Spiegel der Letteren. Jaargang 9

[p. 1]

[Nummer 1]

Over de betekenis van enkele allegorische figuren in de Elckerlijc

Elckerlijc

Zowel in de handboeken als in de tekstuitgaven wordt de naam van de hoofdpersoon van het spel ‘Den Spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc’ verklaard als ieder mens, een ieder. Een verklaring die nog enige toelichting vraagt. Het woord ieder heeft immers twee gebruiksmogelijkheden, een individualiserende en een generaliserende¹. Meestal maken wij gebruik van de individualiserende betekenis; een zin als ieder mens moet sterven zal bijna altijd worden opgevat als ieder van de mensen moet sterven. Toch kan deze zin, met een bepaalde intonatie uitgesproken en in een bepaalde context geplaatst, ook wel de waarde hebben van: alle mensen moeten sterven.

In de middeleeuwen, gekenmerkt door een sterke gemeenschapsgedachte, zal bij het woord elckerlijc waarschijnlijk de generaliserende betekenis voorop gestaan hebben. Wanneer Cornelis Everaert bijv. in het ‘Spel van Ghemeene Neerrhynghe’ de daarin optredende Elckerlijc voorstelt als ‘een coopman an hebbende een keerle met een pordeix ghegort, vp thooft eenen priesters capproen gherolt zyn rechter been gheleerst en ghespoort ende an zyn luchterbeen een scippers bochs an’², dan zal hij, waar in de kleding zo duidelijk de drie standen, burgerij, geestelijkheid en adel, vertegenwoordigd zijn, met deze figuur toch wel in de eerste plaats bedoeld hebben: alle mensen.

Ook voor de schrijver van de Elckerlijc heeft de generaliserende betekenis van het woord elckerlijc vooropgestaan. Dat blijkt duidelijk uit de proloog. In vs. 19-20 bijv.

1 Vgl. in het Frans chacun en tout le monde.

2 J.W. Muller en L. Scharpé, Spelen van Cornelis Everaert, Leiden 1920, blz. 438-450.

[p. 2]

 

Elckerlijc leeft nu buyten sorghen.

 

Nochtan en weten si ghenen morghen³.

kan het woord Elckerlijc, waarop het voornaamwoord si van de 3e persoon meervoud terugslaat, alleen verklaard worden als de mensen, alle mensen. Daardoor wordt deze Elckerlijc een synoniem voor en een verpersoonlijking van tvolc in de verzen 4, 21 en 28:

Oec sie ic tvolc also verblent
In sonden, si en kennen mi niet voer god.

Ick sie wel, hoe ic tvolc meer spare,
Hoet meer arghert van jare te jare.

Tvolk souden werden argher dan beesten
Ende souden noch deen den anderen eten.

dat in deze verzen ook steeds verklaard moet worden als de mensen, alle mensen. Door het woord werelt in vs. 26 wordt Elckerlijc zelfs bijna een synoniem voor mensheid:

Want liet ic dye werelt dus langhe staen
In desen leven, in deser tempeesten,

En dan bewijst de auteur zijn meesterschap. Nog voor de toeschouwer de gelegenheid krijgt deze Elckerlijc-figuur als een abstractie van zich af te schuiven, wordt hem duidelijk gemaakt, dat deze Elckerlijc ook ieder mens afzonderlijk voorstelt. Het onderwerp, in vs. 42 nog in het meervoud, verandert van getal:

..................... nochtans sijnse soe door
Ende verblent int aertsche goet,
Als dat justicie wercken moet
Aen elckerlijc, die leeft so onvervaert.

En wanneer dan ook nog in het volgende vers die Doot wordt opgeroepen met de woorden:

Waer sidi mijn doot, die niemant en spaert?

moet het iedere toeschouwer wel duidelijk zijn: dit spel van alle mensen is tegelijk het spel van ieder mens afonderlijk, want het sterven is een persoonlijk gebeuren. Met deze tweezijdige opvatting van de Elckerlijc-figuur houdt de auteur zijn publiek precies hetzelfde voor als eeuwen vroeger Jezus Sirach zijn lezers:

3 De verzen van de Elckerlijc worden geciteerd naar de uitgave van H.J.E. Endepols, Den Spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc, 6e herz. druk, Groningen 1955.

[p. 3]

‘Denk niet: ‘Ik ben voor God verborgen; Wie in de hoogte denkt er aan mij? Onder zo'n grote massa word ik niet bemerkt; wat ben ik onder zo vele mensen?’⁴

Door deze presentatie is de hoofdpersoon als allegorische voorstelling ten volle geslaagd. Ieder mens en alle mensen kunnen en moeten zich met hem identificeren. De toeschouwer weet het, nadat de inleiding door God is uitgesproken: er is geen mogelijkheid tot ontsnapping, nóch in de massa, want deze Elckerlijc is tvolc, alleman, nóch in de individualiteit, want deze Elckerlijc verbeeldt tegelijk ieder mens afzonderlijk.

4 Ecclesiasticus 16,17 (Canisius-vertaling, Utrecht-Antwerpen 1962).

Tgoet

Elckerlijc is rijk. Dat blijkt uit zijn poging die Doot om te kopen:

vs. 102-106

Och, doot, sidi mi soe bi,

Als icker alder minst op moede!
Doot, wildi van mi hebben goede?
Duysent pont sal ic u gheven,
Op dat ic behouden mach mijn leven.

Dat blijkt ook uit de woorden van Tgoet:

vs. 360-362

Ick legghe hier in muten,

Versockelt, vermost, als ghi mi siet,
Vertast (= opgehoopt), vervuylt;

Daarmee is echter niet alles gezegd over Tgoet. In verband met de rekenschap die Elckerlijc voor God moet afleggen van wat hij gedaan heeft met zijn tijd en zijn bezit, wordt het beeld gebruikt van geschriften, waarin de daden van Elckerlijc staan opgetekend. Die Doot zegt in vs. 87-92:

Brengt u ghescriften ende u pampieren
Met u ende oversietse bedachtich.
Want ghi moet voer god almachtich
Rekenninghe doen, des seker sijt,
Ende hoe ghi bestaet hebt uwen tijt,
Van uwen wercken, goet ende quaet.

[p. 4]

Die geschriften vertonen een ongunstig beeld. In vs. 167-169 klaagt Elckerlijc:

Ic en hebbe noyt goed bedreven,
Aldus heb ic seer luttel ghescreven.
Hoe sal ic mi excuseren int claer?

Daar nu Tgoet zich de oorzaak noemt van die slechte toestand der geschriften waarin Elckerlijcs daden staan genoteerd:

vs. 387-391
Ic heb zeer u pampier verweert,
Want al u sinnen hebdi verteert
Aen mi; dat mach u leet zijn.
Want u rekeninghe sal onghereet zijn
voer god almachtich, mits minen scouwen.

is het duidelijk dat Tgoet in verband staat met de werken van Elckerlijc. De aanwezigheid van Tgoet wijst op zondige daden van Elckerlijc. Wat moeten we concreet onder die zondige daden verstaan? In de eerste plaats schuldige nalatigheid. Uit de grote hoeveelheid van Tgoet valt op te maken, dat Elckerlijc nagelaten heeft de armen bij te staan; vgl. de woorden van Tgoet:

vs. 401-404
Maer haddi mi (ghemint) bi maten
Ende van mi ghedeylt den armen,
So en dorfstu nu niet kermen
Noch staen bedroeft, dat u nu swaer is.

Maar met de woorden van Tgoet

vs. 388-389
Want al u sinnen hebdi verteert
Aen mi;

zal ook wel bedoeld zijn, dat Elckerlijc op onrechtvaardige wijze bezit verkregen heeft. De volgende passages wijzen in die richting:

1. Nadat God, in de inleiding, geconstateerd heeft dat de hoofdzonden alle macht hebben op de aarde:

vs. 10-12
Och hovaerdie, ghiericheyt ende nijt
Metten .VII. dootsonden vermoghen,
Hoe sidi ter werelt nu voert gethoge!

en dat de deugden van de aarde verdreven zijn:

vs. 16-17
Dye .VII. duechden, dye machtig waren,
Sijn alle verdreven ende verjaecht,

[p. 5]

verklaart Hij hoe dit Hem ter ore gekomen is en waarom Hij wil ingrijpen:

vs. 18
Want donnosel heeft mij seer gheclaecht

In de meeste tekstuitgaven wordt donnosel verklaard als de onschuldige mensen. H.J.E. Endepols geeft er als toelichting bij: ‘de onschuldige mensen beklagen zich bij God over de heersende ondeugden.’ Een toelichting die niet alle vragen beantwoordt. Beklaagt een mens zich, dan wordt hem onrecht aangedaan. Wat bedoelt de schrijver daar concreet mee? In verband met de voorgaande verzen zullen we daaronder moeten verstaan het onrecht veroorzaakt door de hoofdzonden, met name door hoogmoed, gierigheid en afgunst. Noemen we mensen die het slachtoffer van deze eigenschappen van anderen worden onschuldige mensen? M.i. ligt een interpretatie armen, misdeelden, verdrukten meer voor de hand⁵. Ook in andere middelnederlandse teksten komt het woord onnosel in deze betekenis voor. Ik noem er enkele:

a.	In Het Boec vander Wraken I draagt hoofdstuk XVII de titel: Datmen die arme onnosele niet verdrucken en sal. En de verzen 1460-1476 luiden:

Hoe scandelijc, des sijt vroet,
Dat een mensche ghewint goet,
Opdat hi wert een here,
Alle die werelt doet hen ere:
Ja die valsche, dat verstaet,
Maer metten goeden heet hi quaet.
‘Here’ spreect David, die prophete vry:
‘Wie sal in dijn huys wonen metti?’
Nu andwert hi dus hier af:
‘Die sijn ghelt te woeker niet en gaf,
No ghene ghichte no miede
En nam van onnoselen diede’.
Ghi machteghe liede, des siet vroet,
So wanneer dat ghi onrecht doet

5 Deze betekenis van onnosel wordt niet genoemd in het Mnl. Wb., noch in het Rhetoricaal Glossarium (van dr. J.J. Mak), noch in het WNT. De oorsprong ervan is te zoeken in het Oude Testament, waarin herhaaldelijk de woorden armen en onschuldigen als synoniemen worden gebruikt. Vgl. bijv.
Psalm 1,5: hij leent zijn geld niet op woeker en aanvaardt geen geschenk tegen de onschuldige.
Jeremia 2,34: Zelfs is in uw slippen het bloed gevonden van onschuldige armen, die gij niet bij een inbraak hebt betrapt.
(De bijbelteksten zijn, tenzij anders vermeld, geciteerd naar de Nieuwe Vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap).

[p. 6]

 

Den onnoselen, dat Onsen Here

 

Aen Hem trect dat harde sere;

 

Want Hi achse Hem selven ghedaen⁶.

b.	In Dit sijn die .X. Plaghen ende die .X. Ghebode lezen we in Die sevende Plaghe, vs. 1665-1683:

Sente Jacob doet desen toon:
‘Siet, rijc mensche, dijnre dienren loen
Roept opti, du hebstese bedroghen,
Haer roep es te berghe ghevloghen
Voor Gode in sinen maiestaet,
Die den roep ontfanghen haet
In sijn ore der Godheit’.
Du rike mensche, di si gheseit
Die claghe, die de arme doet
Met vloeken, die en wert di nemmer goet,
Op dat ghi den vloec hebt verdient.
Jhesus, Sydrac sone, sprect: ‘Vrient,
Die arme dienren die di vloeken,
Ende bitterlike soeken
Gods wrake met hare claghe
Vorwaer, mensche, ic di saghe
Dat haer claghe ghehoort wert vorwaer
Voor Gode, dien alre dinc es claer,
Daer dine ziele bloet voor staet’⁷.

