............... stonden

835

Aelmoesen die sonden

 

Niement versmaden en seldi

 

Omdatti arm ende verworpen si

 

Salamoen seit de vroede

 

Eerdt gode van uwen goede

840

Ende ghi selt sonder waen

 

Woeker daer af ontfaen

 

Noch seit de selue here

 

Hi persemt op gode seere

 

Die ontfarmenesse ten armen heeft

845

Want hijt menichfout weder geeft

 

Noch seit die here [al] bloot⁺

 

Het es lof ende ere [gr]oot

 

Die hant bieden alsoe [hou]de

 

Hem die verdrincken soud[e]

850

Den verdoolden te wege hulp[en]

 

Den hongeren den honger stel[pen]

 

Van dien goede sijt gewes

 

Dat ons selfs proper es

 

Ende niet van vremden goede

855

Met enigen willegen moede

 

Niet om ere no om lof

 

Der werelt tontfane daer of

 

Ons here doet ons becant

 

So wat geeft v rechte hant

+ 2v^oa^II

+ 2v^ob^I

[p. 31]

860

En sal v [slinke] weten ...

 

Condi geeft dat ......

 

Wie selen ons aelmoes......

 

Die wile dat wi .........

 

Ende onse kind............

865

Dat si na ons geuen ......

Vss. 868-872 zijn zodanig afgesleten, dat ze totaal onleesbaar zijn geworden.

Alsoe v god woude geonnen⁺
Hebt ..................
Dan gijt enen anderen ...
Niet verstaet dat ic mene
Dattie mensche al gemene
Sijn goet henen geuen sal
Maer met beschei[de] ouer al
Alsoe dat ten sinen liue
Sinen nootdorfte mach bliuen
Ende niet en doge van breken
Dits der lereren spreken
God late ons ... corte leuen
Onse aelmoesenen ......
In ons heren xps name

+ 2v^ob^II

Rijksarchief
St.-Pietersabdij Reeks I, nr. 461

Wat hemlieden toebehoert die vonnesse⁺
wijsen zullen

II,
DIe ghene die daer toe zijn ghesedt
dat zy zitten jnden stoel der wet
ende vonnesse wijsen daer
weedt dat haren staet es zwaer
daermen heere lijf ende goet
wijsen ende ontwijsen moet
daermen also scoene voeren seyt
de lueghene als de waerheyt

+ 133v^oa

[p. 32]

 

want zij zitten te diere steden

3510

jnden stoel der gherechticheden

 

van goods weghen zeker zijt

 

zo zijn zij dan vermalendijt

 

ende ghewijst metten vingher ons heeren

 

die daer vut gherechticheyt keeren

3515

wiste een scepene wat hij ware

 

hij zoude altoes beuen van vare

 

zo wanneer hij zitten ghinghe

 

ten hoordeele jnt ghedinghe

 

dan soudij trecken voor oeghen

3520

toordeel dat god onse heere zal toghen

 

ten joncxsten daghe daer hij al

 

duecht ende archeyt doommen zal

 

zeuene duechden principale

 

hoert hem toe weetic wale

3525

die daer toe zijn ghesedt

 

dat zij zitten in den stoel der wet

 

diene jc v wille zegghen viere

 

nu hoert jc seghse hu sciere

 

Deerste point es wijsheyt

3530

dander es gherechticheyt

 

dat derde es verbeydicheyt

 

dat vierde es goods vreese mede

 

ende daer toe ghestadichede^*

 

wijsheyt moet hem hoeren toe

 

zonderlinghe ende jc segghe v hoe

3535

die zaken zijn menegherande

 

die hem daghelicx comen voor hande

 

ende diese al sal bescheeden

 

hij moet hebben vele wijsheden

 

salemoen dus bescreuen heeft

3540

heer ghij v vonnesse vut gheeft⁺

 

zuldij v wijselic voordinken

 

ende twint vter waerheyt winken

 

want daer men de waerheyt vliet

 

zeker daer en es god niet

* dit vers ontbr. in de overige hss.: de kopiist heeft verbeydicheyt (elders: verbeidenhede, verbeidechede, verbedenthede) laten rijmen op wijsheyt: gerechticheyt en kwam toen een rijm tekort; door tussenvoeging van dit vers heeft hij dan de fout hersteld.

