Spiegel der Letteren. Jaargang 17

[p. 241]

[Nummer 4]

Pleidooi voor reconstructie van ‘Esmoreit’

Aan Esmoreit hebben al heel wat mensen plezier beleefd. Behalve het middeleeuwse publiek heeft dit ‘abel spel van esmoreit tconincx none van cecielien’ ook in onze tijd velen geboeid. Het toneelstuk wordt op middelbare scholen gelezen en is herhaaldelijk opgevoerd. De tekst is wel zestig maal uitgegeven, in hedendaags Nederlands omgezet en vertaald in het Duits, Frans, Engels, Zuidafrikaans en zelfs in het Maleis. Daarnaast was en is Esmoreit voer voor filologen. De bibliografie tot 1948¹ bedraagt al 200 titels en sindsdien zijn er nog wel een twintigtal publikaties bijgekomen; het ziet er bovendien niet naar uit, dat men over deze tekst gauw uitgepraat zal raken. Dat is te verklaren onder meer uit het feit, dat de tekst allerlei inconsequenties lijkt te bevatten en onregelmatigheden van grammaticale en vormelijke aard. In de voortreffelijke editie van Roemans en Van Assche² wordt een overzicht gegeven van de vijf voornaamste ‘Esmoreit-problemen’ en een samenvatting van de discussies aan deze onderwerpen gewijd. Uit de ‘bredere aantekeningen’ (editie p. 181-189 blijkt bovendien, dat men het over de interpretatie van vele plaatsen niet eens kan worden; hier en daar heeft men zelfs zijn toevlucht moeten nemen tot conjecturen.

Dat de Hulthemse codex, waarin Esmoreit is overgeleverd, vele corrupties bevat, is een welbekend feit. De kopiist heeft bij het schrijven nog heel wat vergissingen door schrapping en expungering hersteld, zodat we een aardige kijk krijgen op de aard van zijn fouten. Een overzicht van de ‘doorhalingen en verbeteringen in het Hulthemsche Hs.’ geeft P. Leendertz³. ‘Aantekeningen betreffende het handschrift’ zijn ook opgenomen in de editie van L. van Kammen⁴, aan wie de

1 Opgenomen in: Esmoreit. Ed. a. de maeyer en r. roemans. Antwerpen [1948], p. 17-94.

2 Een abel spel van Esmoreit. Ed. r. roemans en h. van assche. Antwerpen 1972². Klassieke galerij 98. ‘Esmoreit-problemen’: p. 43-70.

3 p. leendertz jr.: Middelnederlandsche dramatische poëzie. Leiden 1907. Bibl. Mnl. Ltk. p. 449-452.

4 De abele spelen. Ed. l. van kammen. Amsterdam 1969. p. 29-31

[p. 242]

editie-Leendertz duidelijk ‘van veel dienst is geweest’ (p. 19). Vanaf de eerste tekstuitgave (bezorgd door Hoffmann von Fallersleben⁵) zijn de editeurs genoodzaakt geweest ‘de aperte fouten’ te verbeteren⁶. Daarnaast zijn er in afzonderlijke bijdragen verscheidene emendaties voorgesteld. Dit alles gevoegd bij het feit, dat de tekst op vele plaatsen hardnekkig weerstand biedt aan alle pogingen tot grammaticale verklaring en interpretatie, doet vermoeden dat de Esmoreit voor de tekstkritiek is als het land van vrouw Holle: de emendaties hangen als rijpe appelen aan de boom, en roepen om geplukt te worden.

5 In: Horae belgicae 6. Vratislaviae 1838. p. 3-39 en 216-217.

6 Deze uiteraard vage categorisering wordt aangebracht o.m. door roemans en van assche, editie p. 70.

v. 965

Om met een eenvoudige gissing in de stijl van onze negentiende-eeuwse voorvaderen te beginnen: de lezing indach in vers 965 zal aan een verlezing te wijten zijn. De neef van de koning van Sicilië, Robberecht, die Esmoreit als baby aan de Sarraceen Meester Platus heeft verkocht, wordt, achttien jaar later, door deze herkend. In de dialoog tussen Esmoreit en Platus in v. 926-965 vertelt de laatste, hoe Robberecht Esmoreit indertijd wilde vermoorden, en daarvan slechts wilde afzien voor ‘1000 pont van finen goude’. Esmoreit is zeer verontwaardigd en zweert, dat die misdaad zal worden gestraft (v. 962-964). In v. 966-967 betrekt hij vervolgens de koning en de verrader in het spel: ‘Waer sidi vader hoghe baroen Ende robberecht die mordenaer’. We kunnen hieruit concluderen, dat deze personen tijdens de voorgaande dialoog niet op het toneel aanwezig waren. Regel 965 kan daarom niet, zoals de meeste interpretatoren menen, tot de verrader zijn gericht. Dat hij ‘de in zijn gedachten aanwezige schurk Robbrecht’ zou toespreken, zoals A. van Loey meent⁷, komt me niet waarschijnlijk voor: een dergelijke ‘dialogue intérieur’ treffen we in de tekst nergens aan. Bovendien vindt de dan onvermijdelijke interpretatie van sinen indach doen als ‘sterven’ geen steun in het MnlW (2, 649): ‘Indach kan natuurlijk slechts met hebben verbonden worden’. Men moet dus al een contaminatie aannemen van sinen inde doen en sijn indedach hebben (vgl. v. 994)⁸.

Veel waarschijnlijker is de uitleg van B.H. Peteri⁹, die ervan uitgaat, dat Esmoreit zich in vers 965 met een verzoek tot zijn enige tegenspeler,

7 a. van loey: ‘Esmoreitianti’. In: VMVA 1951, p. 75-86; hier p. 83.

8 Zoals p. leendertz jr. in Mnl. dram. poëzie, p. 503.

9 b.h. peteri: ‘Over Esmoreit’. In: Ts 64 (1946) p. 3-28; hier p. 27-28.

[p. 243]

Meester Platus, richt. En gezien de context kan hij hem alleen maar vragen, datgene wat hij nu aan hem heeft verteld, te herhalen als een officiële aanklacht in het bijzijn van de beklaagde en van de rechter, de koning van Sicilië. Dezen worden daarom in de aansluitende verzen 966-967 ten tonele geroepen. Esmoreit beschuldigt Robberecht; deze ontkent, maar Meester Platus' getuigenis leidt ertoe, dat de kersten coninc in v. 992-995 Robberecht ter dood veroordeelt¹⁰. Peteri heeft getracht, vers 965 te interpreteren als het binnen de situatie passende verzoek aan Meester Platus: ‘Nu moet gij (P.) uw beschuldiging inbrengen, uw “indaging” doen!’. Van Loey (a.w. p. 81-83) heeft evenwel duidelijk gemaakt, dat de interpretatie van sinen indach doen als ‘zijn beschuldiging inbrengen’ ‘moeilijk te verdedigen’ is. Hij blijft voorlopig ‘bij de traditionele interpretatie van indach doen “sterven”, al beken[t hij] volgaarne dat er nog formele bezwaren blijven bestaan’. Roemans en Van Assche (editie p. 189 stemmen daarmee in: ‘Geen enkele verklaring geeft volledige voldoening’.

De interpretatie van Peteri past zo precies in de context, dat we er m.i. wel van moeten uitgaan, dat vers 965 aanvankelijk een aansporing voor Meester Platus inhield om Robberecht te beschuldigen. Maar zelfs wanneer indach gelijk te stellen zou zijn met indaging: Meester Platus kan Robberecht niet indagen, hij moet hem... aanklagen. Gezien de vormelijke overeenkomst tussen indach en anclach houd ik het erop, dat anclach de oorspronkelijke lezing is. De c en de l kunnen tezamen voor een d zijn aangezien, wat tot een verlezing van het woord als geheel kan hebben geleid. Anclach komt in het nog magere eerste deel van het MnlV niet voor. Men vergelijke echter clach in MnlW (3, 1452: ‘Hetzelfde als clage en clachte, doch anders gevormd’ en Kiliaen s.v. ‘aen-klaghte / aen-klaeghe. Accusatio, incusatio’.

10 De enige die recht kan spreken aan het hof, is de koning. Daarom wendt Esmoreit zich in v. 966 tot hem. In de overgeleverde tekst lijkt de koning niet meer aan het woord te komen. De jonghelinc boven vers 992 moet de ongewilde vervanging zijn van De (kersten) coninc onder invloed van het vier regels lager staande De jonghelinc (optische contaminatie). Tengevolge van deze fout was het nodig boven regel 996 noch toe te voegen.

v. 117-120

Blijft er ten aanzien van emendaties die de inhoud raken, vaak ruimte voor discussie, reconstructies die uitsluitend de vorm betreffen, zijn meestal gemakkelijker te accepteren en behoeven minder toelichting. Over de verzen 117-120 kunnen we dan ook kort zijn. Een opvallende

[p. 244]

formele onregelmatigheid is de verstoring van het rijmschema. In Esmoreit rijmen de verzen twee aan twee. Wanneer door wat voor oorzaak ook twee weesverzen op elkaar volgen, brengen kopiisten meest een correctie aan. Ze kunnen dat op verschillende manieren doen, maar het blijkt voor hen vaak het eenvoudigste te zijn om de weesverzen elk met een passende regel aan te vullen, zodat een uitbreiding van twee tot vier verzen ontstaat¹¹. Daarbij vermijden zij het zo mogelijk, in de bijgerijmde verzen nieuwe mededelingen te doen, daar deze consequenties zouden kunnen hebben voor de rest van het verhaal. De toevoegingen zijn weinigzeggend en daardoor vaak gemakkelijk te herkennen.