	Ook in de 15e en 16e eeuw wordt het woord onnosel herhaaldelijk in dit verband gebruikt:
c.	In het gedicht Noteert van Anthonis de Roovere luiden de verzen 4-6:

Tsint dat de ghierighe met ghelde creech spoet
Tsint dat de man metten ghelde hiedt vroedt
Tsint dat donnoosel creech gheen berecht⁸.

d.	In Jan van Stijevoorts refereinenbundel lezen we in Refereyn CLXXVIII:

6 Uitgegeven door F.A. Snellaert, Nederlandsche Gedichten uit de 14e eeuw, van Jan Boendale, Hein van Aken e.a., Brussel 1869.

7 Idem.

8 J.J. Mak, De gedichten van Anthonis de Roovere, Zwolle 1955, blz. 322.

[p. 7]

 

Men vintse mochtense goet coop copen

 

al soudense goods dienst der met verbueren

 

Sy soudender om wter kercken loopen

 

Om dat sy donnooselen mochten tfel of stropen

 

ende die ziele wt hunnen nuijke lueren⁹

en in Refereyn CCXXIII:

Donnoosele worden bedrooghen mit wil of cracht
hoe datment ghecrijghen mach in handen
Haer goet gerooft ghestolen haer panden
Dus worden donnoosele nu versmacht
Justicie is dolende in allen warande
dit coompt den herderen al te voren
Die ghierige regieren nu die landen
donnoosele scaepkens worden meest ghescoren

e.	In de refereinenbundel van Jan de Bruyne vinden we het volgende voorbeeld, onder no. LXXXIV:

Meest elck is gierich als den rycke vrecke
En heeft op derm huysman geen ontfermen,
Maer veracht hem in dermoe als een slecke.
Lasaro en baet suchten, cryten oft kermen;
derm huysman heeft nu, God betert, cleyn beschermen.
Tis meest al gierich, meester & cnapen,
donnoosele en weten nievers waer ochermen;
soo mordadich is de vrecke int betrapen,
want hy verschuert Gods onnoosel schapen.
Al heeft Christus voer elcken gestorven de doot,
elck wilt op donnosel bloet gieten & gapen,
op Lasarus den huysman¹⁰,

f.	Ook bij Anna Bijns treffen we het woord donnosele in deze betekenis aan, bijv. in Boeck I, Refereyn XI:

Ghij vangt donnosele in den slach als meesen
Men siet u darme weduwen en weesen
Plucken en teesen¹¹;

9 F. Lyna en W. van Eeghem, Refereinenbundel van Jan van Stijevoort anno 1524, z.j. (1930).

10 K. Ruelens, Refereinen en andere gedichten uit de 16e eeuw verzameld door Jan de Bruyne, Antwerpen 1879-1881.

11 W.L. van Helten, Refereinen van Anna Bijns, naar de nalatenschap van Mr. A. Bogaers, Rotterdam 1875.

[p. 8]

Gedurende twee eeuwen, van Jan van Boendale tot Anna Bijns, is het woord donnoosel(e), in overeenstemming met het oudtestamentisch spraakgebruik, gebezigd als synoniem voor de arme, de verdrukte, voor de mens die het slachtoffer geworden is van de hoogmoed, de afgunst en vooral van de gierigheid van de ‘machthebbers’¹². In al deze teksten beklaagt donnoosele zich erover bij God, dat hem onthouden wordt waar hij recht op heeft, dat hem ontnomen wordt wat zijn rechtmatig eigendom is. Daar nu Elck. vs. 18:

Want donnosel heeft mij seer gheclaecht.

wat woordkeus en context betreft geheel in deze traditie past, lijkt het me duidelijk dat we uit dit vers mogen afleiden, dat Elckerlijc veel bezit én doordat hij de arme Tgoet onthouden heeft én doordat hij van Tgoet op onrechtmatige wijze in zijn bezit heeft gekregen.

2. In de verzen 26-29 zegt God:

Want liet ic dye werelt dus langhe staen
In desen leven, in deser tempeesten,
Tvolk souden werden argher dan beesten
Ende souden noch deen den anderen eten.

12 Gezien boven geciteerde fragmenten en op grond van wat er in de cathecheseliteratuur in werken als Spiegel der Sonden, Nieuwe Doctrinael of Spiegel van Sonden, Des Coninx Summe, Tafel vanden Kerstenghelove, enz. vermeld wordt onder het hoofdstuk Hoofdzonden, kunnen we naar verkiezing deze ‘machthebbers’ interpreteren als:

edelen	die hun horigen uitbuiten door onbetaalde diensten te verlangen en die het bezit van de kleine zelfstandige op onrechtmatige wijze in beslag nemen;
geestelijken	die zich verrijken door ambten en aflaten te verkopen tegen prijzen die niet door de armen betaald kunnen worden;
burgers	die bij de rechtspraak het recht verkrachten door geschenken van de rijken aan te nemen of die uit ‘staetzucht’ allerlei slinkse wegen gaan.

Kortom, dit is Elckerlijc, iedereen en allen die bezeten zijn van hovaerdie, ghiericheyt en nijt.
Het is opvallend hoe zeer dit alles overeenstemt met een fragment uit Ezechiël:

‘Gij zijt een land, dat niet bevochtigd noch door regen gedrenkt is ten dage van de gramschap; waar de vorsten zijn als een brullende leeuw, die zijn prooi verscheurt: mensen verslinden zij, schatten en kostbaarheden roven zij weg, het aantal weduwen vermeerderen zij er. Zijn priesters doen mijn wet geweld aan en ontwijden mijn heilige dingen; tussen heilig en onheilig maken zij geen onderscheid, het verschil tussen onrein en rein onderwijzen zij niet, en voor mijn sabbatten sluiten zij hun ogen; zo word Ik te midden van hen ontheiligd. De oversten zijn er als roofgierige wolven, die bloed vergieten en mensen in het verderf storten om zichzelf te bevoordelen. En zijn profeten bepleisteren voor hen met kalk: zij schouwen bedrieglijke dingen en voorspellen leugen; zij zeggen: Zo zegt de Here Here - terwijl de Here niet gesproken heeft. Het volk des lands maakt zich schuldig aan afpersing en pleegt roof; het onderdrukt de arme en behoeftige, en de vreemdeling doet het tegen alle recht geweld aan.’ (Hoofdstuk 22,24-29)

[p. 9]

Vergelijken we hiermee het volgende fragment uit Dit sijn die .X. Plaghen ende die .X. Ghebode:

Daer omme, mensche, si u ghesaecht,
Dat God metten propheten claecht
Herde clagheliken desen noot.
Hi sprect: ‘Wee dien die voor broot
Mijn arm volc hier eten’!
Dat sijn die ghene die meten
Haren coep met valschen maten hen,
Die steelt valschelike gewen,
Ende wie een valsch ghewechte haet
Die es een dief, dat verstaet¹³,

en met de volgende verzen uit een referein dat opgenomen is in de bundel van Jan van Styevoort:

Derme wilt nu den ryken synen voet meten
Die rijke wil nu der ermer bloet eten¹⁴

dan is het duidelijk dat we ook uit Elck. vs. 29

Ende souden noch deen den anderen eten.

mogen afleiden dat Tgoet op oneerlijke wijze verkregen is.

3. Mogelijk heeft de auteur ook in de presentatie van Tgoet nog een aanduiding willen geven van de herkomst van Elckerlijcs bezit. Wanneer Elckerlijc zich tot Tgoet heeft gewend met de woorden:

vs. 360
Waer sidi, mijn goet?

antwoordt deze figuur:

Ick legghe hier in muten,

Versockelt, vermost, als ghi mi siet,
Vertast, vervuylt; ic en kan mi niet
Verporren, also ic ben tsamen gesmoert.

In Mwb 4, 2028 wordt de uitdrukking in muten liggen vergeleken met de Franse uitdrukking être en mue en vertaald door gevangen of opgesloten zitten. Op grond daarvan verklaren A. van Elslander en G. Jo Steenbergen het vers

13 F.A. Snellaert, a.w., vs. 1640-1649.
Vgl. Psalm 14,4:
‘Hebben zij dan geen kennis, al die bedrijvers van ongerechtigheid, die mijn volk opeten als aten zij brood?’

14 F. Lyna en W. van Eeghem, a.w. Referein CLXXXIV.

[p. 10]

 

Ick legghe hier in muten,

als ik lig hier opgesloten¹⁵. Door deze interpretatie wordt Elckerlijc tot een vrek gemaakt, die zijn bezit opsluit en verborgen houdt. Maar dat is een opvatting, die niet in overeenstemming is met het beeld dat elders van de hoofdfiguur opgeroepen wordt. Als die Doot Elckerlijc begroet met de woorden:

vs. 69-70
Elckerlijc, waer sidi op weghe
Dus moey? (= zo mooi gekleed)

dan krijgen we niet de indruk, dat we met een vrek te doen hebben. En als Gheselscap tot Elckerlijc zegt:

vs. 248-251
Waert te drincken een goet ghelaghe,
Ick ghinc met u totten daghe,
Oft waert ter kermissen, buten der stede,
Oft daer die scone vrouwen waren.

dan mogen we daaruit wel afleiden, dat Elckerlijc gewend was samen met Gheselscap de bloemetjes buiten te zetten, dat hij gemakkelijk geld uitgaf voor wijntje en trijntje. Dit alles maakt het weinig waarschijnlijk, dat de vertaling ik lig hier opgesloten van het vers

Ick legghe hier in muten,

precies weergeeft wat de auteur ermee bedoeld heeft.

Er is echter een andere oplossing. De gewone betekenis van mute is die van plaats waar men jachtvogels in de ruitijd bewaart, kooi waarin de vogels muiten of ruien. Daarnaast komt de ruimere betekenis voor van kooi, vogelkooi. Het lijkt me niet onmogelijk dat de schrijver aan deze laatste betekenis gedacht heeft, geïnspireerd door een beeld dat gebruikt wordt door de profeet Jeremia, hoofdstuk 5, 26-29:

‘Want er zijn schurken onder mijn volk, die in hinderlaag liggen, als vogelaars loeren, en strikken zetten, om mensen te vangen. Als een mand vol vogels, zijn hun huizen gepropt met oneerlijk goed. Zo zijn ze machtig en rijk geworden, en glimmen van vet; de boosheid puilt van hen uit, ze kennen geen recht. Voor de wezen pleiten ze niet; ze nemen het niet voor de armen op! En zou Ik dit niet straffen, is de godspraak van Jaweh, en op zulk een volk mij niet wreken?¹⁶

15 A. van Elslander, Den Spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc, 2e druk, Klassieke Galerij no. 61, Antwerpen 1962.
G. Jo Steenbergen, Den Spiegel der Zaligheid van Elckerlijk, Klassieken der Nederlandse letterkunde no. 9), Zwolle 1956.

16 De Statenvertaling leest hier: Gelijk een kooi vol is van gevogelte.

[p. 11]

Een beeld, dat volledig aansluit bij wat in de inleiding over Elckerlijc en Tgoet gezegd is¹⁷.

