Spiegel der Letteren. Jaargang 7

[p. 204]

Kroniek

Codicologie en filologie XI
Rubricatie

Onvoorziene en buiten hun wil liggende omstandigheden hebben de samenstellers dezer kroniek verhinderd het vorige inleidende onderdeel over ‘Paleografie’ te doen volgen door de toegezegde uiteenzetting over ‘Paleografie en filologie’. Om nu de opeenvolging der kronieken niet onnodig te onderbreken is overeengekomen eerst te handelen over ‘rubricatie’ en ‘illuminatie’, terwijl dan daarna het stuk over ‘Paleografie en filologie’ zal volgen.

De lezer herinnert zich daarbij hoe de rubricatie deel uitmaakt van het boek met tekst, en als zodanig dus valt onder wat in Kroniek IX (Spiegel der Letteren VI (1963) 312 vlgg.) als ‘Inhoud’ aangeduid werd.

Het zal daarbij nauwelijks betoog behoeven hoe ook hier de filoloog vanuit het scriptorium naar de codex gevoerd wordt. De rubricatie blijkt namelijk voor de tekstopbouw structureel noodzakelijk, zodat het goede begrip ervan doorslaggevend is voor het wel verstaan van de tekst.

De rubricator dankt zijn naam aan het middel waarmede hij werkte, te weten: rubrica, rode kleur, ‘Rötel’. Van zijn - vaak wel onderschatte - betekenis getuigen nog heden ten dage allerlei benamingen op het gebied van boek- en aktewezen als daar zijn: rubriek, rubriceren e.d. De zeer eenvoudige rubricatie (bestaande in het rood doorstrepen van een aantal letters, meestal zogenaamde hoofdletters)vorderde geen (bijzonder) vakmanschap, zodat hier in vele gevallen aangenomen mag worden dat de kopiist tevens rubricator was. Trouwens de niet zelden voorkomende afbeeldingen van de kopiist aan zijn lessenaar, voorzien van twéé inktkokers (de ene voor zwarte en de andere voor rode inkt) wijzen daar reeds op. En toch loopt vaak van de meest eenvoudige rubricering tot de in de volgende kroniek te behandelen kunstigste versiering slechts één lijn. Het is dan ook, vooral in oudere tijd, geenszins uitgesloten dat de kopiist tegelijkertijd rubricator en illuminator geweest is¹.

Maar het ligt voor de hand dat het in scriptoria met een omvangrijke produktie vrijwel regel is geweest dat de functies van kopiist, rubricator en illuminator gescheiden waren.

1 Voor codex 76 E 5 van de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage is dit verondersteld door G.I. Lieftinck in zijn beschrijving, opgenomen in de fototypische editie van de Beatrijs², onder medewerking van verschillende geleerden bezorgd door A.L. Verhofstede. Antwerpen, 1948.

[p. 205]

Een en ander hangt samen met de middeleeuwse boekproduktie, waarbij duidelijk onderscheiden moet worden tussen dure boeken voor kerk, koning en koopman, en eenvoudige boeken voor monnik en minstreel.

De zesdelige te Zwolle, vermoedelijk voor het kapittel van St. Marie te Utrecht, in de jaren 1464-1476 vervaardigde, op perkament geschreven en rijk versierde Latijnse bijbel is een specimen van een duur boek voor een kerk vervaardigd² . Het zogenaamde Beatrijs-handschrift, eigenlijk een rond 1374 vermoedelijk in of bij Brussel op perkament geschreven en verluchte verzamelcodex, waarin behalve de genoemde legende onder meer ook tekstredacties voorkomen van Jan van Boendales Dietsche Doctrinael en Jacob van Maerlants Heimelicheit der heimelicheden, is een specimen van een duur boek voor een leek vervaardigd³ Er valt niet aan te twijfelen dat de Zwolse bijbel vervaardigd is in een wel georganiseerd scriptorium, waar een straffe werkverdeling heeft bestaan. Het herinnert daarin aan het atelier ‘Utrecht’, bekend door zijn produktie van in het Nederlands gestelde foliobijbels⁴

Als voorbeeld van een eenvoudig boek worde hier herinnerd aan het zogenaamde Heber-Serrure-handschrift. Aldus genoemd naar de negentiende-eeuwse bezitters: Richard Heber (1773-1833, groot Engels boekverzamelaar) en Constant Philip Serrure (1805-1872, Belgisch historicus en filoloog). Een voor de overlevering onzer middeleeuwse letteren onschatbare, uit Rooklooster bij Brussel afkomstige en in het laatste decennium der veer-

2 Signatuur: Utrecht, Universiteitsbibliotheek, 31. Vgl. Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Universitatis Rheno-Trajectinae, Vol. I (Utrecht, 1887) blz. 7 vlg. Zie ook: A.W. Bvvanck en G.J. Hoogewerff, Noord-Nederlandsche miniaturen in handschriften der 14e, 15e en 16e eeuwen verzameld en beschreven. 's-Gravenhage, 1922-1925. 3 dln. (III; blz. 40 vlg.).

3 Signatuur: 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 76 E 5. Een nieuwe uitgave van de Beatrijs-tekst. waarin aan de codicologische aspecten van de gehele codex is recht gedaan, zag zo juist het licht: Beatrijs. Uitgegeven met inleiding en aantekeningen door F. Lulofs. Zwolle, 1963.