In de regels 117-120 valt op, dat twee maal, maar in verschillende vorm hetzelfde rijmwoord wordt gebruikt: in 117 ghewout, in 119 ghewelt. In de verzen 118-119 herhaalt Meester Platus zijn reeds in vers 108-109 gedaan verzoek om enen scat mee te mogen nemen. Met deze herhaling onderbreekt hij zijn verzekering, dat hij niet zal terugkomen zonder Esmoreit, die hij wil stelen of kopen of door list in handen krijgen. Constateren we bovendien, dat Her coninc (119) midden in het betoog een stoplap is en dat vers 119 (gheuen in miere ghewelt) naar de vorm sterk gelijkt op 117 (bringhen in uwer ghewout), dan ziet het er inderdaad naar uit, dat we met een uitbreiding (2 > 4) te doen hebben. De oorzaak is niet moeilijk te achterhalen. Een kopiist leest een hoeveelheid tekst uit zijn voorbeeld en moet die terwijl hij schrijft, onthouden. Daarbij treden er, onder meer door associatie, vervormingen op. Dat verklaart het feit, dat een kopiist een woord uit zijn legger in een andere, hem vertrouwdere vorm neerschrijft. Een dergelijke ‘vormverandering’s¹² kunnen we ook voor vers 117 aannemen. Ghewelt is in de ‘abele spelen’ de gewone vorm (vgl. behalve 119 ook vers 133, Gloriant v. 431, 561, 809 en Lanseloet 263 en 330). Vers 117* heeft geluid:

117*	Ic same v bringhen in uwer ghewelt

Daarop sloot vers 120 onmiddellijk aan. Door de verandering van ghewelt in ghewout ontstonden er twee weesverzen, die door het bijrijmen van de verzen 118-119 (naar de betekenis een herhaling van 108-109¹³) zijn weggewerkt. Signaleren we hier het frappante feit, dat de kopiist aan het weesrijm ghelt het oorspronkelijke rijmwoord heeft

11 Vgl. mijn Bijdragen tot reconstructie van de ‘Karel ende Elegast’. Deel 1. Assen 1975. Neerlandica Traiectina 21. § 10.2.1.3.3. (Verkorte titel: Bijdragen reconstructie KE.)

12 Bijdragen reconstructie KE, deel 1, § 6.3.2.

13 Bijdragen reconstructie KE, deel 1, ç 11.3.3

[p. 245]

toegevoegd. Het zou voor hem eenvoudig zijn geweest ghewout in ghewelt terug te veranderen. Misschien heeft hij die mogelijkheid over het hoofd gezien, misschien ook was vers 117 al gekopieerd, toen hij de onregelmatigheid opmerkte, en was ook voor hem wat hij geschreven had, geschreven¹⁴.

14 Vergelijkbaar is de correctie in Karel ende Elegast r. 198-203 (zie Bijdragen reconstructie KE, deel 1, p. 246-248). Het door een inversie (claer ende scone > scone ende claer) verstoorde rijmschema is verbeterd niet door het herstel van de oude volgorde, maar door de toevoeging van regels, waarvan de laatste eindigt op... claer ende scone! Vgl. ook de bespreking van v. 74-79 hieronder.

v. 217-220

Precies dezelfde fout mogen we aannemen in vers 219, dat op 218 rijmde:

218*	Nv willic gaen ende doen dit gelt
219*	Heimelijc in miere ghewelt

Na de ongewilde vormverandering (ghewelt > ghewout) zijn om de weesverzen weg te werken vers 217 en 220 toegevoegd, die er inderdaad als uitbreidingen uitzien: de verzen vertellen niets nieuws en kunnen zonder bezwaren voor grammatica en zinsverband worden weggelaten:

217	<Hoe sere hadde hi mi ontstelt>
218	Nv willic gaen ende doen dit geit
219	Heimelijc in miere ghewout
220	<Want het es al edel gout>^15

Dat Robberecht door de geboorte van Esmoreit ontstelt zou zijn, zoals de koning van Damast dat in vers 92 is door de onverwachte onheilsprofetie, is bovendien een twijfelachtige mededeling. Robberechts herte is, getuige vers 42, beswaert, maar een verrassing kan de geboorte van de kroonprins voor niemand aan het hof geweest zijn. Ook de toevoeging van vers 220 (onder invloed van 199) is niet geheel geslaagd. Zou Robberecht het judasgeld niet hebben weggeborgen, wanneer het niet al edel gout was geweest?

15 Woorden tussen gebroken haken geplaatst, zijn toegevoegd. Die tussen schuine strepen dienen ter vervanging van andere woorden.

v. 215-216

Wanneer we nu vers 217 willen schrappen, kunnen we niet voorbijgaan aan het feit, dat vers 216, waarop 217 als verklaring min of meer aan-

[p. 246]

sluit, er nog veel minder betrouwbaar uitziet. Ook dit vers is een geïsoleerde uitroep, die echter in de mond van de verraderlijke Robberecht in het geheel niet past. Hij zelf heeft juist een kind willen vermoorden en heeft het nu verkocht om het als een heiden te laten opgroeien. Het lijkt al te vermetel, dat Robberecht nu God zou aanroepen om de onschuldige Esmoreit te ‘gheuen scande’. Men zou geneigd zijn het vers als een tussenzin van de auteur te beschouwen, zodat hem op Robberecht kan slaan, wanneer het niet om een toneeltekst ging, waarin geen ruimte is voor een verteller. Het voorkomen van de slecht passende regel kan worden verklaard, wanneer we een fout aannemen, die althans in de Karel ende Elegast bij dozijnen voorkomt: de ‘invoeging van een tekstgedeelte van elders‘¹⁶. De gelijkenis van de verzen 183-185 en 213-215 is opvallend. Gelijke woorden of verzen zijn er soms de oorzaak van, dat een kopiist onbedoeld een vers invoegt, dat thuis hoort achter het gelijkluidende tekstgedeelte elders. Door de gelijkenis van vers 183-184 en 213-214 zou vers 185 ongewild achter 214 terechtgekomen kunnen zijn:

212	Want ewelijc blijft hi verborghen
213	In heydenesse dies benic wijs
214*	In die stede van balderijs
185	>Die doer turkien es gheleghen>^17

Om het weesvers 185 weg te werken is vers 216 toegevoegd, dat als losse uitroep wel lijkt te passen, maar bij nadere beschouwing voor de interpretatie moeilijkheden oplevert. Om het nieuwe rijmpaar 185-216 te formeren, moest 185 worden aangepast. Door de toevoeging van in verren lande zou het vers, zelfs met vervanging van es gheleghen door leghet wat lang zijn geworden:

215	Die/leghet/doer turkien <in verren lande>

Een kleine ingreep in 214* (In > Want) maakte van 214-215 een passende causale zin en maakte het mogelijk Die in 215 te laten vervallen:

214	/Want/ die stede van balderijs
215	/Leghet/ doer turkien <in verren lande>^18

16 Vgl. Bijdragen reconstructie KE, deel 1, § 6.3.6. Zie ook de nog volgende bespreking der verzen 640-646. Dezelfde fout is ook gemaakt in Moriaen v. 1213-1222; zie mijn bijdrage ‘Corruptie is overal’, § 5 (zal verschijnen in Ntg).

17 Wanneer we aannemen, dat v. 215 niet oorspronkelijk is, kan want in 214 dat evenmin zijn. Om spellingvarianten als turkien / toerkien zullen we ons hier niet bekommeren.

18 Er is nog een andere verklaring denkbaar voor de toevoeging van v. 185 (als 215) en de aanvulling met 216. Die komt hieronder ter sprake bij de behandeling van v. 213-214.

[p. 247]

v. 183-184

We zijn hier gestuit op balderijs (v. 184 en 214), dat een stad moet zijn aan de andere kant van Turkije. De Maeyer en Roemans¹⁹ merken op ‘men heeft gedacht aan Bassora, te Z.O. van Bagdad, of aan Basra, aan de Perzische golf, wat al zeker weinig zou stroken met het vroeger vermelde Damast. De naam is wellicht vrij uitgevonden, of een volkse vervorming van een uitheemse naam’. De meeste editeurs houden het op ‘Bagdad’, maar maken niet duidelijk, hoe de vorm balderijs als zodanig kan zijn begrepen. In de editie van Roemans en Van Assche treffen we deze uitleg van de vorm aan (p. 182-183): ‘Balderijs is mogelijk een verbastering van Bal(dac) Dar as(salem) = Stad des Heils, de bijnaam door de Arabieren aan hun hoofdstad Bagdádi gegeven. Dergelijke afkortingen zijn niet ongewoon: b.v. nog Gibraltar = Djebel al Tarik = Berg van Tarik. Balderijs (tevens rijmwoord) klinkt expressiever en geheimzinniger dan Baldac, de middeleeuwse naam van Bagdad in West-Europa’. Deze verklaring van balderijs komt me meer vernuftig dan overtuigend voor. Het is niet aannemelijk, dat het publiek van Esmoreit het Arabisch machtig was; en dat de Arabische bijnaam van Bagdad hier bekend zou zijn geweest, is tot nu toe nergens gebleken. Van der Heijden²⁰ geeft ronduit toe, dat de naam niet te verklaren is, en dat lijkt me de beste weergave van de werkelijkheid. Zomin als de kopiist die als eerste baldarijs schreef²¹, hebben de latere afschrijvers en de toehoorders geweten om welke stad het ging. De naam klinkt evenwel exotisch en is daardoor in de context acceptabel. De stad moet immers ver weg liggen, ‘in heydenesse’, in het onbekende land achter Turkije. Wat ver verwijderd is, is onbekend. Daardoor suggereert een onbekende naam een grote afstand.

We zouden, net als het middeleeuwse publiek, genoegen kunnen nemen met een verzonnen naam, wanneer we maar konden inzien, waarom Meester Platus zo geheimzinnig doet²². Hij dient de koning

19 In hun ‘Aantekeningen bij de tekst. Bijlage bij de uitgave van 1948’, p. 7.

20 In: Hoort wat men u spelen zal. Toneelstukken uit de middeleeuwen. Utrecht-Antwerpen 1968. Spectrum van de Nederlandse letterkunde 5, p. 68.