4. Tenslotte geeft ook het testament van Elckerlijc aanleiding Tgoet op deze wijze te interpreteren. Hierin bepaalt Elckerlijc:

vs. 668-674
In caritaten ende in rechter oetmoede
deel ic den armen van mijnen goede
Deen helft, ende dander helft daer nae
Ghevick, daer si sculdich is te gaen.
dit doen ic den viant nu te schanden,
Om los te gaen uut sinen handen,
Nae mijn leven in (desen) daghe.

Prof. dr. D. Th. Enklaar verklaart deze passage als volgt:

‘Elckerlijc legateert de helft van zijn goed aan de armen en wijst zijn natuurlijke erven als erfgenamen voor de andere helft aan’¹⁸.

Een bezwaar tegen deze opvatting lijkt me, dat de erop volgende regels ‘dit doen ic den viant nu te schanden’, enz. wel op het legaat aan de armen, maar niet op het legateren aan de natuurlijke erven kunnen slaan; immers, men ontworstelt zich niet aan de greep van de duivel door een legaat aan de natuurlijke erven te schenken. Daarom lijkt het me juister de uitdrukking ‘daer si sculdich is te gaen’ te verklaren als: de andere helft geef ik terug aan hen, wie ik het op onrechtmatige wijze ontnomen heb¹⁹. Zo wordt de functie van het testament ook duidelijk: Elckerlijc herstelt daarmee vlak voor zijn sterven de fouten van vroeger. Hij geeft, wat hij aan de arme onthield; wat hij op onrechtmatige wijze in zijn bezit kreeg, geeft hij terug.

17 Een dergelijke presentatie was op het middelnederlands toneel zeer wel mogelijk. Misschien verklaart het ook iets van de titel van ons spel:

‘Hier beghint een schoon boecxken ghemaect in den maniere van eenen speele ofte esbamente op elckerlijc mensche’.

De figuur van Tgoet, ‘opgeslagen’ in een grote mand op het toneel en met allerlei vuil besmeurd, zal ongetwijfeld de nodige hilariteit hebben verwekt.

18 D. Th. Enklaar, Elckerlijc's testament, Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 17 (1940-1944), blz. 352-355; ook opgenomen in Lezende in Buurmans Hof, Zwolle 1956, blz. 59 e.v.

19 D. Th. Enklaar gaat er van uit dat de gebezigde uitdrukking ‘daer si sculdich is te gaen’ uitsluitend gebruikt wordt als rechtsterm in verband met een testament. In de Reinaert II (uitgegeven door P. de Keyser, Reinaerts Historie, Antwerpen 1938, blz. 153) komt deze uitdrukking voor in een ander verband:

Ende oec en mach een niet wisen alleen.
Laet ons drie off vier gemeen
Horen spreken, die hem rechts verstaen:
Laet dan gaen, daert schuldich is te gaen:
Ic hebt nochtan quaet genoech.

Het gecursiveerde vers kunnen we het best weergeven als:

laat dan het recht zijn loop hebben.

[p. 12]

Duecht

Deze figuur, die in de Engelse vertaling Everyman optreedt onder de naam Good Deeds, wordt gewoonlijk opgevat als de deugd, de gesteldheid om het zedelijk goede te doen, het vermogen tot het goede in het algemeen. Alleen J.W. Muller verklaarde haar als de allegorische voorstelling van goede werken²⁰.

In de discussie over de prioriteit plaatsten H. de Vocht en J. van Mierlo deze beide interpretaties tegenover elkaar²¹. De tekst van het spel dwingt ons echter de beide betekenissen van het woord te verbinden en Duecht op te vatten èn als het vermogen tot het goede èn als goede werken.

Nadat Elckerlijc door die Doot gedaagd is om voor God rekenschap af te leggen, verwenst hij de dag van zijn geboorte en roept hij vertwijfeld uit:

vs. 167-169
Ic en hebbe noyt goed bedreven,
Aldus heb ic seer luttel gheschreven.
Hoe sal ic mi excuseren int claer?

En als Duecht hem het boek voorhoudt waarin zijn werken staan opgetekend, dan schrikt Elckerlijc:

vs. 470-472
Gods cracht wil mi stercken!
Men siet hier een letter niet, die reyn es!
Is dat al mijn ghescrifte?

Duecht antwoordt:

vs. 472-473
Seker, ick meyns.
Dat moechdi sien aen mijn ghesonde.

Dit antwoord moet wel betekenen: Ja, dat is inderdaad alles. Goede werken staan er niet van je ongetekend, want die heb je niet gedaan; kijk maar naar mijn slechte gezondheidstoestand.

Het is duidelijk, dat Duecht hier niet de betekenis kan hebben van goede werken, want beide geciteerde fragmenten duiden op een totale afwezigheid daarvan. Met Duecht moet hier wel bedoeld zijn het

20 J.W. Muller, Over Elckerlijc, Tekstcritische en exegetische aanteekeningen, VMA 1935, blz. 283-345.

21 H. de Vocht, Everyman, A comparative Study, Materials for the study of the Old English Drama, New Series, 20th volume, Louvain 1947, blz. 53-59.
J. van Mierlo, De prioriteit van Elckerlijc tegenover Everyman gehandhaafd, Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, reeks III, nr. 27, Antwerpen 1948, blz. 46-56.
Id., Uit de critische school, De Heer Dr. J.J. Mak en Elckerlijc-Everyman, Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, reeks III, nr. 32, Antwerpen, z.j., blz. 31-35.

[p. 13]

vermogen tot het goede en de slechte gezondheidstoestand betekent dat dit vermogen niet gebruikt is.

Aan het eind van het spel moet Duecht echter beslist worden opgevat als goede werken. Immers, als Elckerlijc gestorven is, zegt Kennisse:

vs. 857-859
Hi heeft leden dat wij alle moeten gelden,
Die duecht sal nu haer selven melden
Voer hem, diet al ordelen sal.

en denken we nu terug aan Duechts eigen woorden:

vs. 492-497
Als si (Kennisse) u gheleit heeft sonder letten,
Daer ghi u suveren sult van smetten,
Dan sal ic gesont werden ende comen u bij
Ende gaen ter rekeningen als duecht mit di,
om te helpen zommeren tot uwer vruecht
Voerden oversten heere.

dan is het duidelijk, dat Duecht in deze passage niet opgevat kan worden als het vermogen tot het goede. Immers, bij het afleggen van rekenschap voor God wordt de mens niet geholpen door zijn vermogen tot het goede, maar door de daden die hij met dat vermogen verricht heeft.

Duecht is dus èn het vermogen tot het goede èn de verwerkelijking van dat vermogen, resulterend in goede werken. Dit totaalbegrip kunnen we het best weergeven met het bijbelse woord zedaka, gerechtigheid²² Die betekenis gerechtigheid kan het woord duecht in het middelnederlands inderdaad hebben²³:

a. In Het Boec vander Wraken I, van Jan van Boendale²⁴ lezen we (vs. 35-56):

In dien dat ic merke ende scouwe
In doude Testament ende int nouwe,

22 In de Canisiusvertaling wordt op een enkele plaats dit Hebreeuwse woord zedaka ook door deugd weergegeven, meestal echter door gerechtigheid. Men vgl. voor dit enkele geval de weergave van Ezechiël 33, 12 in:

Biblia Sacra:	Tu itaque, fili hominis, dic ad filios populi tui: Justitia just non liberabit eum, n quacumque de peccaverit.
Statenvertaling:	Gij dan, o mensenkind! zeg tot de kinderen uws volks: De gerechtigheid van de rechtvaardige zal hem niet redden ten dage zijner overtreding.
Nieuwe Vertaling:	Gij nu, mensenkind, zeg tot uw volksgenoten: Zijn gerechtigheid zal de rechtvaardige niet redden, wanneer hij tot overtreding komt.
Canisiusvertaling:	Mensenkind, ge moet tot uw volksgenoten zeggen: De deugd van de rechtschapene zal hem niet baten, zodra hij zondigt.

23 Niet in het Mnl. Wb.

24 F.A. Snellaert, a.w. vs. 10-12 en vs. 16-17:

[p. 14]

 

In hystorien ende in corniken,

 

Ende in anderen des gheliken,

 

Hoe God te meneghen stonden

 

Ghewroken hevet die sonden,

 

Ende noyt ghedoghen en woude

 

Dat onrecht langhe staen soude,

 

Ende wraect altoes swaerlike,

 

Soe ontsie ic mi sekerlike

 

Dat God sal wreken donghelike,

 

Dat hi heeft bi vele daghen

 

Harde guetlike verdraghen,

 

Mids sire ontfermecheyt.

 

Maer ic duchte sine gherechticheyt

 

Hem daer toe sal verwecken saen,

 

Dat Hi harde swaerlike sal slaen;

 

Want die edele gherechtichede,

 

Daer alle doghet in houdt stede,

 

Es wt ertrike al verdreven,

 

Ende hier en es niet anders bleven

 

Dan hoverde, ghierecheyt ende nijt²⁵.

25 De laatste vijf verzen uit dit citaat vertonen wel een frappante overeenkomst met Elck.

vs. 10-12, 16-17:
Och hovaerdie, ghiericheyt ende nijt
Metten .VII. dootsonden vermoghen,
Hoe sidi ter werelt nu voert gethoghe!
Dye .VII. duechden, dye machtig waren,
Sijn alle verdreven ende verjaecht.

Vgl. ook nog:

Het Boec vander Wraken II, vs. 432-439
Der menschen manieren ende sede,
Ende vanden clederen die snede,
Ende meest daar doget ende ere in lach
Es al verkeert op desen dach.
Gods vreese es verdreven,
Ghiericheyt es ons bleven,
Hoverde ende nidechede
Legeren nu in elken stede.

en:

Reinaert II, a.w. blz. 235-6.
Van reinaert is een groot zaet
Gebleven, dat dair nu zeer op gaet;
Want men vijnt nu meer reinaerd
Al en hebben sy geen rode baerd,
Dan men ye dede hier te voren;
Gherechticheit blijft al verloren;
Trou ende wairheit sijn verdreven,
Ende dair voor is ons gebleven
Ghiericheyt, loosheit, hat ende nijt
Dese hebbent al in hoor bevrijt.
Sy, ende hair coninghinne, hoverdy,
Regneren nu op eerden vri.

[p. 15]

b. In het gedicht Van drien figuren van Willem van Hildegaersberch lezen we in vs. 17-19:

Ic heb exempel horen lesen,
Dat wy gherechtich souden wesen
Entie doeghet setten voert²⁶.

c. Enkele verzen uit referein XLI uit de bundel van Van Styevoort luiden:

Elc spreect nu mit twe monden dat sietmen bloot
men ontsiet gheen sonden want vreese is doot
die waerheyt blyft nu alomme versweghen
Daer list of loosheyt is in gheleghen
dat soictmen want elck wil goet verweruen
Al waert onrechtuerdichlyck vercreghen

Die duechdelyke sietmen sneuen
om dat sij rechtuerdicheyt onderhouwen²⁷

d. Anna Bijns plaatst in Referijn XII (boek I) bij de versregel

Maer in alle staten is duecht vertreden²⁸

de kanttekening Esaie .I. Daar lezen we in vs. 4:

‘Wee het zondige volk, de natie, beladen met ongerechtigheid, het gebroed van boosdoeners, de verdorven kinderen’.

en bij de versregel

Eerst Gods geest, die duecht leert sijnen clereken

uit het 18e referein van hetzelfde boek wordt in margine vermeld: Esaie XI. De verzen 2-5 daarvan luiden:

‘En op hem zal de Geest des Heren rusten, de Geest van Wijsheid en verstand, de Geest van raad en sterkte, de Geest van kennis en vreze des Heren; ja, zijn lust zal zijn in de vreze des Heren. Hij zal niet richten naar hetgeen zijn ogen zien, noch recht spreken naar hetgeen zijn oren horen; want hij zal de geringen in gerechtigheid richten en over de ootmoedigen des lands in billijkheid recht spreken, maar hij

26 W. Bisschop en E. Verwijs, Gedichten van Willem van Hildegaersberch, 's Gravenhage 1870, nr. XX, vs. 17-19.

27 F. Lyna en W. van Eeghem, a.w.

28 W.L. van Helten, a.w.

[p. 16]

zal de aarde slaan met de roede zijns monds en met de adem zijner lippen de goddeloze doden. Gerechtigheid zal de gordel zijner lendenen zijn en trouw de gordel zijner heupen’.