+ 133v^ob

[p. 33]

3545

maer die duuel speelter mede

 

want god es zelue waerhede

 

Een philosophe die seyt

 

zo waer dat gherechticheyt

 

ghebrect also groet als yet

3550

daer en nes vulmaectheyt niet

 

gherechticheyt jn haer heuet

 

dat zo elken tsine gheuet

 

ende niemene en wilt hoenen

 

noch oec ghemeenscap toenen

3555

ende zo wie anders doet weet dat hij

 

niet gherechtich maer valsch zij

 

Scepene die hem hueren laedt

 

omme dat gherechticheyt niet voort en gaet

 

mesdoet vele meer des zijt vroet

3560

dan hij/die symonnie doet

 

of haer vonnesse daer omme scoursen

 

dat zij goet daer vte porssen

 

zijn vermalendijt eewelike

 

ende ghewijst vut hemelrijke

3565

wat verdient hij secht mij dan

 

die quaet vonnesse wijst den man

 

ende goods vonnesse vercoepen

 

ende dat contrarie doen loepen

 

ende die waerheyt wederstaen daer

3570

die god zelue es ouer waer

 

als tulyus die wijse man

 

jn zinen bouc wel spreken can

 

ende dauid ende andre heeren

 

die van desen dinghen leeren

3575

al adde j mensche al die weldaet

 

daer al die weerelt mede omme gaet

 

ende ware hij ongherechtich yet

 

al die weldaet en holpe hem niet

 

want gherechticheyt es een licht

3580

daer hemelrike op es ghesticht

 

ende alle duecht ende eere mede

 

maer ghij die daer zijt jn die stede

 

des hoordeels daghelike⁺

 

peinst dat ghij zekerlike

3585

te dien hoordeele zult commen

+ 134r^oa

[p. 34]

 

daer god zelue zal doommen

 

ende naer zijne gherechticheyt al

 

goet ende quaet loenen zal

 

daer ghy v hoordeel zult ontfaen

3590

na dat ghij hier hebt ghedaen

 

daer spreken smeeken noch mieden

 

twint en zullen moghen dieden

 

 

 

Oft es datmen gheen vonnesse

 

verhaesten en zal

 

 

 

TE zulker stad pleecht men te gheuen

 

vonnesse naer trecht bescreuen

3595

jn loeye ende in andren boucken

 

daermen trecht jn moet zouken

 

ende te zulker stad hebbic vernomen

 

wijstment naer dat sijt onthouden conen

 

te zulker stad wijstment dies zijt vroet

3600

nadadt den wijsere dinket goet

 

hute haren hoefde sijts ghewes

 

dat een anxelic dinc es

 

dat hem die lieden onder winden

 

loeye of rechten te vindene

3605

die jn scriftueren zijn blint

 

ende van rechten weten twint

 

want de ghene die weten wale

 

loeye decrete ende decretale

 

bijbelen ende propheten

3610

philosophen ende poeten

 

twijfelen jn vele dinghen

 

hoesijse te rechte ghebringhen

 

hoe zal dan moghen secht mij dan

 

trecht gheweten een leec man⁺

3615

daer omme zalmen jn die waerhede

 

vonnesse wijsen met verbeydicheden

 

ende met goeder deliberacien

 

zo dat hem god met siere gracien

 

vertoeghen wille dat beste dan

3620

daer zij mueghen twifelen an

 

Een philosophe maect ons ghewes

 

dat het een wijs wijsere es

+ 134r^ob

[p. 35]

 

die de dinc cort verstaen heeft

 

ende traghelike zijn vonnesse gheeft

3625

men zal scuwen zonderlinghe

 

jnde vonnessen twee dinghen

 

dats haesticheyt ende gramhede

 

zo waer dese twee houden stede

 

daer eyst zorghelijc zonder waen

3630

of dat rechte voort zal gaen

 

 

 

Datmen jn de vonnessen gode

 

ontsien zal

 

 

 