21 Welke lezing, zoals hieronder duidelijk zal worden, aan balderijs is voorafgegaan. Baldarijs (met twee maal a) komt ook voor als persoonsnaam in Madelghijs' kintsheit. Zie roemans en van assche, editie p. 183.

22 Ook leendertz (Mnl. dram. poëzie p. 498) meent, dat een verklaring noodzakelijk is. Hij oppert: ‘Platus noemt hier Balderijs, d.i. Bagdad, zeker wel om het onmogelijk te maken, dat men later Esmoreit zou vinden, voor het geval dat de misdaad van Robbrecht eens uitkwam.’ Daar kan men tegen inbrengen, dat de overige geografische aanduidingen wel met de werkelijkheid overeenstemmen, en dat trouwens niemand aan het hof van Damast rekening lijkt te houden met de mogelijkheid van een confrontatie met de Siciliërs.

[p. 248]

van damast (v. 59, 227, 523); diens dochter wordt bij herhaling genoemd van damast die jonghe coninghinne (v. 830, 879), al zal deze lezing niet oorspronkelijk zijn²³. Ook tegenover de familie op Sicilië wordt er later geen geheim van gemaakt, dat Esmoreit in Damascus is opgegroeid (vgl. v. 643, 763, 884). Waarom zou Platus dan Robberecht misleiden? Waarom niet naar waarheid gezegd, dat hij Esmoreit mee zal nemen ‘eten lande’ naar Damast, dat immers ook ‘in heydenesse’, en ‘doer toerkien es gheleghen’? Het antwoord is verbluffend eenvoudig: dat heeft Platus ook gedaan. De auteur heeft damast geschreven, maar een kopiist heeft baldarijs (> balderijs) gelezen. Dat klinkt te eenvoudig om waar te zijn. Ik haast me dan ook met een toelichting.

Verlezingen komen gemakkelijker voor, naarmate de codex die de kopiist tot voorbeeld dient, slordiger is geschreven. De scriptor van de legger kan, wanneer zijn schrift onduidelijk is, voor een deel verantwoordelijk worden gesteld voor fouten van de afschrijver. En zeker wanneer hij schrijffouten heeft gemaakt, moet een volgende kopiist wel worden misleid. Een welbekende schrijffout is de ‘foutieve woordscheiding’, het foutieve gebruik van het wit tussen de woorden²⁴. Gaan we ervan uit, dat aan de plaatsnaam damast de prepositie van is voorafgegaan, zoals in v. 59, 227, 523, 830, 879 (vgl. ook van balderijs in v. 214). De spookstad Baldarijs dankt zijn naam dan aan dit type schrijffout. Tussen van en damast is de woordscheiding onduidelijk geweest: vandamast is als één woord beschouwd, dat bovendien niet erg precies geschreven zal zijn. Maar zelfs in een keurige hand als waarin de Hulthemse codex is gekopieerd, lijkt de v sprekend op de b, zoals iedereen dank zij de facsimile-editie van De Maeyer en Roemans kan vaststellen. De verwarring van de (schuine) afkortingsstreep voor de nasaal en de l heeft in Beatrijs 305 tot de lezing van (< val) geleid²⁵. Hier moeten we de omgekeerde ontwikkeling aannemen: n > l. Zo corresponderen met de eerste vijf letters van vandamast de eerste vijf letters van baldarijs. Het is aannemelijk, dat rij tot de driepotige m moet worden herleid, die gevolgd zal zijn door een afkortingsteken, een op s gelijkende lus, zoals we die b.v. in de Hulthemse codex na Meest aantreffen, d.i. Meester. Ook Rob(be)recht wordt herhaaldelijk afgekort; daarnaast komen we ook joncf[rouwe] en co[ninc] tegen. Het is mogelijk, dat in vroegere afschriften meer abbreviaturen voorkwamen.

23 Vgl. mijn bijdrage ‘Corruptie is overal’, § 3 (zal verschijnen in Ntg).

24 Vgl. mijn Bijdragen reconstructie KE, deel 1, § 8.5.

25 Zie mijn verklaring voor het ontstaan van de lezing van formine (Beatrijs v. 305) in mijn bijdrage ‘Corruptie is overal’, § 2 (zal verschijnen in Ntg).

[p. 249]

Vooral eigennamen worden, wanneer ze één maal voluit zijn geschreven, in de rest van de tekst vaak afgekort, soms zelfs tot de beginletter gereduceerd²⁶.

Een verlezing van vādam' als baldarijs is zeer wel mogelijk en wordt nog begrijpelijker, wanneer we bedenken, dat de kopiist na de voorgaande regel 183 (In heydenesse dies sijt wijs) een op wijs rijmend woord verwachtte. Nemen we echter als oudere lezing van damast aan, dan moet vers 183 er oorspronkelijk ook anders hebben uitgezien. De ongewilde ‘vervanging door een synoniem’ is een veelvoorkomende kopiistenfout²⁷; een synoniem van wijs is vast, dat rijmt op damast, zodat er alle reden is om aan te nemen, dat de verzen 183*-184* er als volgt hebben uitgezien:

183*	In heydenesse dies sijt vast
184*	In die stede van damast^28

Naar ik aanneem, heeft de vervanging van vast door wijs de verlezing van het rijmwoord in vers 184 in de hand gewerkt. Een omgekeerde ontwikkeling, eerst een verlezing (van damast > baldarijs) gevolgd door een bewuste aanpassing van het rijm in vers 183, is niet uit te sluiten, maar komt me vanwege het naklinken van het rijmwoord vast minder waarschijnlijk voor. Opmerkelijk is de latere aanpassing van het nieuwe vers 184 (In die stede baldarijs). Baldarijs, dat in de tekst niet eerder is vermeld, wordt hier genoemd als ware het een welbekende stad. Uit de vervanging van het bepaalde door het onbepaalde lidwoord en de invoeging van het werkwoord het mogen we wel concluderen, dat de corrigerende kopiist de stad bij Robberecht en bij het publiek niet bekend veronderstelde - waarschijnlijk omdat hij zelf de naam niet kende. Hij laat de plaatsnaam nu door Meester Platus in een bijzin introduceren:

184	In /ene stat/ <het> baldarijs

26 Vgl. de afgekorte eigennamen in (een deel van) de Lancelot-compilatie: boh[ord], gal[aet], Balest[roet], lanc[eloet], wal[ewein], etc. Zie w.p. gerritsen: Die wrake van Ragisel. Assen 1963. 2 dln. Diss. R.U. Utrecht. P. 350; en vgl. mijn Bijdragen reconstructie KE, deel 1, p. 140, inz. noot 16.

27 Vgl. Bijdragen reconstructie KE, deel 1, § 6.3.5.1.

28 Stede, in v. 214 behouden, is in v. 184 door het synonieme stat vervangen.

v. 213-214

We kunnen Baldarijs niet in het land der fabelen situeren zonder aandacht te besteden aan vers 214, want daar wordt de plaatsnaam nogmaals genoemd. Het lijkt niet erg aannemelijk, dat in vers 213-214

[p. 250]

precies dezelfde fout zou zijn gemaakt als in vers 183-184. Het is waarschijnlijker, dat we met een bewuste aanpassing aan vers 183-184 te doen hebben (vast > wijs en van damast > van baldarijs). Ik geloof echter niet, dat de oplossing zo eenvoudig is²⁹. Ook wanneer we, zoals hierboven is voorgesteld, vers 215 schrappen, is de vermelding dat Esmoreit naar Damascus ‘in heydenesse’ verdwijnt, overbodig. Robberecht zegt opgelucht te zijn en van een grote last bevrijd: Esmoreit is definitief van het toneel verdwenen. Waar hij naar toe is, weet het publiek nu wel en dat doet op dit moment ook voor Robberecht niet meer ter zake. Dat was in vers 182-185 anders. Toen moest Platus Robberecht ervan overtuigen, dat de verkoop van het kind naar het land der Sarracenen niet alleen winstgevend was, maar even afdoende als moord. De verzekering dies sijt vast heeft in 183 dan ook een functie, terwijl dies benic vast in 213 niet meer dan een stoplap zou zijn. Zouden we nu aannemen, dat de regels 213-214 zijn ingevoegd, dan moet van deze fout de oorzaak worden aangewezen, of wanneer het om een bewuste wijziging zou gaan, de reden. Daartoe moeten we teruggaan in de tekst en onze aandacht richten op de laatste claus van Meester Platus.

29 Niet altijd is eenvoud het kenmerk van het ware. In de tekstkritiek streven we niet naar eenvoudige, maar naar juiste reconstructies, of die nu eenvoudig lijken of gecompliceerd. Een reconstructie moet alle bezwaren die tegen de overgeleverde lezing zijn in te brengen, ondervangen; en daarbij moet duidelijk zijn, hoe uit de veronderstelde oudere lezing de overgeleverde tekst kan zijn voortgekomen. Aan deze eisen voldoet niet ‘een eenvoudiger reconstructie’ van Karel ende Elegast r. 1152-1155, als geponeerd door f. lulofs (in: ‘De filoloog als archeoloog’. In: Ntg 68 (1975) p. 479). Eenvoudshalve laat Lulofs onverklaard, waarom het gereconstrueerde subject elc door si vervangen zou zijn, en hoe ‘het homoniem dochte dat tot de wijziging aanleiding gaf, ook het rijmpaar van die uitbreiding opgeroepen [kan] hebben.’ [?]

v. 206-209

Men behoeft geen criticaster te zijn om vast te stellen, dat de ‘meester vroet’ (v. 851 in v. 206-209 slecht uit zijn woorden komt. Soe mag niet demonstratief worden opgevat, maar zal wel expletief bedoeld zijn; dies moghdi wesen vroet is een stoplap. Een aanroeping van Mohammed kan voor een ‘payijn’ nooit kwaad, maar komt hier wel erg onverwacht. De zinsconstructie is bovendien gewrongen: Mamet die mi bewaren moet is gezien de context een hoofdzin; we moeten die dus als een versterkend demonstrativum beschouwen en niet als een relativum, maar dat weten we pas na lezing van het volgende vers³⁰. Voorts levert de interpretatie

30 leendertz (Mnl. dram. poëzie, p. 498) wijst ter vergelijking op de verzen 216, 320 en 383. Nog afgezien van het feit, dat ook vers 216 niet oorspronkelijk zal zijn: in alle drie gevallen volgt op het demonstrativum ogenblikkelijk het werkwoord, zodat duidelijk is dat het om een hoofdzin gaat.