In het spel voldoet de betekenis gerechtigheid in alle passages waarin Duecht optreedt, terwijl de wijze van optreden van deze figuur er volledig door verklaard wordt:

a. Tgoet en Duecht worden tegenover elkaar geplaatst. Terwijl Tgoet Elckerlijcs rekening bedorven heeft:

vs. 387-391
Ic heb zeer u pampier verweert,
Want al u sinnen hebdi verteert
Aen mi; dat mach u leet zijn.
Want u rekeninghe sal onghereet zijn
voer god almachtich, mits minen scouwen.

zegt Duecht verwijtend tot Elckerlijc:

vs. 466-468
Haddi mi volcomelijc ghevoecht,
Ic sou u rekeninghe, die nu onreyn is,
Ghesuvert hebben, des u siel in weyn is.

Bedenken we nu dat de daden waarmee Elckerlijc zich Tgoet heeft toegeëigend en dat de wijze waarop hij Tgoet begeerde in de bijbel herhaaldelijk aangeduid worden door het woord ongerechtigheid²⁹, dan wordt deze tegenstelling volkomen duidelijk.

b. De bijbelse woorden gerechtigheid en ongerechtigheid hebben een dynamisch of liever een existentieel karakter. M.a.w., waar in de bijbel gesproken wordt van de gerechtigheid of de ongerechtigheid van de mens, wordt steeds bedoeld een wijze van leven, wordt steeds de richting aangeduid waarin de mens gaat. Vandaar uitdrukkingen als ‘de weg

29 Ik noem slechts enkele voorbeelden: Job 22, 5-9:

‘Is niet uw boosheid groot en zijn uw ongerechtigheden niet eindeloos? Immers, zonder oorzaak naamt gij pand van uw broeders, en berooiden trokt gij de klederen uit; de de amechtige gaaft gij geen water te drinken, de hongerigen onthieldt gij brood; maar de man met krachtige arm, die behoorde het land, en de aanzienlijke, die woonde er; weduwen liet gij ledig heengaan, en de armen der wezen werden verbrijzeld.’

Jeremia 22, 13:

‘Wee hem die zijn huis bouwt met ongerechtigheid en zijn opperzalen met onrecht; die zijn naaste voor niets laat werken en hem zijn loon niet geeft.’

Micha 2, 1-2:

‘Wee hun die ongerechtigheid bedenken en kwaad smeden op hun legersteden, die het uitvoeren bij het morgenlicht, omdat het in de macht van hun hand is. Begeren zij akkers, zij roven die, en huizen zij nemen die. Zo verdrukken zij de man en zijn huis, de mens en zijn erfdeel.’

[p. 17]

der gerechtigheid bewandelen’, ‘de paden der ongerechtigheid’, ‘gerechtigheid najagen’, enz.³⁰. De auteur van de Elckerlijc heeft dit ten volle begrepen. Al liggen daar Elckerlijcs daden der ongerechtigheid, in de gestalte van Tgoet, al is er een totale afwezigheid van goede, rechtvaardige werken, toch is Duecht niet verdwenen. Elckerlijc heeft nog steeds de mogelijkheid zich om te draaien, de weg der ongerechtigheid te verlaten en die der gerechtigheid te gaan. In zijn gebed zegt hij tot Maria:

vs. 572-574
Bidt voer mi dijnen sone voerdachtich
So dat ic mach gaen in den rechten pade
Daer die wegen niet en sijn onrachtich³¹.

Meesterlijk is de auteur erin geslaagd dit existentiële karakter van ongerechtigheid en gerechtigheid weer te geven, door gebruik te maken van het pelgrimage-motief, waardoor Elckerlijc in beweging komt.

c. Wat Elckerlijc doet na de ontmoeting met Duecht zou als illustratie kunnen dienen bij Ezechiël 18, vs. 21, 22:

Maar wanneer de goddeloze zich bekeert van alle zonden die hij begaan heeft, al mijn inzettingen onderhoudt en naar recht en gerechtigheid handelt, dan zal hij voorzeker leven; hij zal niet sterven. Geen van de

30 Vgl. W. ten Boom in Oud-Testamentische Kernbegrippen, Amsterdam 1948, blz. 39:

‘De gerechtigheid schept geen afgesloten toestand, geen voldongen feit, maar het is een dynamisch begin-feit, dat een eindtoestand veronderstelt, waar het zich naar toe beweegt.’

K.H.J. Fahlgren, Sedaka, nahestehende und entgegengesetzte Begriffe im Alten Testament, Inaugural-Dissertation, Uppsala 1932, blz. 81:

‘In oder nach sedaka wandeln, bedeutet, ebenso wie sedaka üben, al sein Tun und Lassen nach den Normen richten, die aus den Gemeinschaftsverhaltnissen zwischen den Menschen und zwischen Gott und den Menschen entspringen.’

Prof. Mr. H. Bianchi, Ethiek van het straffen, Nijkerk 1964, blz. 50:

Tsedeka is niet een rustig, definieerbaar begrip, het is niet statisch, maar het is hoogst dynamisch, affectief en emotioneel. Over tsedeka is niet geschreven in de koelte van een stoa, maar er is om gekermd en geschreeuwd door gepijnigden. Tsedeka is gebruikt als banbliksem door toornende profeten, tsedeka is als een loeiend vuur, als een barmhartigheid die alle ongerechtigheid verteert.

31 In het Rhetoricaal Glossarium van dr J.J. Mak (Assen 1959) vinden we in voce onrachtich vermeld:
Bijvorm van onrechtich (dat Kiliaen kent in de bet. ‘onrechtvaardig’: on-rechtigh. Iniurius)?
Vervolgens worden dan de hierboven genoemde verzen uit de Elckerlijc geciteerd, waarbij het woordje krom geplaatst is, voorzien van een vraagteken.
In voce gerachtich wordt vermeld:
Van geracht (bijvorm van gerecht, vgl. Onrachtig?
Het lijkt me waarschijnlijk, dat de vraagtekens hier kunnen verdwijnen en dat we het woord onrachtich in het boven geciteerde vers op dezelfde wijze kunnen opvatten als Kiliaan: onrechtvaardig, ongerechtig. Elckerlijc verlangt de paden der gerechtigheid te gaan.

[p. 18]

overtredingen die hij begaan heeft, zal hem worden toegerekend; om de gerechtigheid die hij betracht heeft, zal hij leven.

Die bekering wordt duidelijk in het meegaan met Kennisse, in biecht, penitencie en berouw; het onderhouden van de inzettingen in het gebruik van de sacramenten; het handelen naar recht en gerechtigheid in het maken van het testament.

De Elckerlijc is geen gedramatiseerde Ars Moriendi, maar een Spyeghel der Salicheyt. Het spel wil geen moraal prediken, maar bijbelse verkondiging geven.

d. Tenslotte, de rol die Duecht vervult bij het sterven en bij het oordeel is eveneens volledig in overeenstemming met de oudtestamentische boodschap. Vgl. behalve het onder c geciteerde fragment:

Schatten door goddeloosheid verkregen doen geen nut, maar gerechtigheid redt van de dood.
(Spreuken 10, 2)
De Here richt de volken. Doe mij recht, Here, naar mijn gerechtigheid, en naar mijn onschuld, die bij mij is.
(Psalm 7, 9)

Kennisse

Kennisse is op verschillende manieren geïnterpreteerd: door F.A. Wood als het tot zelfkennis en inkeer komen³²; door L.C. Michels in drie verschillende passages op drieërlei wijze, respectievelijk als berouwvol zelfinzicht, als het naar de katholieke leer juist georiënteerde bewustzijn en als het juiste inzicht in het verband tussen christelijke levensleer en christelijk leven³³; door J. van Mierlo als het zedelijk bewustzijn van 's mensen verhoudingen tot God en zijn wet, dat den mens in al zijn gedragingen voorlichten en leiden moet³⁴; door G. Knuvelder als de uit het geloof voorlichtende, bovennatuurlijke wijsheid, die de mens tot inkeer brengt, tot kennis namelijk van zichzelf en van zijn ellendige toestand, om hem dan verder te leiden op de weg van bekering en het christelijk leven³⁵; door Eug. van der Heijden

32 F.A. Wood, Elckerlijc-Everyman, The Question of Priority, Modern Philology VIII (1910), blz. 279-302.
Deze interpretatie werd met instemming aangehaald door J.W. Muller, a.w.

33 In Handelingen van het veertiende Nederlandsche Philologencongres, Groningen 1931, blz. 48 e.v. Ook opgenomen in Filologische Opstellen, Stoffen uit de Middeleeuwen, blz. 119-122.

34 J. van Mierlo, De prioriteit, enz., blz. 61.

35 G. Knuvelder, Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse Letterkunde, Deel I, 2e herz. druk, 's-Hertogenbosch 1957, blz. 288.

[p. 19]

als het natuurlijk bewustzijn, waarvan het betrouwvol zelfinzicht een functie is³⁶; door Helen S. Thomas tenslotte als knowledge of the correct path to Jerusalem and knowledge of one's sins and the proper method of shrift. She also represents the good counsel which proceeds from such knowledge.^36bis

Hoe juist deze interpretaties op zichzelf ook mogen zijn, afzonderlijk en gemeenschappelijk hebben ze door hun omvang en variaties als bezwaar, dat ze de toneelfiguur Kennisse tot een onmogelijke gestalte maken. Geen toeschouwer of lezer is in staat zich een beeld te vormen van een dergelijke figuur.

We zullen hier proberen voor al deze interpretaties een gemeenschappelijke noemer te vinden. De tekst van de Elckerlijc zelf kan daarbij voor de oplossing zorgen.

Het woord onbekent in vs. 3:

Ic sie boven uut mijnen throne,
dat al, dat is int smenschen persone,
Leeft uut vresen, onbekent.

heeft bij de interpretatie steeds moeilijkheden opgeleverd³⁷. Toch wordt het woord onbekent ook door andere middeleeuwse auteurs gebruikt en hun teksten kunnen m.i. een zeer bevredigende verklaring geven:

1. In de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant lezen we in vs. 25553-25572 (Cap. LXXXIII, Hoe Jhesus leerde niet te levene ghelijc den Phariseen):

Jhesus keerde die tale van hem,
Ende seide: ‘O du, Jherusalem,
Hoe dicken wildic ghewillike
Dijn volc vergadren, dies ghelike
Dattie hinne hare kiekine broet,
Ende du ne wils, in dinen moet,

36 Een moeilijke plaats uit Elckerlijc en de enscenering als basis voor de verklaring, Spiegel der Letteren 6 (1963), blz. 216 e.v.