IN vonnessen zalmen zeere

 

gode ontsien onsen heere

 

want hij alle waerheyt kent

 

hem en es verborghen twint

3635

die salemoen die seyt

 

gods vreese es beghintsel der waerheyt

 

zo kenlike dat es waer

 

het en was noynt wijsheyt daer

 

gods vreese niet en es

3640

alle dinc sijt zeker des

 

diemen buten gods vreesen doet

 

die moeten vallen onder voet

 

die scalke rade connen vinden

 

ende die met loesheden binden

3645

die heeten die vroede nv

 

maer zij zijn valsch dat segghic v

 

aldus ne zuldij doommen niet

 

watter v oec na gheschiet

 

dinc die v niet toe ne hoert

3650

ghine sullet niet doommen voort

 

jeghen redene ende jeghen recht⁺

 

ghijne zult niet doommen echt

 

zonder groete voorsienichede

 

ghijne zult niet doommen mede

3655

jn gramschepen aestelike

 

noch doommen oec diere ghelijke

 

zonder die vreese ons heeren

 

ghij zult v oec daer toe keeren

 

dat ghij gheen vonnesse ne sult gheuen

+ 134v^oa

[p. 36]

3660

ghijne zijter toe verdreuen

 

dat ghijt sculdich te doene zijt

 

metten rechte telker tijt

 

die anders zijn vonnesse gheeft

 

weedt dat hij jn cranken pointe leeft

3665

ende dat god van hemelrijke

 

hem zal doommen zwaerlike

* * *

Hoewel het niet in de bedoeling ligt de plaats van de fragmenten in de tekstoverlevering nauwkeurig te bepalen, wil ik deze bijdrage niet besluiten zonder aandacht te schenken aan de significante varianten die zij vertonen¹². Een vluchtige vergelijking met de gegevens die Jonckbloet heeft meegedeeld, wijst uit dat U.B. 2210 herhaaldelijk verwantschap vertoont met het handschrift dat bewaard wordt in de K.B. te 's-Gravenhage onder signatuur 73 F 19 en dat door hem wordt aangeduid met de letter C¹³. Dit is o.m. het geval op de volgende plaatsen: I, 536 doget (de andere hss. hebben werc); 577 g(h)ebede HR (bede LST); 580 betrouwen HR (ghetrouwen LST); 592 ouer goet houden (ouer goet dat houden HRST, dan houden L); 686 hoese god L (hoe datse god HRST); 711 selker, sulker T (seker LR, sekere HS); 713 minderen no me(e)ren S (minderen nemmermere HLRT); 714 mesual (de andere hss. hebben ongheual); 723 kintsche(n) wiue (k. lieden C), naast: riesschen wiven H, riesen wiuen LST, vriezen R; 724 doet ons bekant S (het vnw. ontbr. HLT); 764 haesten (elders vasten, vastenti); 778 wel (seker S, sekerlec HLT); 799 vele crume(n) R (reliefs .xij. coerue LT, verliefs etc. S, twalef come reliefs H); 803 alle dinc g(h)emaect (alles dincs, alles dinghen macht HLRT, van allen macht S); 855 met (in de andere hss. uut, vte); 859 g(h)eeft (elders doet); 861 condi (elders oft ghi coent). Soms echter wijkt het fragment van C af en sluit het aan bij de lezing van de andere handschriften die de uitgever tot zijn beschikking had: 555 daer (claer CR); 634 petrus (paulus C); 681 niet bekant (zaen bekant C); 684 te hant bekint (saen bekint C); 690 blidelike (mildelike C); 743 g(h)eeft (deelt C); 766 menichfoude

12 Voor een grondige studie van het variantenapparaat is in deze bijdrage geen plaats. Ik meen, dat er redenen genoeg zijn om er een afzonderlijk opstel aan te wijden.

13 In hetgeen volgt worden de siglen gebruikt die Jonckbloet heeft geïntroduceerd p. XL e.v. van zijn inleiding. Cfr. ook Bouwstoffen, art. 372. Met de letter T heb ik het teksthandschrift aangeduid dat aan Jonckbloets editie ten grondslag ligt (Den Haag, K.B. 76 E 5).

[p. 37]

(vele sekerlike C). In bijna al die gevallen mag de lezing van C als een innovatie van de kopiist worden beschouwd. Een enkele maal vertoont U.B. 2210 een variant die in geen van de andere bronnen voorkomt: 552 lien (elders tien); 571 toe nemender (elders toecomender); 598 behoet (wel een schrijffout, veroorzaakt door het laatste woord van het volgende vers; de andere hss. hebben geuoedt); 631 weder doen (blijkbaar alweer een schrijffout; elders weder loen); 652 comt (elders roept); 761 beste (elders meeste). Tenslotte verwisselt het Gentse fragment samen met R (Brussel, K.B. II 182) de plaats van de vss. 590-591 en vervangt het woord orberlec (varr. orbore, oirbaerlec) door behorlec, dat in geen enkel ander handschrift wordt aangetroffen.