[p. 251]

van Ende in 209 moeilijkheden op. ‘Ende staat, als in het Mhd. [...], aan het begin van zinnen, die een uitroep of een vraag inhouden’ (MnlW 2, 639), maar is dat hier het geval? Opvallend is ook, dat het kind Esmoreit door Platus mijn gast wordt genoemd. Het woord zal niet geheel misplaatst zijn geweest, maar dat het een ‘aan onze zorgen toevertrouwd persoon’³¹ zou betekenen, wordt uit het MnlW niet duidelijk. Het possessief blokkeert de meeste betekenisaspecten (vgl. MnlW 2, 927-929: ‘vreemdeling’, ‘klant’, ‘krijgsman’, ‘vijand’). Waarschijnlijk is gast op te vatten als een onbestemde aanduiding van een manspersoon; als zodanig worden ook deghen in 186 en wigant in 204 gebruikt³², maar met het epitheton jonghe(n) en zonder possessief. Met minen gast blijft dan ook merkwaardig.

Op grond van het feit, dat vers 208 in zijn geheel en 207 grotendeels uit stoplappen bestaat, meen ik dat de regels 206-208 tot één vers herleid moeten worden:

206*	Hi sa] ewelijc bliuen payijn

Als oorzaak van de corruptie kan een ongewilde ‘omkering binnen het vers’ worden aangenomen³³.

Hi sal ewelijc payijn bliuen

Terwille van het rijm op sijn (205 heeft een latere kopiist bliuen naar de volgende regel overgebracht en met een stoplap aangevuld; een aanroeping van Mohammed heeft het nieuwe rijmpaar gecompleteerd. Het nu wat korte vers 206 tenslotte is met soe verlengd³⁴:

206	<Soe> sal hi ewelijc payijn
207	Bliuen <dies moghdi wesen vroet>
208	<Mamet die mi bewaren moet>

Precies dezelfde fout en identieke correcties komen we op een tweetal andere plaatsen tegen, die hieronder zullen worden besproken.

Door de reconstructie van v. 206-208 tot 206* (Hi sal ewelijc bliuen payijn) verandert er weinig aan vers 209. Alleen is de aansluiting door middel van ende wat gemakkelijker te accepteren: 209 houdt nu tevens

31 leendertz, Mnl. dram. poëzie, p. 628.

32 Maar degen betekent ook ‘knaap’; dat is zelfs de oorspronkelijke betekenis (MnlW 2, 103). En wigant is naar alle waarschijnlijkheid een jongere lezing; een bespreking van vers 204 moet ik evenwel tot later uitstellen.

33 Zie Bijdragen reconstructie KE, deel 1, § 7.4.

34 Aangenomen, dat de voorgaande regels ongewijzigd zijn overgeleverd. We moeten op kleine varianten ten aanzien van de voorgestelde ontwikkeling bedacht blijven.

[p. 252]

een verklaring in van 206*. Dat zou nog duidelijker het geval zijn, wanneer Meester Platus niet slechts zei, met zijn ‘gast’ weg te gaan, maar met hem ‘naar het land der heidenen’ te vertrekken. Gaan we ervan uit, dat Platus in v. 184 aan Robberecht heeft meegedeeld, dat hij Esmoreit meeneemt naar Damascus, dan is het zeer waarschijnlijk te achten, dat het eigenaardige rijmwoord gast in de plaats is gesteld van... damast, en dat vers 209* luidde:

209*	Ende varen met mi na damast

De mededeling sluit nu veel beter op 206* aan. Platus verklaart, waarom Esmoreit payijn zal worden en zegt tegelijkertijd, dat hij vertrekt.

Nadat Meester Platus in vers 182-185 gezegd heeft Esmoreit te zullen meenemen naar Baldarijs, kon damast in 209* niet gehandhaafd blijven. Met enkele kleine wijzigingen heeft een kopiist het vers gecorrigeerd met mi na damast wordt tot met minen gast (hiermee is het eigenaardige gebruik van het possessief verklaard); en het werkwoord varen wordt van een passend subject en complement voorzien: <ic> vare <wech>. Daarmee is de tegenspraak tussen 184 en 209* weggewerkt.

v. 213-214 (vervolg)

De kopiist zou met deze correctie hebben kunnen volstaan, maar hij heeft de plaatsbepaling toch niet zonder meer willen schrappen. Vers 212 (Want ewelijc blijft hi verborghen) refereert naar het feit, dat Esmoreit naar het verre damast (209*) wordt meegevoerd. Nu naar deze plaatsnaam niet meer verwezen kan worden, heeft de corrigerende kopiist een verklarende toelichting nodig gevonden van Robberechts uitspraak, dat Esmoreit ‘ewelijc verborghen blijft’. Zo is de toevoeging van de verzen 213-214 te begrijpen, die met enkele kleine wijzigingen terwille van het zinsverband aan vers 183-184 zijn ontleend. Het is mogelijk, dat ook vers 185 direct is overgenomen en als vers 215 met 216 aangevuld. Denkbaar is ook, dat 215 pas later per abuis is tussengevoegd, zoals boven is beschreven.

Samenvattend kunnen we vaststellen, dat alles erop wijst en niets ertegen pleit, aan te nemen dat in de verzen 184 en 209 damast is genoemd en dat balderijs in 214 met de gehele passage 213-216 is ingevoegd.

Een van de meest frequente kopiistenfouten is, naar het zich laat aanzien, de ongewilde wijziging van de volgorde der zinsdelen. In berijmde

[p. 253]

teksten kunnen deze ‘omkeringen binnen het vers’³⁵ ernstige gevolgen hebben. Zou b.v. de kopiist van de Hulthemse codex in vers 597 van Esmoreit zijn fout niet bijtijds hebben bemerkt en verbeterd (hij schreef mi toe behoren i.p.v. toe behoren mi), dan zouden twee weesverzen het resultaat van zijn vergissing zijn geweest. De verstoring van het rijmschema wordt niet altijd gecorrigeerd door het herstel van de voorgaande lezing. Vaak worden er verzen bijgerijmd, zoals we hierboven hebben aangenomen voor de verzen 206-209. De corrigerende kopiist heeft aldaar het achter het rijmwoord terechtgekomen zinsdeel laconiek verplaatst naar de volgende regel en uitgebreid tot een nieuw rijmpaar. Voor wie dit soort onbekommerde tekstuitbreiding al te ongeloofwaardig mocht achten, worden hieronder twee plaatsen besproken (v. 510-513 en 874-877), waar we dezelfde correctiewijze kunnen aannemen.

35 Zie Bijdragen reconstructie KE, deel 1, § 7.4.

v. 510-513

Uit de verzen 510-513 is moeilijk op te maken, waarin de schande voor Esmoreit is gelegen. Eerst zegt Esmoreit die scande (510) te boven te willen komen door uit te vinden, wie degene was die hem te vondeling gelegd heeft; maar het feit dat hij ‘te vondelinghe was bracht’ (513) wordt op zichzelf als lachter (512) aangemerkt. Letten we op wat Esmoreit wil gaan doen om zijn eer te herwinnen, dan blijkt uit v. 514-517, dat hij niet zal rusten voordat hij zijn afkomst kent. De schande van het vondeling zijn ligt voor hem kennelijk in het feit, dat hij geen achtergrond heeft, tot geen groep, geen familie behoort. Wanneer hij zijn ouders heeft gevonden, is Esmoreit dan ook naar zijn eigen zeggen ‘al [s]ijnder droefeit quijt’ (v. 754). Het is voor hem vooralsnog van weinig of geen belang, wie hem te vondeling gelegd zou hebben³⁶.

Ook naar de vorm wekken de verzen 510-513 weinig vertrouwen. Vooral de incongruentie naar tijd van doet in v. 512, tegenover was

36 a. van loey (‘Esmoreitiana’. In: VMVA 1951, p. 78) werpt naar aanleiding van v. 570-571 en 608-609 de vraag op, hoe ‘Esmoreit, die blijkbaar het hof te Damast nooit heeft verlaten, [kon] vermoeden dat een schurk hem aan zijn ouders heeft ontroofd’. Van Loey verklaart deze eigenaardigheid als een staaltje van de ‘toeschouwersmentaliteit van de dichter’. ‘Hij, Esmoreit, weet niets dus, ook niets van een wegvoering door een eerloze kinderdief, het publiek echter wel!’ Door c.j.h. steketee (‘Geen compositiefouten in Esmoreit’. In: Ntg 59 (1966) p. 349-354; hier p. 352) wordt tegengeworpen, dat in de tekst niet van een kinderdief gesproken wordt. Esmoreit wil alleen weten ‘wie zijn familie is en wie hem te vondeling heeft gelegd; dat laatste moet toch iemand gedaan hebben, vader, moeder, neef of vreemde [...]’. Dat moge waar zijn, maar zou hij daar voorlopig zijn moeder niet voor verantwoordelijk moeten achten, of zijn ouders? Maar wanneer hij zijn moeder heeft gevonden, stelt Esmoreit zich allerminst gereserveerd op (vgl. v. 662-663). En niet hij, maar zijn moeder brengt in v. 673 de ‘verrader’ ter sprake.