36bis Helen S. Thomas, The Meaning of the Character Knowledge in Everyman, The Missisipi Quarterly, XIV (1960), blz. 3-13.

37 Mnl. Wb., in voce onbekent: Aanm., Elck. vs. 3 is het woord op rekening te stellen van een onnauwkeurige vertaling; vgl. de uitgave van De Raaf, blz. 3 vgl.
J.W. Muller, a.w.: onerkentelijk, ondankbaar.
J. van Mierlo, Elckerlijc, Nieuwe Bijdragen met ge-emendeerde uitgave, Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, Reeks III, no .29, Antwerpen 1949: in de grootste dwaasheid.
H.J.E. Endepols, a.w.: ongelovig of dwaas.
A. van Elslander a.w.: verblind, in zonden verhard.
G. Jo Steenbergen, a.w.: dwaas, onverstandig.

[p. 20]

 

Niet bekinnen dat verdriet

 

Dat u die prophete behiet

 

Uwe huus sal worden ghelaten

 

Al ydel staende bider straten.

 

Nu ne siedi nemmer my

 

Eer ghi segt: Gebenedijt si

 

Die coemt in die name ons Heren’.

 

Daer wilde hi meenen ende leren

 

Dat sine, van sire passien voort,

 

Die ghesciede in die poort,

 

Niene saghen voor doemsdaghe;

 

Ende tote dien, al sonder saghe,

 

Seide hi, soud si wesen blent

 

Ende in Gode al onbekent³⁸.

De beide laatste verzen kunnen m.i. op twee manieren verklaard worden: dat zij verblind zouden zijn en God niet zouden kennen ôf (minder waarschijnlijk) dat zij verblind zouden zijn en bij God onbekend. En deze beide interpretaties kunnen we door één uitdrukking weergeven: dat ze verblind zouden zijn en zonder kennis Gods.

2. In Een Disputatie van Onser Vrouwen ende vanden Heilighen Cruce zegt de gekruisigde Christus, in strofe 31:

Ontfarme u, dat ic theilighe lant
Ghegheven hebbe minen viant
Om wrake van uwen sonden;
Want ic ghenen prinche en vant
Die daerwaert steken dorste de hant,
Dies gavict den honden.
Breect alle der sonden bant;
Neemt mijn tekin, ic sets u pant
Dat sijn mine vijf wonden.
Vaert tote Suriën ant sant;
Ghi sult slaen tfolc onbecant
In wel corten stonden³⁹;

De verzen 401 en 402 worden door Prof. van Mierlo als volgt vertaald: Gij zult het barbaarse volk verslaan in korte tijd⁴⁰. Deze inter-

38 Uitgegeven door J. David, Brussel 1859.

39 Geciteerd naar de uitgave van J. van Mierlo, Uit de strofische gedichten van Jacob van Maerlant, Zwolle 1954, blz. 124.

40 Dezelfde verklaring wordt gegeven in Jacob van Maerlant's Strofische gedichten, uitgegeven door J. Verdam en P. Leendertz, Leiden 1918.

[p. 21]

pretatie geeft waarschijnlijk niet ten volle weer wat de schrijver ermee bedoelde te zeggen. Uit het verband blijkt dat Van Maerlant hier bedoelt het volk dat het Heilige Land bezet houdt, de heidenen, de Turken, de Saracenen. Als Anna Bijns dan belijdt:

Wij zijn altesamen afgheweken,
Elc laet hem van zijn quaey begeerten verwinnen
Als Heydenen, Turcken, die Godt niet en kinnen⁴¹

dan lijkt het me niet te gewaagd het woord onbecant bij Van Maerlant op dezelfde wijze te interpreteren: Gij zult het volk dat Mij (God) niet kent, in korte tijd verslaan.

3. Gesubstantiveerd treffen we hetzelfde woord aan bij Anna Bijns:

In alle staten sietmen abuys bloot,
Dlant is vol blinde lien.
De sommige seggen als donbekende: Wien
Of wat salmen gelooven⁴²?

Als donbekende kan m.i. in dit verband alleen betekenen: als mensen die God niet kennen, die geen kennis van God hebben.

4. Daarnaast treffen we bij dezelfde dichteres het woord onbekentheyt aan, in de betekenis van het ontbreken van de kennis van God, de schuldige afwezigheid van de kennis van God:

Door ons onbekentheyt ghelijck de domme
Gevoelende, dat wij werden ghesmeten,
Clagen wij wel, maer seggen niet waeromme.
Wij laten den rechten wech en gaen de cromme,
Dolen als blinden, die den wech wel weten⁴³.

en:

O Dochter van Israel, die gedwaelt zijt
Uuten rechten wech door u onbekentheyt,
Wilt weder keeren ghij,
Die uut Jerusalem in Jericho gedaelt zijt,
Dijnen Bruydegom versmaet hebt door u verblintheydt,
Met oneeren bij
Ander minnaars gheweest, hoort den roep des Heeren vrij,
Keert weder van u alderquaetste ghedachten⁴⁴.

41 W.L. van Helten, a.w. IIIe boeck, Refereyn LV.

42 Idem, IIIe boeck, Refereyn XXXIV.

43 Idem, IIIe boeck, Refereyn XIX. De stock van dit referein luidt: Heere, verleent ons kennisse dit nieuwe jaer

44 Idem, IIIe boeck, Refereyn XXX.

[p. 22]

Uit bovenstaande teksten blijkt dus, dat het woord onbekent in het middelnederlands de betekenis kon hebben van geen kennis van God hebbend, God niet kennend⁴⁵. En dat is een betekenis, die het derde vers van de Elckerlijc:

Leeft uut vresen, onbekent.

bevredigend verklaart. God verwijt de mens dat hij zonder vrees (voor Hem) en zonder kennis (van Hem) leeft⁴⁶.

In het verband van het spel ligt het dan voor de hand de figuur van Kennisse op te vatten als Kennis van God⁴⁷. Eerst leeft Elckerlijc onbekent, later, als hij tot inkeer komt, leert hij God kennen, leeft hij met Kennisse Gods. Deze interpretatie voldoet in alle passages waarin Kennisse optreedt of waarin over deze figuur gesproken wordt. Zij immers leidt Elckerlijc op de goede weg naar God. Vgl. de woorden van Duecht:

45 Vgl. ook nog de uitdrukking ‘Onbekent volc van gheloove’ (in: Leven van St. Amand, II, vs. 24-; uitgegeven door Ph. Blommaert, VI. Bibliophielen no. 4, 1843).
en Der Leken Spieghel, Boeck IV, cap. 4, vs. 4-6:

So sal comen van Orient
Ombekent volc sonder ghetal,
Dat aen afgode gheloven sal.

In zijn inleiding op Religieuze Poëzie van Cornelis Crul, Zwolle 1954, blz. 24-26, merkt dr. L. Roose op, dat Crul in Den geestelijcken abc met die bekende bedoelt: zij die in Christus geloven.

46 Dat we hiermee in het klimaat van het Oude Testament zijn gekomen, lijkt me duidelijk. Vgl.:

Hosea 4,1: Hoort het woord des Heren, gij Israëlieten, want de Here heeft een rechtsgeding met de bewoners van het land, omdat er geen trouw, geen liefde en geen kennis Gods is in het land.
Hosea 4,6: Mijn volk gaat verloren door gebrek aan kennis.
Jesaja 11,2: En op hem zal de Geest des Heren rusten, de Geest van wijsheid en verstand, de geest van kennis en vreze des Heren.

47 In zijn inleiding op een uitgave van de Everyman schrijft A.C. Cawley:
‘Hardly less important than Good Deeds is her sister, Knowledge, who ultimately represents knowledge of God’.
(A.C. Cawley, Everyman, Old and Middle English Texts, Manchester University Press, second edition, 1963, p. xxi.)
Men zie voor de aard van deze Kennis: J. Epstein, Geschiedenis van het Jodendom, Aula-Boeken, nr. 257, Utrecht 1964, blz. 66:

De sleutel voor de algemene bekering ligt in de kennis van God. Deze kennis van God ontleent haar universele betekenis aan het feit dat zij niet theoretisch is. Zij heeft betrekking noch op Gods bestaan noch op zijn wetten. De hier bedoelde kennis van God is niet het verwerven van nieuwe feiten, maar de inprenting van reeds bekende feiten welke zich meester maakt van de gedachten, het hart, de geest en de gevoelens van de mens en hem bereid en geneigd maakt om aan de goddelijke eisen welke aan hem worden gesteld, te voldoen en te gehoorzamen. Het is een kennis die door ervaring van de goddelijke tegenwoordigheid de mens in staat stelt een werkelijk begrip voor en geestelijk inzicht in de aard van God te verwerven en in zijn behagen in het doen van recht en gerechtigheid.

[p. 23]

 

vs. 485-488

 

Noch heb ic een suster, die sal gaen mede,⁴⁸

 

Kennisse heetse, die u leyden sal

 

ende wijsen, hoemen u beraden sal

 

Te trecken ter rekeninghe, die fel es.

En uiteraard kent deze Kennisse de leer aangaande de te volgen heilsweg. Zij brengt Elckerlijc, na hem vervuld te hebben van kennis van zonden, naar Biechte, laat hem boete doen en vervult hem van oprecht berouw:

vs. 499-500
Nu gaen wi ons saten
Tot biechten,
vs. 522-523

Biechte:

Om dat ghi mit kennisse tot mi sijt comen,
So sal ic u troesten tuwer vromen.
vs. 545-548
Elckerlijc, hoe suer dat u wert
Siet, dat ghi u penitencie volstaet
Ick, kennisse, sal u gheven raet
Dat ghi u rekeninghe sult tonen bloot.
vs. 615
doet aen dit cleet tuwen loone,
vs. 619-620

Elckerlijc:

Hoe heet dit cleet?

Kennisse:

Tcleet van berouwenissen.

Het sal gode alte wel behaghen.

Terecht ook laat de auteur door Kennisse tot Elckerlijc zeggen, dat hij zijn Vijf Sinnen moet meenemen:

vs. 633-634
Noch moetti hebben, sonder becliven
U vijf sinnen als u beraders.

want deze Vijf Sinnen spreekt de lofspraak uit op de priester; een lof

48 Duecht noemt Kennisse haar zuster. Daarmee wordt treffend het verband weergegeven tussen kennis van God en gerechtigheid.
Vgl. Psalm 14,4; 53,5:
Hebben zij dan geen kennis, al die bedrijvers van ongerechtigheid, die mijn volk opeten als aten zij brood?
Verder mogen we uit deze verwantschap wel afleiden, dat met deze figuur van Kennisse niet het een of ander bovennatuurlijk inzicht bedoeld wordt, maar de kennis die de mens kan verkrijgen uit het woord van God.

[p. 24]

die zijn grond vindt in het feit, dat de priester de sacramenten bedient; de sacramenten, waarin de mens met God in contact treedt⁴⁹:

vs. 706-709
Want elc priester kan maken claer
Met vijf woerden opten outaer
Inder missen, des zijt vroet
Gods lichaem, warachtich vleesch ende bloet

Niemand beter dan Kennisse Gods kan kritiek leveren op de slechte priesters (vs. 721-734). Kennis van God houdt immers in het kennen van Gods wil. Daardoor moet deze Kennisse wel een scherp oog hebben voor alles wat aan Gods wil niet beantwoordt⁵⁰.