Het korte fragment U.B. 1617 staat in de traditie van de handschriften S (Gent, U.B. 942) en H (Den Haag, K.B. 73 J 59), waarmee het op veel plaatsen overeenkomt: II, 415 laet (late) ons alsoe minnen (laet, late ons hem alsoe m. CRT, laten ons alsoe L); 435 al sijn geuoech (elders na sijn geuoech); 442 en hout R (al houdt CT, houdt L); 474 in scanden (alsoe in scanden LRT, in so grater blamen C); 496 rijcheit (elders vrecheit), al valt er meestal nu eens overeenkomst met H en dan weer met S te constateren: 450 onwerdich CHLRT (onwaert S); 464 onnut(te) LS (onnuttelec CHRT); 467 seit ons S (seit dus CHLR, seit T); 480 cannen, can hem g(h)enesen CLRST (het vnw. ontbr. H); 542 onrecht S (elders al, alle onrecht); 543 ouer dese g(h)ierechede CHL (ouer alle ghierechede R, ouer ghierechede ST); 553 seit SR (hi seit CHLT). Innovaties van de kopiist zijn: 402 saken (wel een verschrijving; het rijm vereist baten); 476 ongeual (elders onghemac); 502 geeft (elders scuwet, scout L); 552 dienste (elders gracie). Merkwaardig is nog dat het fragment eenmaal overeenkomt met C: 454 daer bi (elders ende vri) en dat vs. 555 houerde (de andere hss. hebben die hoeuerdeghe) de emendatie bevestigt door Verdam voorgesteld Mnl. Wdb. 5, 1388.

U.B. 1636 schijnt weer nauw verwant met C. Dit zou dan mijn stelling kunnen staven, dat dit fragment met U.B. 2210 vroeger deel zou hebben uitgemaakt van een en hetzelfde handschrift¹⁴. Ik noteerde, zonder naar volledigheid te streven: II, 2314 brinct RST (bringhen H, brengen L); 2345 dat toent (elders dat hem toent, toecht S); 2349 die g(h)eeft (die gheue S, die gheuer, gheuere HLRT); 2376 met groter getempertheiden T (met goeder LRS, ouermits goeder H); 2378 minderen (elders te minderen); 2424 dit doet (elders dat selue doet); 2440 ende behouden

14 Zie boven, noot 11.

[p. 38]

(ende die behouden HRST, ende die houden L); 2471 begherte (elders herte); 2496 maer meer hebben (meer hebben HLRT, meer S); 2628 mayt (elders weder mayt); 2632 halen LS (haelt HRT); 2653 me(e)ren (dien HRT, ghedijen L; S is corrupt); 2659 boeke (elders boec); 2671 die ledicheit (het lidw. ontbr. in de andere hss.); 2697 menich L (die meneghe HRST); 2706 bramen ende oncruut (bramen distelen ende oncruut HT, distelen ende oncruut L, brem distelen ende oncruut R, bramen d. ende cruut S); 2728 slaep (elders lichaem, lichame); 2729 tonder houden (elders wel tonder houden); 2751 die tijt (ende tijt HLT, ende die tiden SR); 2752 luxurie H (die luxurie LRST); 2768 arbeits noot S (arbeidens noet HLRT); 2811 dat die trauelgeren, tauerneren C (elders dat die vrome tr.); 2847 huipt rijcheit S (hulpt v rijcheit HLRT); 2982 in riken moet (in den riken moet HLST, inden moet R); 2985 den riken (den wisen HLRT, die wijse heeren S); 3000 verborgen (gheboren HLST, gheheiten R); 3007 noot (blijkbaar een schrijffout; het rijm vereist moet). Toch wijkt de lezing van U.B. 1636 op verschillende plaatsen af van C en sluit zij aan bij de lezing van een of meer andere handschriften die Jonckbloet heeft gebruikt: 2336 dat v ewelijc scande were (het vnw. ontbr. in C); 2337 maer (ende C); 2470 in dien dat men altemale (datmen niet altemale C); 2477 met (wt, vte CHLRT, mede S); 2482 ende (oft LC); 2644 g(h)edrag(h)en (verdraghen C); 2692 theet (te weec C); 2712 trage ende roekeloes (trage was altoes C); 2750 gemeensamhede (oneersaemhede C); 2766 verwinnen (ontwennen C); 2830 menschede (menschelichede CH); 2883 nochtan seine verteren (het selen die ghene verteren C, nochtan sellen sult v. H). Nu en dan noteert men ook een variant die in geen van de andere bronnen voorkomt: 2322 gifte (elders gheuen); 2348 seit (elders sprect); 2524 quaet (?) (elders verdriet); 2654 toenemen (menichfouden CLRT, menichfoudighen H, beteren S); 2674 wise (elders te tide); 2682 dinge (wel een schrijffout; het rijm vereist lede); 2686 sotheit (elders traecheit, traecheiden); 2702 geackert ‘beploegd, bebouwd’ (elders wacker); 2705 ginc (elders wies); 2726 ouerleet (ontleet CHLRT, ontgleet S); 2714 iammerhede (elders arbeide); 2882 maken (elders doen).