[p. 254]

bracht (513), is opvallend. We moeten ons bij een parafrase in allerlei bochten wringen om niet ‘heeft gedaan’ te vertalen. Te vondelinghe brengen is een momentaan werkwoord, het duratieve doet is daarmee niet in overeenstemming. Misleidend is voorts de dat-zin in vers 511. Men zou een specificatie van scande verwachten, die echter niet wordt gegeven. Anders dan in vers 513, waar de dat-zin lachter bepaalt, hebben we in 511 te doen met een finale zin die afhangt van een geïmpliceerd ‘helpen’. Problematisch is tenslotte ook noch in 510. Gaan we ervan uit, dat Esmoreits schande in zijn ‘ontworteling’ is gelegen, dan is noch misplaatst. Het adverbium is alleen te gebruiken, wanneer Esmoreit vóór alles degene wil opsporen die hem indertijd te vondeling heeft gelegd.

Alle eigenaardigheden van de overgeleverde lezing zijn te verklaren, wanneer we uitgaan van de navolgende reconstructie:

510*	Ic moet verwinnen die scande
513*	Dat ic te vondelinghe was bracht

Dat is: ‘Ik moet de schande uitwissen, dat ik een vondeling (een anonymus) ben’. Door een omkering binnen vers 510* ontstond:

Ic moet die scande verwinnen

Verwinnen werd overgebracht naar de volgende regel. Het nu te korte vers 510 (Ic moet die scande) moest worden verlengd. Blijkbaar is moet opgevat als (MnlW 4, 1827:) ‘het woord van den optatief of de wenschende wijze’ (vgl. moet in v. 511): ‘Ik moge die schande (uitwissen)’. Dat maakt het verzoek aan Mohammed begrijpelijk: ic moet > Mamet laete mi. Noch is toegevoegd terwille van het versritme. De kopiist moet daarbij reeds voor ogen hebben gestaan, hoe hij verwinnen tot een rijmpaar zou completeren. Het is mogelijk, dat de verzen 570 en 608 hem tot die aanvulling hebben geïnspireerd. Vatten we de veranderingen samen:

510	<Mamet> /laete mi/ <noch> die scande
511	Verwinnen <dat ic weten moet>
512	<Wie mi desen lachter doet>
513	Dat ic te vondelinghe was bracht

v. 514-515

Om er zeker van te zijn, dat aan vers 513 niets veranderd is, moeten we wel aandacht besteden aan het rijmende vers 514, dat tezamen met 515 een erkende crux vormt:

[p. 255]

514	Nv en willic nemmermeer den enen nacht
515	Den anderen verbeiden ic en hebbe vernomen

Er zijn verschillende emendaties voorgesteld:

van	enen	nacht	/	Ten	anderen	(Moltzer-Leendertz)
dan	enen	nacht	/	- - - -		(De Vooys)
den	enen	nacht	/	Ten	anderen	(Roemans-Gaspar-Van Assche)^37

Van Mierlo³⁸ geeft na een opsomming van de conjecturen zijn interpretatie van de overgeleverde tekst: den enen nacht is een accusatief van tijd, den anderen accusatief-object. ‘Daar nu de nacht de tijd is van de rust, betekent de gehele uitdrukking zoveel als: ik wil niet meer van de ene rust op de andere wachten = Ik wil mij geen rust meer gunnen, tot ik vernomen heb van welk geslacht ik ben³⁹. En zo hoeft er niets geemendeerd te worden.’ Het lijkt me aannemelijk, dat de verzen bedoeld zijn en geïnterpreteerd werden zoals Van Mierlo aangeeft. Maar dat wil niet zeggen, dat de overgeleverde lezing oorspronkelijk is. De verzen mogen in syntactisch opzicht correct zijn en geen verbetering behoeven, ze moeten wel geëmendeerd worden in tekstkritische zin. De vorm alleen al verraadt, dat de verzen niet pluis zijn. Ze zijn ongewoon lang en lopen ritmisch slecht. Bovendien moet Esmoreit in deze verzen meer hebben gezegd dan er staat. Uit de reactie van Damiët (v. 518) ‘O esmoreit nv blijft bi mi’ valt af te leiden, dat hij gezegd heeft weg te gaan.

De conjecturen van Moltzer-Leendertz en van Roemans c.s. komen daarin met elkaar overeen, dat ze van het transitieve verbeiden een intransitivum maken. Er worden door Esmoreit geen nachten meer verwacht, hij weigert langer van de ene nacht op de andere te rusten (Leendertz) resp. geduld te hebben (Roemans-Van Assche). Dat benadert de lezing die we op grond van de context mogen verwachten, maar er valt ook met deze wijziging uit de tekst niet op te maken, dat Esmoreit zijn biezen wil pakken, hetgeen hij inderdaad ook doet. Bovendien

37 ‘De verbeteringen van [h.e.] moltzer [in: De Middelnederlandsche dramatische poëzie. Groningen (1868-)1875] [...] heb ik overgenomen, omdat de lezing van het hs. geheel onverklaarbaar is.’ (leendertz, Mnl. dram. poëzie, p. 500). c.g.n. de vooys: ‘Tekstverbetering in de Esmoreit’. In: Ts 64 (1946) p. 29. roemans en van assche, editie p. 186.

38 j. van mierlo: Sprokkelingen op het gebied der Middelnederlandse poëzie. Turnhout 1948. K.V.A. reeks III, 26, p. 53.

39 In essentie komen de verschillende parafrases in edities en vertalingen hierop neer. Sommigen interpreteren: ‘geen dag meer rusten, rustig afwachten (etc.)’, een dag zijnde de periode tussen twee nachten. Zie het overzicht in de editie van roemans en van assche, p. 186.

[p. 256]

blijven de verzen slecht lopen en zijn ze te lang. En vooral, de conjecturen zijn willekeurig en ongefundeerd. Ook de veel ingrijpender verbetering van De Vooys is een improvisatie: ‘Als we in aanmerking nemen dat [regel 515] rijkelijk lang is, en de verbetering van den in dan eenvoudig, dan zou ik de voorkeur geven aan de lezing:

Nu en willic nemmermeer dan enen
nacht Verbeiden, ic en hebbe vernomen ...’.

De mededeling ‘Ik wil niet meer dan een nacht wachten’, dus: ‘ik ga morgen weg’, zou m.i. wel in de context passen⁴⁰, maar is wel erg precies. We mochten verwachten, dat Esmoreit zou zeggen: ‘ik wil niet langer wachten’. Bovendien is vers 514 nog steeds ‘rijkelijk lang’.

Gaan we ervan uit, dat Esmoreit gezegd heeft, dat hij weggaat om erachter te komen wie hij is, dan moet de strekking van v. 514-515 zijn geweest: ‘ik wil geen nacht meer wachten‘. ‘Wachten is hier een intransitivum en geen nacht een adverbiale bepaling. In de overgeleverde tekst echter is verbeiden een transitivum. Het syntactisch homonieme werkwoord moet intransitief zijn bedoeld, maar het is als transitivum begrepen. Er is dus sprake van misverstand. Aan ‘fouten door verkeerd begrip’ is in mijn Bijdragen tot reconstructie van de ‘Karel ende Elegast’ een geheel hoofdstuk gewijd (nl. 5). Het blijken juist homoniemen te zijn die vaak voor verwarring zorgen.

In onze reconstructie kunnen we van twee redelijke zekerheden uitgaan: verbeiden was een onovergankelijk werkwoord en de strekking van de adverbiale bepaling was ‘niet langer’. Met de bouwstenen die de overgeleverde lezing biedt, kunnen we tot deze reconstructie komen:

514*	Nv en willic nemmer(meer) enen nacht
515*	Verbeiden ic en hebbe vernomen

Dat is: ‘Ik wil geen dag (letterlijk: geen nacht) meer blijven, zonder te weten ...’⁴¹. Wij spreken van dagen, wanneer het om de bepaling van termijnen gaat. ‘De nacht werd in het vroegere Germaansch gebruikt

40 Volgens l.j.j. olivier (‘Pleidooi voor Damiët’. In: Ts 65 (1948) p. 174-180; hier p. 179) niet: ‘Tegen deze emendatie verzet zich m.i. de handeling van het spel. Esmoreit verbeidt namelijk geen nacht meer; hij neemt afscheid van Damiët en vertrekt onmiddellijk na zijn onderhoud met haar.’ Verder merkt Olivier op: ‘Ook de verbinding nemmermeer dan lijkt mij in deze betekenis ongewoon’.

41 Er zijn varianten denkbaar, met name de ontkenning kan op verscheidene wijzen zijn uitgedrukt.

[p. 257]

ter berekening van den tijd’⁴². De uitbreidingen in 514 en 515 zijn te verklaren, wanneer enen nacht verbeiden abusievelijk begrepen werd als ‘een nacht afwachten’ [object + trans. ww.]. Gezien de context moest dit wel inhouden ‘rustig leven’, maar cryptisch is de mededeling dan wel. Om de bedoeling duidelijker te maken zal enen nacht verbeiden zijn uitgebreid tot den enen nacht Den anderen verbeiden (‘De ene nacht op de andere wachten’), hetgeen de veronderstelde strekking (‘van de ene dag op de andere voortleven’) beter weergeeft. Gaan we uit van de bovenstaande reconstructie, dan zijn de veranderingen als volgt weer te geven:

514	Nv en willic nemmer(meer) <den> enen nacht
515	<Den anderen> verbeiden ic en hebbe vernomen

Samenvattend kunnen we vaststellen, dat er geen reden is het rijmwoord nacht in 514 te wantrouwen, zodat ook aan de rijmende regel 513 niet getwijfeld hoeft te worden.