Tenslotte, Kennisse gaat na het sterven niet met Elckerlijc mee. Daaruit blijkt duidelijk dat de auteur in deze figuur niet een mystieke kennis van God voor ogen stond. Hij bedoelde een kennis van God die de mens gedurende zijn aardse leven tot gerechtigheid brengt, of beter, die de mens doet gaan op de wegen der gerechtigheid. Als Elckerlijc sterft, eindigt haar werkzaamheid in hem⁵¹.

Dat Kennisse, ook na Elckerlijcs sterven, op het toneel blijft, is de enig juiste opvatting: Kennis van God is onsterfelijk, doordat haar object onsterfelijk, eeuwig is. En wie kan het publiek beter vertellen wat er na het sterven met Elckerlijc gebeurt als juist deze Kennisse Gods?

49 Deze figuur is bovendien tenvolle gerechtigd zodanige kritiek op de priesters uit te spreken. Wat Anna Bijns de mensen verwijt, die kritiek hebben op de dienaren van God, kan Kennisse Gods niet verweten worden:

Scaemt u clappaerts, vol valscer suspitien,
Ghij muecht wel vreesen Gods strane punitien,
Als hij ten oordele sal zijn gheseten.
Sij seggen, dat de papen beneficien
Coopen en vercoopen; dees quade conditien
Mercken sij wel, maer sij hebben vergeten,
Hoe sij selve tsweet van den armen eten.
God weet, hoese som crijgen haer substantie
Door liegen, bedriegen, ontscrijven, ontmeten,
Oft anders duer woeckere oft finantie.
Banckeroete, dats een ghemeen usantie,
So wel onder Duytscen, als onder Walen;
Een quinckernel, dats de quitantie,
Sij en willen van tween niet eene betalen.
Dit volc seit, dat papen en muncken dwalen
En haers selfs hoofken en willen sij niet wien.
Merct uw selfs crancheit en segt sonder dralen:
Priesters sijn ooc menscen als ander lien.

(W.L. van Heiten, a.w. Ie boeck, XIII, strofe b).

50 Vgl, ook het artikel Gemeenplaatsen rondom de priester in de Elckerlijc, bij Jan van Boendale, Anthonis de Roovere en Cornelis Everaert, Ons Geestelijk Erf, 1966.

51 Anders dan G. Kazemier, die in Elckerlijc, het Dal sonder Wederkeeren, en de mystiek (N. Tg. 34, 1940, blz. 87 e.v.; blz. 116 e.v.) verwantschap ziet tussen de Elckerlijc en de mystieke literatuur.

[p. 25]

Wijsheyt, Cracht en Scoonheyt

In een voordracht gehouden op het 14e Nederlandse Filologencongres heeft Prof. dr. L.C. Michels erop gewezen, dat de figuren Wijsheyt, Cracht, Scoonheyt en Vijf Sinnen behoren tot de persoonlijkheid van Elckerlijc, terwijl de figuren tot wie Elckerlijc zich eerst om hulp wendt, Gheselscap, Vrienden ende Maghe en Tgoet een eigen leven leiden⁵². Verder merkte hij op: ‘Bovendien zijn deze pas in zijn gezuiverde toestand hem tot waarlijk nut’. Inderdaad, want in gezelschap van deze vier gaat Elckerlijc het testament maken (waardoor hij zijn fouten van vroeger herstelt) en deze vier zijn op het toneel aanwezig als Elckerlijc van de priester de sacramenten ontvangt. Toch is hiermee niet alles gezegd⁵³. Te gemakkelijk worden de vier figuren Wijsheyt, Cracht, Scoonheyt en Vijf Sinnen op één lijn gesteld. In de tekst zelf worden de eerste drie duidelijk van de vierde onderscheiden. Wanneer Elckerlijc tcleet van berouwenissen heeft aangetrokken en Duecht en Kennisse oproept met hem mee te gaan, zegt Kennisse:

vs. 629
Neen, wi, elckerlijc.

en Duecht vervolgt:

Ghi moet noch met u leyden

Drie personen van groter macht.

Op Elckerlijcs vraag:

Wie souden si wesen?

krijgt hij van Duecht ten antwoord:

Wijsheyt ende u cracht

U scoonheyt en mach niet achter bliven.

Kennisse voegt eraan toe:

Noch moetti hebben, zonder becliven,

U vijf sinnen als u beraders.

Deze gang van zaken in het spel dwingt ons dus onderscheid te maken tussen de figuren Wijsheyt, Cracht en Scoonheyt enerzijds, die bij

52 A.w.
Over hetzelfde onderwerp ook uitgebreid in Kanttekeningen bij de Spieghel der Menscheliker Behoudenisse, VMA 1950, blz. 179 e.v. Ook opgenomen in Filologische Opstellen I, blz. 58 e.v.

53 Ook Eug. Van der Heyden a.w., zegt te weinig, als hij het optreden van Wijsheyt, Cracht, Scoonheyt en Vijf Sinnen verklaart ‘als een poging het proces van Elckerlijcs aftakeling zo te ensceneren, dat het voor het publiek visueel-dramatisch effekt krijgt’.

[p. 26]

Duecht, dus bij Elckerlijcs gerechtigheid behoren, en de figuur van Vijf Sinnen anderzijds, die bij Kennisse (Gods) behoort.

Schenken we hier eerst aandacht aan de figuren die Elckerlijc op bevel van Duecht bij zich roept.

Volgens het oudtestamentisch spraakgebruik heet iemand die Duecht = gerechtigheid ‘bezit’ een rechtvaardige⁵⁴. Welnu, volgens Spreuken 10, 31 is wijsheid het kenmerk van een rechtvaardige:

‘De mond van de rechtvaardige brengt wijsheid voort, maar de valse tong wordt verdelgd’⁵⁵.

Ook tussen iemands (on)gerechtigheid en kracht bestaat een nauw verband. In Psalm 31, 11 klaagt de dichter:

‘Want mijn leven vergaat in kommer en mijn jaren in zuchten, mijn kracht struikelt door mijn ongerechtigheid, en mijn gebeente verkwijnt’⁵⁶.

En wat de schoonheid betreft, aan de personen die in het Oude Testament het predicaat rechtvaardige toegekend krijgen, wordt herhaaldelijk lichamelijke schoonheid toegeschreven⁵⁷. Van Jozef lezen we:

54 Vgl. de uitdrukking ‘de gerechtigheid des rechtvaardigen’, die herhaaldelijk voorkomt (o.a. in Pred. 3,16; Jesaja 5,23; Ezechiël 18,20).

55 Vgl. Het Boek der Wijsheid, 1,4:

Neen, in een arglistige ziel treedt de wijsheid niet binnen; zij woont niet in een lichaam, in de macht der zonde. (Canisiusvertaling).

Opmerking: Deze en de volgende citaten willen natuurlijk niet suggereren dat de auteur direct door een van deze bijbelteksten geïnspireerd zou zijn. Hij zou evengoed beïnvloed kunnen zijn door een fragment uit een leerdicht:

Ghierecheit, vrecheit ende nijt
Scuwet die wise talre tijt,
Ende oec al dat, nacht ende dach
Daer hi Gode met verwerken mach.
Wijsheit, voerwaer gheseit,
En soect niet dan gherechtecheit.

(Die Dietsche Doctrinale, Leerdicht van den jare 1345, Derde Boek, vs .605-610; uitgegeven door W.J.A. Jonckbloet, 's Gravenhage 1842).

56 Vgl. Klaagliederen 1,14:

Zwaar weegt het juk mijner overtredingen, door zijn hand ineengevlochten; zij liggen op mijn hals, het heeft mijn kracht doen struikelen.

57 Ook in de Joodse literatuur buiten de bijbel komt men deze gedachte herhaaldelijk tegen. In een der boeken van de Talmud, De Spreuken der Vaderen wordt gezegd:

De schoonheid en de kracht en de rijkdom en de eer en de wijsheid; de ouderdom en de grijsheid zijn al te zaam liefelijk voor de rechtvaardigen en voor de wereld.

(Geciteerd naar Johs. Dyserinck, De Spreuken der Vaderen, Pirkē Abōth, 's-Gravenhage 1910, Hoofdstuk VI, no. 8).
Uitgebreid hierover R. Mach. Der Zaddik (= de rechtvaardige) in Talmund und Midrasch, Leiden 1957; in Kap. VI, Zweiter Teil, Die Ausserlichen Merkmale des Zaddik merkt de schrijver op:

Wir haben bereits oben gesehen, dass Weisheit, Kraft und Schönheit zu den sieben Eigenschaften des Gerechten gezählt wurden (Pirkē Abōth). Ferner haben wir die Meinung kennen gelernt, wonach diese drei Merkmale als die notwendigen Voraussetzungen der prophetischen Begabung anzusehen sind. Diese Eigenschaften ten sind eben ein sichtbarer Beweis dafür, dass der göttliche Segen auf ihrem Besitzer ruht (S. 100).

[p. 27]

‘Jozef nu was schoon van gestalte en schoon van uiterlijk⁵⁸’.

Van Mozes wordt gezegd:

‘Toen zij nu zag dat hij schoon was, verborg zij hem drie maanden lang⁵⁹’,

David wordt als volgt beschreven:

‘hij is een dapper held, een krijgsman, wel ter tale, schoon van gestalte en schoon van uiterlijk; en de Here is met hem⁶⁰’.

Daniël en zijn drie vrienden, die gedurende hun opleiding tot rijksgrote de Joodse spijswetten niet wilden overtreden door van de koninklijke tafel te eten, verzoeken de overste der hovelingen van koning Nebukadnezar hun slechts groenten te eten en water te drinken te geven,

‘en na verloop van tien dagen bleek hun uiterlijk schoner en zagen zij er welvarender uit dan al de knapen die van de koninklijke spijze gegeten hadden⁶¹’.

Spreekt nu enerzijds uit de Elckerlijc de gedachte dat wijsheid, kracht en schoonheid in verband staan met 's mensen gerechtigheid, de auteur kent ook een andere waarheid: dat die eigenschappen niet bestand zijn tegen de dood, dat ze de mens die sterven moet, niet kunnen helpen: Wanneer Elckerlijc voor zijn graf staat, wordt hij door Wijsheyt, Cracht en Scoonheyt verlaten.

Hierdoor krijgen deze figuren een ambivalent karakter. Enerzijds worden Wijsheyt, Cracht en Scoonheyt ervaren als positieve eigenschappen, die de mens, zoals Duecht zegt:

vs. 643
Sijn pelgrimagie helpen volbringen.

en die bij monde van Vroetscap beloven:

vs. 661-663
Wie sullen u alle duecht raden
ende sullen u helpen wel bestieren⁶².

58 Genesis 39,6.

59 Exodus 2,2.

60 1 Samuel 16,18.

61 Daniël 1,15.

62 Door deze woorden krijgen de figuren Wijsheyt, Cracht, Scoonheyt en Vijf Sinnen wel een zeer dynamisch en existentieel karakter. Ze zijn niet alleen attributen van Duecht, maar ook middel tot en instrument van die gerechtigheid.
Vgl. voor dit dynamisch karakter uitdrukkingen als:

Ik onderricht u in de weg der wijsheid, ik doe u treden op rechte paden (Spreuken 4,11).
Wie op eigen hart vertrouwt, is een dwaas; maar wie in wijsheid wandelt zal ontkomen. (Spreuken 28,26).