De plaats die in de tekstoverlevering wordt ingenomen door het fragment dat berust in het Rijksarchief te Gent (St.-Pietersabdij Reeks I, nr. 461), is moeilijker te bepalen. Een ogenblik heb ik gedacht dat dit fragment zou kunnen zijn gekopieerd uit de Delftse druk van 1489, maar daarvoor vertoont het teveel afwijkende lezingen, die dan weer overeenkomen met varianten uit de handschriften. Het fragment, dat

[p. 39]

stellig te Gent is geschreven, schijnt verwant met S, een handschrift dat in de buurt van deze stad, met name te Oudenaarde is vervaardigd. Ik noteerde: II, 3522 duecht ende archeyt HT (goet ende quaet CLR); 3522 doommen (elders lonen); 3523 duechden H (poente CLRT); 3524 wetic wale (elders dat wet wale); 3556 gherechtich HR (gherecht CLT); 3570 ouer waer (elders voerwaer); 3577 ongherechtich (ongherecht CHTL, onrecht R); 3660 verdreuen (bedreuen HLRT, gedreuen C). Dat het Oudenaardse handschrift in geen geval de rechtstreekse bron van het fragment kan zijn, blijkt uit het feit dat vss. 3665-3666 erin ontbreken en uit de lezingen die het fragment gemeen heeft met andere handschriften: 3576 weerelt (erderike S, ertrike T); 3604 of (ende SR); 3646 valsch (loes S). Een aperte fout van de kopiist is zonder twijfel 3554 ghemeenscap (alle andere hss. hebben gheveinstheit).

* * *

De omgang met een tekst als de Dietsche Doctrinale is voor mij weer eens een bewijs geweest hoe schromelijk de beoefenaren van de vaderlandse medievistiek sommige producten van de mnl. literatuur hebben verwaarloosd. Wanneer we voor de editie van meer populaire werken al aan de derde ronde toe zijn, zijn wij voor de Dietsche Doctrinale nog steeds aangewezen op de uitgave van Jonckbloet, die nu al bijna honderdveertig jaar oud is. Nochtans had dit leerdicht, dat blijkens het groot aantal bewaarde handschriften en fragmenten en blijkens de vertalingen ervan in het Duits zeer verspreid moet zijn geweest, een beter lot verdiend. Een moderne editie ervan, met een gefundeerde tekstcritische commentaar en een nauwkeurige aanwijzing van de bronnen waaruit de anonieme auteur heeft geput, zou geen overbodige luxe zijn¹⁵.

Gent-Contern 1981

dr. w.e. hegman

15 Het weze mij vergund één enkel voorbeeld aan te halen om de ontoereikendheid van Jonckbloets editie te illustreren. Bk. II, vs. 2812 wordt de uitdrukking met eren niet verklaard (in de woordenlijst, p. 327 e.v.). Blijkbaar beschouwt de geleerde uitgever die uitdrukking als een blote stoplap, waarin ere wordt gebezigd in de zeer verzwakte betekenis van lat. ‘honor’. De variant II, 2788 (h)eeren (teksths. sayen) had hem op het spoor kunnen brengen. Er is sprake van een handeling i.v.m. het landbouwbedrijf. Eren bet. op beide plaatsen ‘ploegen, beploegen, bebouwen’, hetzelfde woord als lat. arare (Mnl. Wdb. 2, 690 e.v.).