42 ‘Zoo nog heden in de uitdr. ‘nog zooveel nachtjes en dan enz.’, vooral bij kinderen gebruikelijk; eng. fortnight (voor forteennight); mnl. veertienacht’ (MnlW 4, 2063-2064). Vgl. b.v. Moriaen 327: [Walewein:] ‘Nv ne licgic nembermee Bouen enen nacht oft twee In sal riden toten stonden Dat ic percheuale hebbe vonden’, d.i. ‘ik wacht niet langer dan een dag of twee, voordat ...’.

v. 874-877

De ‘jonge joncfrouwe damiet’ vreest, dat haar minnaar is gestorven of haar op zijn reis door verre landen is vergeten; zij gaat met Meester Platus naar hem op zoek. In vers 870 arriveren ze op Sicilië, waar ze bedelend als berooide pelgrims, binnen gehoorsafstand komen van Esmoreit. Deze meent tot zijn verrassing de stem van Damiët te herkennen:

874	Ay daer hoeric damiet
875	Spreken hoerdicse nie
876	O weerde maghet sente marie
877	Ende hoe ghelijc sae sprect si hare

In eerste instantie lijkt Esmoreit er zeker van te zijn, dat hij Damiët hoort, maar uit 877 en later uit 883 (Ghi sprect haer bouen maten ghelijc), welke lezingen door v. 885-886 worden gesteund, blijkt hij slechts getroffen door de gelijkenis. Nu behoeven we deze wisselende reacties niet als tegenstrijdig te beschouwen, maar het is wel bevreemdend, dat ze door middel van Ende in v. 877 als gelijkwaardig aan elkaar worden

[p. 258]

gekoppeld. Dit is in de geciteerde passage niet de enige eigenaardigheid. ‘Van nie als eenvoudige ontkenning weet ik geen ander voorbeeld. Maar eene door het rijm gedekte lezing van het hs. kan niet veranderd worden. Wij zullen dus moeten aannemen, dat de dichter hier den, ook nu nog veel gebruikten, toonloozen vorm van niet in het rijm gebruikt heeft.’⁴³ Ook Roemans en Van Assche heeft de vorm nie verbaasd ‘nie = niet, uit rijmdwang? Mogelijk, ofschoon deze toonloze vorm nog steeds in onze Vlaamse dialecten voorkomt’⁴⁴. Wanneer we nie niet uitleggen als ‘niet’⁴⁵, maar er de gewone betekenis van ‘nooit’ aan toekennen (zoals in v. 147, 152, 330, 373, 469, 758, 791, 892, 974, 986), stuiten we op een ander probleem. De aansluiting van hoerdicse nie op de hoofdzin is dubieus. De versterkende zin zou uitstekend passen na een hypothetische bijzin: ‘Wanneer ik daar Darniët niet hoor spreken, hoorde ik haar nooit’. Vers 876 tenslotte is een geïsoleerde uitroep, die de mededeling in de bijeenbehorende verzen 874-875 en 877 onderbreekt. En dan verbazen we ons maar niet over de bliksemsnelle bekering van Esmoreit, die nauwelijks in ‘kerstenrike’ gearriveerd, Mamet (565), Tervogant ende Apolijn (406) vergetend, zonder de minste noodzaak de weerde maghet sente marie aanroept.

Het is niet moeilijk te besluiten, dat we met een corruptie gevolgd door een correctie te doen hebben. Schrappen we hoerdicse nie (875) en vers 876, dan blijven, na correctie van de volgorde deze verzen over:

874*	Hare is daer spreken damiet
877*	Hoe ghelijc soe sprect si hare

Esmoreit constateert niet, maar vraagt zich slechts af, of hij daar Damiët hoort spreken; zo sterk lijkt de stem die hij hoort, op die van haar. Na een ongewilde volgordewijziging in vers 874* ontstond:

Hore ic daer damiet spreken

Spreken is naar de volgende regel verplaatst en tot een rijmpaar uitgebreid. Vanwege de toevoeging in 875 moest de volgorde in 874 (Hore ic daer damiet) worden gewijzigd. De vraag moest in een stellige constatering worden veranderd: daer hore ic damiet. Ay zal zijn toegevoegd om het vers te verlengen. Terwille van de aansluiting met

43 leendertz, Mnl. dram. poëzie p. 502.

44 roemans en van assche, editie p. 188.

45 Zoals b.v. in de editie van r. verdeyen (Groningen 1938¹³); moltzer (Mnl. dram. poëzie 1875) heeft nie zelfs, ondanks het rijm, in niet veranderd.

[p. 259]

874-875, waarvan vers 877 door de tussenvoeging van bijna twee verzen gescheiden werd, zal tenslotte Ende zijn toegevoegd:

874	<Ay> daer hoeric damiet
875	Spreken <hoerdicse nie>
876	<O weerde maghet sente marie>
877	<Ende> hoe ghelijc soe sprect si hare

v. 640-646

Het krachtigste pleidooi voor de reconstructie van een tekst vormt een lange lijst van cruces interpretum in de lezing der overgeleverde redactie(s). Elke willekeurige redactie kan op zichzelf bestudeerd worden. Zo kunnen we studie maken van Esmoreit, zoals die ons in de Hulthemse codex is overgeleverd, zonder rekening te houden met de tekstontwikkeling. We interpreteren dan een toneelspel dat in het begin der 15de eeuw werd gelezen en misschien werd opgevoerd. We scharen ons onder de toeschouwers en proberen het stuk zo goed mogelijk te begrijpen. Maar wanneer een literair werk, als Esmoreit, vele onregelmatigheden bevat en allerlei details onduidelijk, tegenstrijdig of onbegrijpelijk zijn, is het niet eenvoudig zich te beperken tot de toevallig overgeleverde redactie. De nieuwsgierigheid naar wat er aanvankelijk moet hebben gestaan, wordt groter naarmate de tekst meer tegenspraken, inconsistenties en onwaarschijnlijkheden bevat. Esmoreit is niet alleen een 15de-eeuwse tekst, het stuk was zonder twijfel ook in de 14de eeuw bekend en mogelijk eerder. De tekst is keer op keer gekopieerd, en heeft waarschijnlijk ook een mondelinge overlevering gekend; de optredende vervormingen hebben misschien corrigerende bewerkingen nodig gemaakt. Een zo duidelijk corrupte tekst als deze noodt tot reconstructie, en meer dan dat: de talrijke onregelmatigheden van inhoudelijke aard maken pogingen tot tekstherstel veelbelovend. Dat zij geïllustreerd aan de passage v. 640-646, die door anderen reeds meermalen aan de orde is gesteld⁴⁶.

De vraag van Esmoreits moeder en het daaropvolgende antwoord passen in verscheidene opzichten slecht in de context. Esmoreit is op zoek gegaan naar zijn ouders, die hij niet kent en dus niet kan herkennen. Op advies van Damiët draagt hij daarom duidelijk zichtbaar een band,

46 Namelijk door f.g. van der riet: Le théâtre profane sérieux en langue flamande au Moyen Age. La Haye 1936, p. 33; h. bruch: ‘Esmoreit’. In: Levende talen 1947, p. 128-132, hier p. 129; a. van loey: ‘Esmoreitiana’. In: VMVA 1951, p. 75-86, hier p. 78; c.j.h. steketee: ‘Geen compositiefouten in Esmoreit’. In: Ntg 59 (1966), p. 349-354, hier p. 353.

[p. 260]

waarop volgens v. 778-780 de wapens van Sicilië en Hongarije staan. Zijn hoop is erop gevestigd, dat deze band waarin hij als vondeling gewikkeld lag, door iemand herkend zal worden. Daarin wordt hij niet teleurgesteld. Wanneer hij op Sicilië is, herkent zijn moeder de band die zij zelf gemaakt heeft. En wanneer zij van Esmoreit hoort, dat hij ‘daer in ghewonden lach’, toen hij als vondeling werd aangetroffen, moet zij er wel van overtuigd zijn geweest, dat de jongeman, die immers ook de leeftijd van haar zoon heeft, inderdaad haar kind is. De blijdschap die in vers 646 vlgg. tot uitdrukking wordt gebracht, zou direct na vers 639 op zijn plaats zijn geweest.

Natuurlijk zal Esmoreits verschijnen bij de koningin van Sicilië heel wat vragen hebben opgeroepen. Zo zal zij ook wel nieuwsgierig zijn geweest naar de plaats waar Esmoreit werd gevonden, die kennelijk (vgl. v. 594-595, 609) als een Sarraceen is opgevoed. Maar het antwoord van Esmoreit kan voor haar nooit een bevestiging hebben ingehouden voor de juistheid van haar vermoeden, dat ze haar kind voor zich ziet. Integendeel, die mededeling doet nieuwe vragen rijzen, die eerst beantwoord zouden moeten worden, voordat de koningin Esmoreit als haar zoon welkom mocht heten (v. 654-656). Maar die vragen worden niet gesteld. De vreugde van de koningin die na v. 639 begrijpelijk was, is dan ook na vers 645 bevreemdend. Van der Riet, Bruch en Van Loey⁴⁷ hebben het probleem onderkend. Zij wijten de eigenaardigheid aan de ‘toeschouwersmentaliteit van de dichter’ (Van Loey) en menen, dat de dichter doet, alsof de koningin over dezelfde informatie beschikt als het publiek, dat ook de scènes die in Damast spelen, heeft gezien. ‘De toeschouwer begrijpt het verhaal wel, en dat is voor de dichter voldoende’ (Bruch). ‘Inderdaad, dit lijkt vreemd, maar toch, [...]’ meent C.J.H. Steketee⁴⁸, ‘in emotionele situaties doet de mens zijn mededelingen nu eenmaal vaak niet in de logische volgorde. Is dit een realistische weergave of toch een fout van de auteur?’ Of een kopiistenfout, mogen we wel toevoegen.