[p. 28]

die ook doen wat ze beloven, getuige hun aanwezigheid bij het maken van het testament en bij Elckerlijcs deelname aan het sacrament, essentiële stadia van de pelgrimage. Maar anderzijds blijkt het negatieve karakter ervan: op het meest kritieke moment, voor het gapende graf, laten ze Elckerlijc in de steek.

Dit ambivalente karakter moet in de auteur spanningen veroorzaakt hebben en vragen opgeroepen. Iets van die spanning wordt zichtbaar in de woorden, die Elkerlijc spreekt nadat Wijsheyt, Cracht en Scoonheyt hem hebben verlaten en Kennisse en Duecht alleen zijn overgebleven:

vs. 827-828
Alle, die mi ontgaen ghemeene,
Die mindic meer dan mijn duecht alleene⁶³.

63 De auteur moet er weet van gehad hebben, dat de weg der gerechtigheid wel zeer smal is en langs afgronden voert. Hier immers zou het spel opnieuw kunnen beginnen. Vertrouwen op en liefde voor de eigen wijsheid, de eigen kracht en de eigen schoonheid noemt de bijbel hovaardij. En dan volgt weer de klacht van God:

Elck. vs. 10-12:
Och hovaerdie, ghiericheyt ende nijt
Metten. VII. dootsonden vermoghen,
Hoe sidi ter werelt nu voert gethoghe!

Vijf Sinnen

Het optreden van de allegorische figuur Vijf Sinnen heeft velen bevreemd. Wat bedoelt de auteur met deze figuur en waarom spreekt zij de lofspraak op de priester en op de sacramenten uit? Prof. van Mierlo gaf als antwoord:

‘Die lof past wel in de mond van Vijf Sinnen: de sacramenten zijn immers uitwendige tekenen, en de zinnen moeten door het H. Oliesel gezuiverd worden’⁶⁴.

Prof. dr. L.C. Michels verklaarde deze figuur als volgt:

‘Hij doceert, geeft katechismus, hij is het goed begrip, het redeneercermogen, het verstand. Niet Kennisse, maar Vijf Sinnen staat het naast aan ons begrip van “kennis”⁶⁵’.

Prof. Michels baseert zijn interpretatie op Elck. vs. 146-147, waar die Doot zegt:

Hoe sidi aldus onvroet,

Elckerlijc, daer ghi hebt vijf sinnen,

64 In: Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, onder redactie van F. Baur e.a., Deel II, 's-Hertogenbosch z.j., blz. 243.

65 L.C. Michels, a.w.

[p. 29]

Als we echter de volgende verzen erbij lezen, wordt het m.i. wel zeer twijfelachtig of de verklaring verstand hier de juiste is. De hele passage luidt:

Hoe sidi aldus onvroet,

Elckerlijc, daer ghi hebt vijf sinnen,
Dat ghi soe onsuver sijt van sinnen,⁶⁶
Ende ic so haestelijc come onversien?

In verschillende middelnederlandse teksten wordt over vijf sinnen gesproken op een wijze die het verwijt ‘dat ghi soe onsuver sijt van sinnen’ meer reliëf kan geven. En in die teksten wordt de uitdrukking vijf sinnen steeds gebezigd in de betekenis van de vijf zintuigen:

a. In Des Coninx Summe wordt gezegd:

‘Die lijflijc vroechde of ghenoechte die comet van buten doer die vijf sinnen des lichaems, doer horen ende sien, ruken, smaken ende ghevoelen. Dese .V. sinnen sijn recht als .V. conduten, daer al dat ghenoechlic goet, dat lijfliken of wertliken is, doer cornet in lopen totter herten eens menschen om hem ghenoecht te maken’.
‘Voert salmen gaen totten vijf sinnen daermen dicke in sondighet, als mitten oghen, in ydelheit mit ghenoechten aen te sien; of mitter oren, ydelheit gaern te horen, als dese sanghers of speelres, die sprokensprekers, loghenaers, achter sprakers ende menich ander ydelheit; of mitten monde, als dwaesselic te spreken, te veel te eten of te drincken; of mitter nosen, in menigherande roken; of mit dwaesselic ende oneerlic te tasten hem hem selven of sijn wijf, of met een ander, dat argher is, het sij man of wijf’.
‘Voert so moetmen die vijf sinnen des lichaems wel stueren ende regeren bij gelijcheit, also dat een yghelic diene tot sijnen dienst sonder sonde ende sonder misbruken, als die ogen te bewaren van sien, die oren van horen, die nose van ruken, die mont van smaken ende oeck van spreken ende die hande van tasten’.
‘Die onsuverheyt des lichaems die deelt hoor in alle des menschen leden: in onsuverheit van oghen, van monde, van oren, van handen ende van allen den live ende den uutwendighe sinnen; sonderlinghe dorpelike oncuuscheit’⁶⁷.

66 H.J.E. Endepols heeft de derde ons bekende druk van de Elckerlijc uitgegeven (van 1525). De tweede druk (van omstreeks 1500) leest hier: ... van binnen.

67 Een vertaling uit het jaar 1408 van het Franse compilatiewerk Somme le Roi, dat in de 13e eeuw werd geschreven; uitgegeven door D.C. Tinbergen, Leiden, z.j., resp. onder no. 251, 406, 366 en 109.

[p. 30]

b. Ook in een gedicht van Willem van Hildegaersberch vinden we de vijf sinnen, opgevat als vijf zintuigen, in verband gebracht met de zonde:

‘Meester, hier an segdi waer;
Mar ic wil u al naerre gaen.
Mach die mensch niet wederstaen
Taenvechten van Lucifere,
Want hem God soe menighe ere
Heeft bewijst in sijnre minnen?
Hij heeft ons ghegheven onse vijf sinnen,
Beide zien entaer toe horen
Te helpen yeghen dat becoren
Van Lucifer, den helschen draken;
Beide ruken ende smaken
Ende voelen, dat is waer.
Die schult is ons al openbaer:
Wyen moghen wy anders gheven ticht?
Onse vijf sinnen sijn verlicht
Overmits den heilighen gheest,
Die ons ghebrocht heeft sulc volleest,
Dat elc mensch te voren weet
Wanneer hi doet dat Gode is leet
Of totten zonden is gheneghen⁶⁸.

c. Tenslotte in dit verband nog een fragment uit Dit sijn die .X. Plaghen ende die .X. Ghebode:

Vijf Sinne soe sijn di ghegeven
Van Gode, die ghi selt bewaren,
Wildi cuuscheliken volvaren.
Die vive wil ic di doen bekennen
Dat ghise moet te bat versinnen.
Dierste dat es u ghesichte:
Dat suldi effen ende ghedichte
Te cuuschen dinghen altoos houden
Soe sal God selve dijns wouden.

Die ander sin es dat horen.
Des cuuscheit men oec mach testoren,
Die gheerne hoort oncuuschen woort,
Dat es der zielen ene moert,
Of gherne hoort oncuuschen sanc,

68 W. Bisschop en E. Verwijs, a.w. Een disputacie (nr. CII), vs. 66-85.

[p. 31]

 

Of pipen, tanbusen ende snaren clanc,

 

Daer wilde herten ghenuechte in rapen,

 

Het sijn leke ofte papen,

 

 

 

Die derde sin die es ghenant

1315

De smaec, dat si u becant.

 

Mensche, siet hoe ghi dien bewaert,

 

Dat ghi cuuscheliken daer in vaert.

 

 

 

Den vierden sin merct over al

 

Die es dat rieken, dat men sal

 

Behueden ende bewaren wale,

1360

Willen wi bliven sonder quale

 

Van oncuusschen broken,

 

Van sueticheiden des roken,

 

Die suete inden nase wayt

 

Ende dat herte al door sayt.

1365

Daer af een loft in corter stont

 

Inder herten vloeghs wert cont,

 

Dat haer de sunden verwecken mach

 

Veel lichte, dat die ewighe slach

 

Der zielen wert ende een onghemac.

 

 

 

Die vijfte sin die es ghenant

 

Dat ghevoelen, si di becant

 

Dat ghi den sen selt wel bewaren.

 

Opdat ghi in cuuscheiden wilt volvaren,

1400

Soe mijt twerehande daet,

 

Die der oncuuscheit gheven raet⁶⁹.

Duidelijk komen uit de geciteerde fragmenten twee gedachten naar voren:

1.	Via de vijf sinnen weet de duivel de mens in zijn macht te krijgen, vooral door de zonde der onkuisheid.
2.	De vijf sinnen zijn de mens gegeven om de duivel te weerstaan. Daar Elck. vs. 146-149

Hoe sidi aldus onvroet,

Elckerlijc, daer ghi hebt vijf sinnen,
Dat ghi soe onsuver sijt van sinnen,
Ende ic so haestelijc come onversien?

naar woordkeus en context geheel in deze gedachtengang past, is het m.i. wel zeer waarschijnlijk, dat de auteur in deze passage met vijf

69 F.A. Snellaert, a.w.

[p. 32]

sinnen de vijf zintuigen bedoeld heeft, m.a.w. dat die Doot in deze verzen aan Elckerlijc verwijt, dat hij zo zondig geleefd heeft en nog leeft, terwijl hij toch in zijn zintuigen over de middelen beschikt om de duivel te weerstaan.

De allegorische figuur Vijf Sinnen moet m.i. op dezelfde wijze geïnterpreteerd worden. We merken het volgende op:

1. Wanneer Vijf Sinnen gedurende Elckerlijcs afwezigheid het woord neemt, dan doceert ze niet zozeer, dan geeft ze niet zozeer kathechismus, zoals Prof. Michels opmerkt, maar dan heft ze een lofzang aan op de priester en op het sacrament. We denken slechts aan de uitroep:

vs. 714-5
Och, edel priester van groter waerde,
Al custen wi u voetstappen, gi waret waert!⁷⁰

Dat zingen van een dergelijk loflied lijkt me niet in de eerste plaats een bezigheid van het verstand.

2. Prof. Michels noemt in het artikel ‘Kanttekeningen bij de Spieghel der Menscheliker Behoudenesse’, waarin hij nogmaals de opvatting Vijf Sinnen = verstand naar voren brengt⁷¹, wel een groot aantal plaatsen waarin de uitdrukking vijf sinnen inderdaad moet worden weergegeven door verstand, maar in geen van die teksten wordt verband gelegd tussen de vijf sinnen en het sacrament, de vijf sinnen en de priester⁷². Toch zijn er middelnederlandse teksten waarin de vijf

70 Zie hiervoor ook het artikel Gemeenplaatsen rondom de priester in de Elckerlijc, bij Jan van Boendale, Anthonis de Roovere en Cornelis Everaert, Ons Geestelijk Erf, 1966.

71 VMA 1950, blz. 119 e.v.; ook in Filologische Opstellen I, Zwolle 1957, blz. 58-97.

72 Hetzelfde kan worden opgemerkt over de fragmenten die geciteerd worden door Prof. Mr. B.H.D. Hermesdorf in het artikel De Vijf Zinnen, Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis XXI, 1953; ook in Recht en Taal te Hoofde, Zwolle 1955, blz. 287-306.
Prof. Hermesdorf noemt als mogelijke bronnen voor de verschillende voorstellingen van de vijf sinnen enkele werken van Isidorus en een allegorie van Alanus. Het lijkt me niet onmogelijk, dat het laatste hoofdstuk van het bijbelboek Prediker ook zijn aandeel aan de voorstellingen geleverd heeft. In de verzen 1-3 daarvan wordt de mens voorgehouden (Canisiusvertaling):

‘Denk aan uw Schepper in de dagen van uw jeugd,
Eer de kwade dagen komen,
En de jaren waarvan ge zegt:
Ze bevallen me niet.
Eer verduisterd worden
De zon en het licht,
De maan en de sterren;
Eer de ene bui op de andere volgt.
Eer de bewakers van het huis beginnen te beven,
De gespierde mannen verkrommen.
Eer zij, die malen, gaan staken, omdat hun getal verminderd is,
En zij, die door de vensters schouwen versuffen.