4 Het is al meer dan vier decennia geleden dat A.W. Byvanck en G.J. Hoogewerff een aanvang maakten met hun studies over de Noordnederlandse miniatuurkunst, waaruit de grote bronnenpublikatie (boven in nt. 2 nader omschreven) Noord-Nederlandsche miniaturen voortgekomen is. Vanaf het allereerste begin werd daarbij hun aandacht getrokken door een aantal grote bijbels in de Nederlandse taal met zeer uitvoerige versiering. Spoedig bleek ook dat deze bijbels - tezamen met ander belangrijk materiaal - uit de stad Utrecht stamden. Verder onderzoek leidde tot de vaststelling dat te Utrecht een atelier gevestigd geweest is, waarvan men de werkzaamheid gedurende een tijdsverloop van meer dan veertig jaren (± 1425 - ± 1468) volgen kan. Vermoedelijk was deze werkplaats gevestigd in het klooster der Kartuizers ‘Nieuwlicht’ in Bloemendaal aan de Vecht even buiten Utrecht. - Voortgezet codicologisch onderzoek heeft in de laatste jaren steeds duidelijker doen zien, dat dit atelier ‘Utrecht’ een uiterst belangrijk centrum van boekproduktie geweest moest zijn. Vgl. voor een en ander: P.J.H. Vermeeren, De Nederlandse Historiebijbel der Oostenrijkse Nationale Bibliotheek - Codex 2771 en 2772. Het Boek XXXII (1955-1957) 101 vlgg. Alsook diens Het Passyonael van den Heyligen in het Brits Museum te Londen - Add. Ms. 18162. Het Boek XXXIII (1958-1959) 193 vlgg.

[p. 206]

tiende eeuw te dateren perkamenten verzamelcodex, die tussen andere de enig overgeleverde tekst van Hein van Akens Vierde Martijn en Jacob van Maerlants Der Kerken Claghe bevat. De verzen zijn geschreven op doorlopende regels, waarin de aangebrachte dubbele punten alleen dienen om de versregels te scheiden⁵.

Nu hier het woord Rooklooster gevallen is, zij in deze samenhang erop gewezen hoe een voortgezet onderzoek naar de librije van Rooklooster aan het licht gebracht heeft, dat vele van deze boekerij deel uitmakende codices een ietwat goedkope indruk maken. Hetgeen overigens niet in tegenspraak is met het feit dat de Augustijner koorheren veel waarde aan hun boeken hechtten⁶.

Als voorbeeld van een eenvoudig boek voor de minstreel wordt hier genoemd het zogenaamde Lancelot-handschrift; een verzamelcodex die een compilatie van een reeks Arthur - romans in verzen bevat, vermoedelijk voor Lodewijk van Velthem in een Antwerps scriptorium in de eerste drie decennia der veertiende eeuw vervaardigd⁷.

De eenvoudigste rubricering is die waarbij een woord, dat om een of andere reden de aandacht moet trekken, voorzien wordt van een klein rood streepje, aangebracht naast of door de schacht van de beginletter. Deze eenvoudigste soort van rubricering komt gedurende de hele middeleeuwen voor en heeft veelal betrekking op beginwoorden, eigennamen, citaten, getallen, titels e.d. Ook onderstreping komt voor, meestal bij eigennamen of bepaalde begrippen. Verder worden soms gehele stukken in rood weergegeven: op zich zelf staande letters (beginletters), losse woorden èn afzonderlijke tekstdelen. Vaak zijn incipits en explicits geheel in rood geschreven. Vaak ook worden de kleuren bij deze incipit- en explicitregels afgewisseld, zodat bijvoorbeeld op een rode een blauwe volgt, dan weer een rode enz.

Behalve aan begin- en eindregels verleende men dikwijls de rode kleur ook aan paragraaftekens, aantekeningen in margine e.d. Men bedenke nu wel dat deze rubricatie oorspronkelijk, en in de eerste plaats, bovenal op het praktische gericht is. Zij structureert de tekst door het aangeven van indeling, het aandacht vestigen op alineas en het naar voren halen van hoofdzaken. Daarvoor waren trouwens bijzondere hulpmiddelen te nood-

5 Signatuur: Gent, Universiteitsbibliotheek, MS 1374. Uitvoerige beschrijving door W.E. Hegman in zijn uitgave: Hein van Aken, Vierde Martijn. Zwolle, 1958.

6 Vgl. hiervoor: P.J.H. Vermeeren, Op zoek naar de librije van Rooklooster. Het Boek XXXV (1962) 134 vlgg.

7 Signatuur: 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 129 A 10. Een in samenwerking met W.Gs Hellinga ondernomen voorlopige, uitvoerige beschrijving gaf Maartje Draak in Bijlage I van haar: De Middelnederlandse vertalingen van de proza-Lancelot. Amsterdam, 1954.

[p. 207]

zakelijker, omdat bijvoorbeeld in de meeste middeleeuwse bijbels de ons zo vertrouwde capita- en verzenindeling ontbreekt. Mutatis mutandis geldt dit ook voor andere teksten⁸.

Onder dit opzicht valt de middeleeuwse codex te vergelijken met een partituur, die men eerst naar indeling en opbouw moet leren kennen alvorens ermede te kunnen werken.

Den Haag

p.j.h. vermeeren
Amsterdam

w.gs hellinga

8 Voor de behandeling van het begrip rubricatie tegen de achtergrond van een reeks voorbeelden vgl. W. Wattenbach, Das Schriftwesen in Mittelalter³. Leipzig, 1896.