47 Zie noot 46. van der riet (p. 33): ‘Non seulement obscur, mais même contraire à la logique nous paraît cet incident dans l'épisode où Esmoreit est reconnu par sa mère. La reine, voyant le châle qu'il porte et qu'elle reconnaît déjà comme ayant été fabriqué par elle-même, lui demande qui le lui a donné. Il lui dit qu'il était enveloppé là-dedans quand on l'a trouvé. Alors elle lui demande dans quel endroit on l'avait trouvé, et il répond ‘à Damas’. Cette réponse aurait dû la faire douter que ce fût son propre enfant, mais au contraire le contexte nous donne l'impression qu'elle en est encore plus convaincue.’ Naar de mening van Van der Riet zijn dit soort fouten tegen de ‘logica’ voor de moderne lezer storend, maar niet voor het publiek voor wie het stuk werd geschreven. Daarom zou de auteur zich over die onwaarschijnlijkheden niet het hoofd gebroken hebben.

48 In: Ntg 59 (1966) p. 353.

[p. 261]

Men is het er dus wel over eens, dat de passage 640-645 merkwaardig is, en verklaring behoeft. Dat is voldoende aanleiding om niet alleen op de strekking te letten, maar ook aan de formele en inhoudelijke details aandacht te schenken. Om te beginnen is wel scoene man een afwijkende aanspreking, die het leeftijdsverschil niet tot uitdrukking brengt, dat overal elders blijkt: vgl. jonghelinc in v. 614, 620, 665, jonchere in v. 627, kint in v. 624, 654, 672. Opvallender nog is de aanspreking o lieue vrouwe in v. 642 vanwege lieue; dit epitheton lijkt te preluderen op vers 662, waar Esmoreit evenwel weet, dat hij met zijn moeder spreekt. Niet alleen is de vraag die in v. 641 wordt gesteld, niet aan de orde, ook de formulering laat te wensen over: ‘weet gij misschien, waar gij gevonden werdt?’ De koningin mag verwachten, dat Esmoreit dat weet. De toevoeging van iet is overbodig en maakt de vraag moeilijker dan hij is. Het lijkt alsof de koningin inderdaad wil weten, of de jongeling in enen boegaert of waar dan ook gevonden is, alsof zij niet slechts om een geografische plaatsaanduiding vraagt. Maar wanneer vraag en antwoord zo gedetailleerd bedoeld zouden zijn, gelden de bovenvermelde bezwaren tegen de passage a fortiori.

Merken we verder nog op, dat in ware dinc een stoplap is. Voorts wekt het lidwoord van bepaaldheid in vers 644 de indruk, dat Esmoreit al gezegd zou hebben, dat hij door een koning is grootgebracht. Daar over de koning van Damascus nog niet gesproken is, mochten we een onbepaald lidwoord verwachten, zoals in vers 762, waar Esmoreit zijn vader meedeelt, door een Sarraceense koning in zijn boomgaard te zijn gevonden en door diens dochter te zijn opgevoed. De vergelijking van deze plaatsen doet ons beseffen, dat Esmoreit kort na elkaar twee keer dezelfde mededeling doet. Dat maakt de regels 640-645 des te overbodiger en daardoor nog verdachter.

Ook wanneer men op grond van de genoemde bezwaren de verzen wel corrupt zou willen achten, is een reconstructie alleen mogelijk, wanneer het ontstaan van de overgeleverde lezing verklaard kan worden. Nu is de gelijkenis opvallend tussen de drie verzen die aan de verdachte passage voorafgaan, nl. 637-639 en de verzen 587-589. Eerst gaf Damiët Esmoreit het advies de band te dragen, opdat iemand hem daaraan zou herkennen. Tegenover zijn moeder verklaart Esmoreit met dezelfde woorden, waarom hij de band draagt. Damiët spreekt daarop (in vers 590) haar geliefde aan met wel scoene man. Het feit nu, dat de koningin van Sicilië Esmoreit in vers 640 met dezelfde woorden aanspreekt, terwijl deze aanspreking in haar mond wat merkwaardig klinkt en in elk geval

[p. 262]

uitzonderlijk is, dat nu doet vermoeden, dat we te doen hebben met een ‘invoeging van een tekstgedeelte van elders‘⁴⁹. Doordat de verzen 637-639 bijna gelijkluidend zijn met 587-589, zou na 639 per abuis vers 590 zijn neergeschreven. Wanneer we deze gedachtengang volgen, moeten we aannemen, dat v. 640 aanvankelijk luidde: ‘Ende peinst om mi wel scoene man’. Door de tussenvoeging van dit vers zal bovendien een drierijm zijn ontstaan.

Stellen we ons nu in de plaats van de kopiist die dit drierijm opmerkte. Het is hem uit de aanspreking wel scoene man duidelijk, dat de koningin aan het woord komt. Ende kan als begin van een claus niet worden gehandhaafd en wordt door Nv vervangen. Daar het hier niet om een afscheid gaat, doch de dialoog wordt voortgezet, moest peinst om mi worden vervangen; het vers kwam er als volgt uit te zien:

640	/Nv segt/ mi wel scoene man

De kopiist werd zo gedwongen een nieuwe vraag toe te voegen, die hij naar de inhoud aan v. 761 heeft ontleend. Met kennis van de rest van het verhaal laat hij Esmoreit daarop in v. 642-645 antwoorden. Zo gaf het tweede vers van het drierijm aanleiding tot een uitbreiding met vijf verzen. Maar waar is nu het derde op -an eindigende vers gebleven? Gaan we ervan uit, dat de koningin er na vers 639 wel zeker van is, dat zij met haar zoon spreekt, dan sluit het gebed dat met vers 646 begint, uitstekend op 639 aan. Vers 646 is bovendien een weesvers. Er behoeft maar weinig aan veranderd te zijn om het te laten rijmen op het laatste toegevoegde vers, nl. 645. De corrigerende kopiist heeft alleen het oorspronkelijke rijmwoord vervangen door een synoniem, wanneer we aannemen, dat het vers aanvankelijk luidde:

646*	Ay god die alle doeghden an

An is de derde persoon singularis van onnen, dat in het Mnl. nog behoorde tot de groep van praeterito-praesentia, maar nu een zwak werkwoord (gunnen) geworden is⁵⁰. An klinkt ons daardoor vreemd in

49 Vgl. Bijdragen reconstructie KE, deel 1, § 6.3.6. Zie ook hierboven de bespreking der verzen 215-216, alsmede noot 16.

50 Vgl. a. van loey: Middelnederlandse spraakkunst. I Vormleer. (Groningen 1966⁵), § 63; en a. van loey: Schënfelds Historische grammatica van het Nederlands. Zutphen 1970⁸, § 146.

[p. 263]

de oren, maar is juist in combinatie met het object doeghden zeer gewoon⁵¹.

Vatten we de ontwikkeling samen die tot de invoeging van de slecht passende verzen 640-645 heeft geleid. Tussen vers 639 en 646* werd door de gelijkenis van 637-639 met 587-589 ongewild vers 590 ingevoegd:

639	Die mi kinnen mochte daer an
590	<Ende peinst om mi wel scoene man>
646*	Ay god die alle doeghden an

Een latere kopiist heeft het zo ontstane drierijm weggewerkt door 590 te wijzigen tot een nieuwe vraag en daarop een antwoord bij te rijmen. Terwille van het rijmschema heeft hij in 646 an door het synonieme gheeft vervangen:

639	Die mi kinnen mochte daer an
640	/Nv segt/ mi wel scoene man
641	<Wetti iet waer ghi vonden waert>
642	<O lieue vrouwe in enen boegaert>
643	<Te damast in ware dinc>
644	<Daer soe vant mi die coninc>
645	<Die mi op ghehouden heeft>
646	Ay god die alle doeghden /gheeft/

51 Om ons tot de abele spelen te beperken: vgl. Glor. 666 ‘Hets recht wie enen doghden an...’; Lansl. 273 ‘Want ic an hare alder doecht’; 755-756 ‘Ic en hebbe liever minen man Die mi alder doeghden an’; 768-769 ‘Want ic nie man op eerde en sach Dien ic meer doeghden an’. Zie verder MnlW 2, 265 en 5, 838-839.

v. 74-79

Door het herstel van v. 646* wordt een erkende crux uit de weg geruimd. Dat steunt de voorgestelde reconstructie. Een vergelijkbare uitbreiding van de dialoog met een nieuwe vraag en een passend antwoord, kunnen we op nog een plaats in de tekst aannemen, die bij mijn weten evenwel nog nooit een probleem voor de interpretatie heeft gevormd. Om met de deur in huis te vallen: er is voldoende grond om aan te nemen, dat vraag en antwoord in vers 74-79 zijn tussengevoegd. De verzen maken deel uit van de scène waarin Meester Platus de koning van Damast rampspoeden voorspelt. Deze voorspelling heeft stof gegeven tot heel wat discussie. De profetie bestaat uit drie onderdelen, waarvan er echter naar het schijnt maar twee uitkomen. Wat is de waarde van een profetie die niet wordt vervuld, heeft men zich afgevraagd. Zijn er krachten die

[p. 264]

de voorspelde loop der dingen alsnog kunnen ombuigen? Vooral vers 83 heeft tot uiteenlopende interpretaties en een heftige pennestrijd aanleiding gegeven⁵². We behoeven niet nader op deze problematiek in te gaan, omdat de hier te bespreken corruptie slechts zijdelings met de profetie te maken heeft en los daarvan kan worden bezien.