In de gecursiveerde uitdrukkingen vinden we verwantschap met enkele voorstellingen die in de middeleeuwen verbonden werden met de vijf sinnen:

1.

de voorstelling van het lichaam als een kasteel, waarvan de zintuigen de bewakers zijn; men zie hiervoor het gedicht De borch van Vroudenrijc van Augustijnken van Dordt, uitgegeven door Ph. Blommaert, Oud-Vlaemsche Gedichten der XIIe XIIIe en XIVe eeuwen, Gent 1838-1858; Gedicht I in de uitgave van E. Carton, Oudvlaemsche Liederen en andere Gedichten der XIVe en XVe eeuwen, Gent z.j., blz. 253 e.v.; Der Leken Spieghel, Boek I, cap. 15, vs. 45 e.v., uitgegeven door M. de Vries, Leiden 1844; Het boek van Sidrac, S 81, uitgegeven door J.F.J. van Tol, Amsterdam 1936.

2.

de voorstelling van de zintuigen als vensters van een huis; men zie hiervoor o.a. Mellibeus van Dirc Potter, uitgegeven door B. Overmaat, Arnhem 1950, blz. 84-85; Des Coninx Summe, nr. 366, uitgegeven door D.C. Tinbergen, Leiden z.j.; Dat Boec der Minnen, uitgegeven door J.M. Willeumier-Schalij, Leiden 1946, blz. 5.

Op deze voorstellingen is mogelijk mede van invloed geweest Jeremia 9, 21^a:

De dood is geklommen in onze vensters, hij is gekomen in onze paleizen;

Vgl. Des Coninx Summe, nr. 366:

Voert so moetmen die vijf sinnen des lichaems wel stueren ende regeren bi gelijcheit, also dat een yghelic diene tot sijnen dienst sonder sonde ende sonder misbruken, als die ogen te bewaren van sien, die oren van horen, die nose van ruken, die mont van smaken ende oeck van spreken ende die hande van tasten. Als dese vijf sinnen wel bewaert sijn, dan is dat casteel wet verzekert ende bewaert. Dit sijn vijf poerten der zielen ende vijf vensteren, doer welcke die doot dicwijl ingaet inder zielen, als die propheet seit.

[p. 33]

sinnen daarmee in verband worden gebracht. We noemen er enkele:

a. In het gedicht Vanden XL daghen van Willem van Hildegaersberch lezen we:

(Die bose), ende wil den mensche becoren,
Op dat hi sel in sonden smoren
Ende niet te sacramente gaen.
Met vijf punten seldi verstaen,
Soe heeft hi smenschen zinne beladen,
Dat si tsacrament versmaden,
Wye enich vanden viven let.
Die oghen heeft hi eerst beset,
Soe wert die mensche int herte blint;
Die oren en horen niet en twint,
Daer is een ander scot voer ghescoten.
Nose ende mont heeft hi ghesloten.
Soe datse en ruken noch en smaken,
Mit tween punten, die men mach laken
Mit recht, want si die ziel bezwaren,
Als ic u namaels wil verclaren.
Tvijfte punt heeft oec verdoeft
Tvoelen ende vanden mensch gheroeft
Soe dat sijs niet te recht en bruken,
Hoe God sijn zyde liet opluken
Om onse wil al hier te voren⁷³.

73 W. Bisschop en E. Verwijs, a.w., no. XCVIII, vs. 9-29.

[p. 34]

b. In één van de kleine gedichten uit de 13e en 14e eeuw, die door C.P. Serrure werden gepubliceerd⁷⁴, vinden we onder de titel .XX. Poenten dat een mensche ontfeet metten Sakermente:

Dat neghende es: dat God scaerp maect sine vijf sinne ende subtijl.

Daarmee zal, mede gelet op de aan het slot van het vorige citaat uitgesproken gedachte, toch wel bedoeld zijn, dat de mens door het sacrament de gelegenheid krijgt zijn zintuigen op de meest juiste wijze te gebruiken: hij kan God daarin zien, in de gestalte van brood en wijn, die hij kan tasten, smaken en ruiken en hij hoort de priester zeggen: Hoc est enim Corpus Meum.

Op grond van deze in de middeleeuwen levende gedachten lijkt het me wel erg waarschijnlijk, dat we de figuur van Vijf Sinnen, die Elckerlijcs plan om naar de priester te gaan toejuicht (vs. 699) en die de lof van de priester zingt, omdat deze de sacramenten mag bedienen (vs. 706-710), moeten opvatten als een personifiëring van de zintuigen.

3. Elckerlijc roept de figuur van Vijf Sinnen bij zich in opdracht van Kennisse:

vs. 633-4
Noch moetti hebben, zonder becliven,
U vijf sinnen als u beraders.

Vijf Sinnen is dus wel zeer nauw aan Kennisse Gods verbonden. Als we Vijf Sinnen opvatten als de vijf zintuigen is deze samenhang ten volle te verklaren. Door zijn zintuigen intens en juist te gebruiken leert Elckerlijc in het sacrament God ten volle kennen: Hij treedt met Hem in lichamelijk contact.

De structuur van het spel volgend zien we deze lijn: Doordat Elckerlijc ‘onbekent’, zonder Kennisse Gods, leeft, gebruikt hij zijn zintuigen niet:

vs. 146-9
Hoe sidi aldus onvroet
Elckerlyc, daer ghi hebt vijf sinnen,
Dat ghi soe onsuver sijt van sinnen,
Ende ic so haestelijc come onversien?

74 C.P. Serrure, Vaderlandsch Museum voor Nederduitse Letterkunde, Oudheid en Geschiedenis, 2e deel, Gent 1858.
Zie ook nog Lucidarius:

Du biste sculdich dinen paep te minnen,
Ende hem in doechden te versinnen,
Ende hem onderdanich te sine
Met alle den vijf sinne dine.

(Uitgegeven door Ph. Blommaert, Oud-Vlaemsche Gedichten der XIIe, XIIe en XIVe eeuwen, Gent 1838-1858.)

[p. 35]

Anders en juister gezegd: hij gebruikt zijn zintuigen verkeerd, door voor niets anders aandacht te hebben dan voor Tgoet:

vs. 388-9
Want al u sinnen hebdi verteert
Aen mi;

Na zijn ontmoeting met Kennis Gods wordt dit echter anders. Elckerlijc richt al zijn zinnen en al zijn aandacht op God en de medemens en door middel van zijn vijf zintuigen vindt hij God ten diepste in het sacrament⁷⁵.

Maar, en hieruit blijkt het ambivalente karakter, dat we ook opmerkten bij de figuren Wijsheyt, Cracht en Scoonheyt, zelfs deze figuur Vijf Sinnen, waardoor Elckerlijc lichamelijk met God in contact treedt, blijkt niet in staat hem te helpen tegen de dood: bij het graf laat ze⁷⁶ hem in de steek. Een ambivalent karakter, dat niet van compositorisch onvermogen, maar van diepe levenswijsheid getuigt!

***

Herinterpretatie van de spelers gaat gepaard met een herinterpretatie van het spel. In tekstuitgaven, hand- en schoolboeken wordt de Elckerlijc gewoonlijk gekarakteriseerd als een allegorische moraliteit⁷⁷. M.i. geeft

75 Ook Vijf Sinnen vertoont dus een dynamisch, een existentieel karakter. De zintuigen vertonen een facet, een mogelijkheid van de levende mens. Het zijn de zintuigen èn het gebruik ervan. Ze bepalen mee de weg die de mens gaat, doordat de mens er een juist èn een onjuist gebruik van kan maken. Vgl. ook: De Elckerlijc allegorisch spel.

76 Prof. Michels duidt de figuur van Vijf Sinnen met hij aan. Persoonlijk geef ik er de voorkeur aan deze figuur, evenals de figuren Wijsheyt en Scoonheyt, als vrouw voor te stellen. Men denke bijv. aan het gedicht Die Wre vander Doot van Jan van den Dale. Daarin wordt een droom beschreven waarin de dichter geconfronteerd wordt met die Doot. De vrouwen, met wie de dichter de tijd op aangename wijze doorbracht, gaan voor de dood op de vlucht en van die vijf vrouwen zegt hij in de explicatie van de droom:

Dese vrouwen ient playsant van gheeste
Die in dit vergier mi dede dees feeste
En dienst mi toonende ionst van minnen
Dier was vive en vrient en elck de meeste.
Want alsick aenmercke elck wesen ten keeste
So warent sonder twijfel mijn vijf sinnen
Mi dienende, te desen versiere binnen
Der iuecht mijns levens maer wanckelbaer
Haest verstroyt so elck hier mach bekinnen
Als de doot wilt haer exploot beghinnen
Van viven en blijfter nau ene dits claer.

(uitgegeven door J. Degroote, Jan van den Dale, Gekende werken met inleiding, bronnenstudie, aanteekeningen en glossarium, Antwerpen 1944.)
Eeuwen later, in De boer die sterft verbeeldt Karel van de Woestijne de zintuigen als vrouwelijke personen.

77 Een benaming die ingegeven is door de titel van de Engelse vertaling: Everyman, a treatyse in the manner of a morall play.

[p. 36]

een karakterisering spel van de onrechtvaardige-rechtvaardige mens de bedoeling en de prestatie van de auteur beter weer. Hij heeft immers in de figuur van Elckerlijc de bijbelse mens op het toneel gezet⁷⁸.

De onrechtvaardige mens die zijn Leenheer, van wie hij tijd en goed in leen ontvangen heeft, vreest noch kent (leeft uut vresen, onbekent), die door zijn eigenmachtig optreden, al zijn zinnen verterend door diefstal en onbarmhartige gehechtheid aan Tgoet (want al u sinnen hebdi verteert aen mi) zijn medemens tot diepe wanhoop en tot klagen brengt (want donnosel heeft mi seer gheclaecht), en die wegens dit alles door God (= Christus op de rechterstoel) gedaagd wordt om rekenschap af te leggen.

De mens ook, die geschokt door de dagvaarding en de brenger ervan, na drieërlei teleurstelling door de verwaarloosde en zieke Gerechtigheid in contact gebracht wordt met Kennis Gods en die door middel van die Kennisse met biecht, boetedoening en berouw weer in de juiste verhouding tot God komt te staan, waardoor Gerechtigheid herstelt.

De mens tenslotte, die met Kennis de weg der gerechtigheid gaat, daardoor de rechtvaardige mens wordt, die met wijsheid, kracht en schoonheid de medemens de bijstand geeft die hij nodig heeft (deel ic den armen van mijnen goede deen helft) en hem teruggeeft wat hem ontnomen is (dander helft daer nae ghevick, daer si sculdich is te gaen), die vol Kennis, met zijn zintuigen, God in het sacrament ontmoet, die de bitterheid ervaart van het afscheid van het lichaam en die tenslotte, voorgegaan door zijn daden der gerechtigheid, door God ontvangen wordt.

Hardenberg

r. vos

78 Zie voor het oudtestamentisch karakter van de Elckerlijc ook het artikel: De Elckerlijc en een Joodse parabel, NTg. 1966.