afgesleten in vouw van perk.

e.v. sterk afgesleten: vss. 429 en 430 ontbr. in het hs.

hopen, 1. open ‘apertus’

afgesleten in vouw van perkament

s onzeker (gevlekt)

[i] weggesleten

hs. on rustu

gaatje in perk.

ontbr. in het hs.

misschien staat er oetmoedige, de voorlaatste e is onzeker (gevlekt)

is gedeeltelijk afgesleten

onturijt = ontvrijt ‘van zijn vrijheid berooft’ (MnlW. 5, 1388)

hs. Snica

sculdere ‘schuldenaar’ (MnlW. 7, 800 en cfr. Lübben-Walther, Mnd. Hwtb. i.v. schulder)

hs. Du (?)

hs. ende en sal

vermanen ‘melding maken van’ (MnlW. 8, 2102)

wat er in het hs. staat is onzin (ik lees helmeli); wordt misschien bedoeld helmelike, d.w.z. door ‘effestucatio’, het wegwerpen van een halm, een oudgerm. rechtssymbool, waardoor werd aangeduid dat plechtig afstand werd gedaan van een geschonken goed (cfr. Mnl. Wdb. 3, 51 s.v. halmelike) en wat betekenen deze verzen dan precies?

met dit vs. begint in de ed.-Jonckbloet een nieuw kap. Dat een mensche vergheten sal des onrechts datmen hem doet

getempertheiden ‘gematigdheid, bezadigdheid’

hs. Daer (afgekort)

Tussen vss. 2510 en 2511 ontbreekt het opschrift: Hoemen rijcheit beseghen sal

met Her tulius is M. Tullius Cicero bedoeld

hs. Mem (?)

breke ‘gebrek, gemis’

van een znw. hinke ‘vergrijp, misdaad (?)’ wordt er één enkele vindplaats vermeld MnlW. 3, 442 (die betekenis past hier niet goed); varr. volgens Jonckbloet zijn queke, quecke, quicquen ‘klein vee’ (MnlW. 6, 903)

perk. afgesleten

tedoen l. te nieute (?)

hs. meester

hs. ere

gesaet ‘verzadigd’

dinge l. lede

ocsion ‘gelegenheid, reden’

geackert ‘beploegd, bebouwd’ (MnlW. 1, 304 s.v. ackeren)

breke zie vs. 2633

ouerleet ‘(ongebruikt) voorbijging’ (in MnlW. niet vermeld; wel de var. ontleet, MnlW. 5, 1148 s.v. ontliden)

hs. hi

eren ‘beploegen, bebouwen’ (MnlW. 2, 690)

met eren zie noot 15 en cfr. vs. 2788

niet... .ij. peren ‘niet het geringste, niets hoegenaamd’

hs. giercheit

hs. ende es

hs. tweemaal laet

hem gecosten ‘tevreden zijn’

hs. wien ontbr.

bouen ghemicke ‘boven de juiste maat’ (MnlW. 2, 1358)

gaatje in perk.

hs. t afgesleten

[o] afgesleten, kan ook e wezen

hoekje van 't perk. afgescheurd

versteken ‘wegzenden, afwijzend bejegenen’ (MnlW. 9, 38)

hs. Dattu den hemel ewelike

hs. Brekent

breke ‘gebrek, gemis’

uier l. vier ‘vuur’

hs. des sijts vroet (?)

hs. de g is gevlekt

hs. gebrect

te quiste ‘verloren’

uier l. vier ‘vuur’ (cfr. vs. 716)

gaatje in perk.

persemt ‘neemt woekerwinst’, overdrachtelijk gebruikt van de vruchten der goede werken, die men van God mag verwachten (MnlW. 6, 293)

perk. sterk afgesleten

hs. besnoeid

gaatje in perk.

regel horizontaal midden doorgesneden

hs. daer hij zal

verbeydicheyt ‘geduld’

eerst stond er vreeze, maar de kopiist heeft gewijzigd > vreese

hueren ‘omkopen’ (MnlW. 3, 742)

tulyus M. Tullius Cicero

mieden ‘omkopen’ (id. als 3557 hueren; MnlW. 4, 1580)

de boven de regel ingevoegd

aestelike l. haestelike