Hoe de voorspelling van Meester Platus precies geluid moge hebben, en wat de waarde van profetieën ook moge zijn, zeker is dat de koning van Damascus bijzonder onaangename gebeurtenissen in het vooruitzicht worden gesteld, en dat deze daar allerminst licht aan tilt. Meester Platus is er ook zelf helemaal ontdaan van, zoals uit de verzen 62-63 blijkt. In de verzen 64-73 zoals ze zijn overgeleverd, kondigt de astroloog de rampspoeden als volgt aan: naar hij aan de nachtelijke hemel heeft waargenomen, is er in de christelijke wereld een prins geboren, die de koning zal doden en trouwen met diens dochter, die christin zal worden. Het lijkt me moeilijk uit de verzen 64-69 iets anders te begrijpen dan ‘vannacht is er een prins geboren’. Men zou kunnen veronderstellen, dat de toekomstige moordenaar en schoonzoon van de koning reeds enige tijd leefde; te nacht zou dan uitsluitend het moment van waarneming bepalen. Waarschijnlijk is dat niet. Het zijn juist ingrijpende gebeurtenissen als geboorte en dood, die in de sterren weerspiegeld heten te worden. De vermelding bovendien van het feit, dat het kind ‘gheboren es’ (v. 69) heeft geen zin, wanneer het prinsje al een paar jaar oud zou zijn. Dan zou Meester Platus wel hebben gezegd, ‘dat in kerstenrijc een kint levet’, of iets van dien aard. We mogen ervan uitgaan, dunkt me, dat het kind in de voorgaande nacht is geboren, hetgeen trouwens in de regels 76-77 bevestigd wordt⁵³. Dat houdt in, dat de vraag van de koning in v. 74-75 totaal overbodig is. De vorst moet wel erg geschokt en in de war zijn om zo naar de bekende weg te vragen. Dat is hij echter niet, ofwel hij herstelt zich opvallend snel, want in vers 81 stelt hij de vraag die in deze situatie het meest ad rem is: ‘Selen dese saken moeten sijn’, d.i. ‘zijn deze dingen onvermijdelijk?’

Nu er reden is om de mededeling in v. 74-79 te wantrouwen, zullen we de passage wat nauwkeuriger bezien. Opgemerkt moet worden, dat de aanhef van de vraag in vers 74 nagenoeg gelijk is aan die van de volgende vraag in vers 80. Afgezien van het expletieve soe⁵⁴, verschilt

52 Zie het overzicht in de editie van roemans en van assche, p. 181-182.

53 En door de rest van het verhaal. Meester Platus koopt van Robberecht een kind dat zó klein is, dat men Damiët kan laten geloven, dat het te vondeling werd gelegd (v. 249-250, 264).

54 Het is niet ondenkbaar, dat soe in vers 74 is geschrapt vanwege het onmiddellijk volgende soe in v. 75.

[p. 265]

alleen het rijmwoord. Vers 76 is in essentie een herhaling van 64, hetgeen Platus onderstreept met de bijzin ‘als ghi mocht horen’ (‘zoals gij hebt kunnen horen’). Deze bedekte terechtwijzing komt we wat vrijpostig voor, en is des te opmerkelijker, omdat Meester Platus zijn vorst overal met de grootste reverentie aanspreekt en van advies dient; hij is hem ten zeerste toegedaan (vgl. vooral de passage v. 106-126)Maar misschien is de bijzin in vers 76 slechts als stoplap bedoeld; dat wekt echter ook geen vertrouwen. In vers 77 stuiten we weer op een expletief soe. De verzen 78-79 tenslotte zijn geen antwoord meer op de vraag, doch een losse toevoeging. Gezien onze ervaring met de verzen 640-645 is alles bijeen het vermoeden gerechtvaardigd, dat de vraag naar de bekende weg in 74-79, die aan de adequate reactie op de onheilsprofetie in 80-81 voorafgaat, is tussengevoegd. Maar waarom zou dat zijn gebeurd?

De gelijkenis van de verzen 74 en 80 kan ons op het spoor brengen van de aanvankelijke fout, die door de uitbreiding gecorrigeerd zal zijn. Gaan we ervan uit, dat we met één en hetzelfde vers te doen hebben, dan is het vers niet alleen tweemaal geschreven. In tenminste één van de tweelingverzen is het rijmwoord veranderd. Wijziging nu van het rijmwoord doet bij gepaard rijm twee weesverzen ontstaan. Weesverzen worden meestal weggewerkt door toevoeging van tekstgedeelten (uitbreiding met 2, 4 of meer verzen)⁵⁵. Nu kan het rijmpaar dat bestond uit het laatste vers van Meester Platus' claus (v. 73) en de vraag van de koning, Meester nv (soe) doet mi [...], op twee wijzen zijn verstoord⁵⁶: zowel het eerste als het tweede rijmwoord kan zijn vervangen, verplaatst of gewijzigd. In beide gevallen kan de completering van het eerste weesvers de invoeging van de nieuwe vraag hebben bewerkt. Het laatste vers van het ingevoegde antwoord moest rijmen op de al dan niet gewijzigde, oorspronkelijke vraag.

Laten we de twee mogelijkheden afzonderlijk bezien. Nemen we aan, dat op vers 73 (‘Ende kerstenheit sal si ontfaen’) onmiddellijk volgde ‘Meester nv (soe) doet mi verstaen’. Verstaen kan ongewild door het in de situatie synonieme bekant (als in vers 203) zijn vervangen⁵⁷, zodat vers 80 ontstond:

55 Zie Bijdragen reconstructie KE, deel 1, § 10.2.1.3

56 De ongewilde invoeging van een vers als in de passage 640-646 buiten beschouwing gelaten. Een dergelijke invoeging heeft een drierijm, één weesvers of drie weesverzen, maar nooit twee weesverzen tot gevolg.

57 Zie Bijdragen reconstructie KE, deel 1, § 6.3.5.1. Vgl. ook de bespreking hierboven van v. 183-184.

[p. 266]

73	Ende kerstenheit sal si ontfaen
80	Meester nv soe doet mi /bekant/

Het is wel opmerkelijk, dat de fout niet is verbeterd door bekant in verstaen te veranderen, waardoor de oude lezing zou zijn hersteld; dit te meer, omdat precies hetzelfde vers (nl. 74) deel uitmaakt van de uitbreiding. We zijn al vaker corrupties tegengekomen, waarin de kopiist de meest voor de hand liggende correctie achterwege heeft gelaten. De werkwijze van de kopiist is bovendien te begrijpen: vers 80 is met de volgende verzen verbonden. Wanneer de clauzen door tussenwit van elkaar zijn gescheiden, zoals in de Hulthemse codex, vormen ze ook voor het oog een hechte eenheid. Daardoor kan de kopiist vers 80 als onaantastbaar hebben beschouwd.

De correctie blijft even opmerkelijk, wanneer we aannemen, dat vers 80 in de oorspronkelijke vorm is overgeleverd, en de eerste verandering in het rijmende vers 73 optrad. We zouden dan moeten aannemen, dat vers 73* op -ant eindigde⁵⁸. We moeten hier in het midden laten, welk vers van het oorspronkelijke rijmpaar 73-80 in het ongerede is geraakt. Er zijn evenwel aanwijzingen genoeg om aan te nemen, dat de verzen 74-79 zijn ingevoegd om twee weesverzen weg te werken. Voor deze hypothese pleiten de overbodigheid en misplaatstheid van vraag en antwoord en de kleinere eigenaardigheden in de passage. Nemen we de geschetste ontwikkeling aan, dan is duidelijk, waarom de verzen 74 en 80 nagenoeg identiek zijn, en is bovendien verklaard, waarom aan het antwoord in vers 76-77 de losse mededeling in 78-79 moest worden toegevoegd: het laatste vers van Meester Platus' claus moest rijmen op het (al dan niet oorspronkelijke) bekant in vers 80.

De bespreking in dit artikel van enkele corrupties in Esmoreit is bedoeld als een pleidooi voor reconstructie van de gehele tekst. De gegeven voorbeelden onderstrepen het welbekende feit, dat dit ‘abel spel’ zeer

58 Er is reden om aan te nemen, dat vers 73* luidde: Ende ontfaren in kerstenlant. In de overgeleverde lezing wordt het als een verschrikking voor de Sarraceense koning voorgesteld, dat Damiët christin zou worden. De koning en koningin van Sicilië daarentegen zijn niet zichtbaar ontsteld, wanneer ze ontdekken dat Esmoreit als ‘payijn’ is opgevoed, al moet hij op Sicilië natuurlijk wel ‘mamet ende Apolijn [...] vertien ende gheloue[n] ane marien’ (v. 812-814). Ik betwijfel of het verschil in godsdienst in Esmoreit een zo grote rol speelt, dat de koning van Damast van Platus' voorspelling in v. 73 erg ontdaan moet zijn. De veronderstelde lezing van v. 73* is slechts een gissing, zolang die niet wordt gesteund door argumenten van inhoudelijke aard. Deze kunnen worden ontleend aan een nieuwe interpretatie van Meester Platus' profetie. In de discussie over ‘De Voorspelling van Platus’ (roemans en van assche, editie p. 57-60) wil ik me evenwel in deze bijdrage niet mengen.

[p. 267]

gehavend is overgeleverd, en maken naar ik hoop duidelijk, dat tekstherstel zeer wel mogelijk is. Meer voorbeelden zullen niet nodig zijn. Al te veel bijdragen tot reconstructie zouden trouwens het pleidooi voor een grondige revisie van de tekst verzwakken: naarmate er meer plaatsen worden hersteld, wordt de noodzaak tot tekstkritiek kleiner. Voorlopig evenwel is Esmoreit voor de tekstreconstructie een hoorn des overvloeds. Er is genoeg ‘doe ic v weten Wie hongher heeft hi mach gaen eten’ (v. 1015-1016).

Amsterdam, Amsteldijk 32

a.m. duinhoven