Spiegel der Letteren. Jaargang 5

[p. 241]

[Nummer 4]

Het achtste Gruuthuse-gedicht

Verbazend weinig aandacht werd tot nog toe besteed aan de vijftien lange gedichten, die veruit het grootste deel van het rijke Gruuthuse-manuscript uitmaken¹. Waar de liederen, die in dit handschrift voorkomen, nog af en toe de belangstelling van enkele middelneerlandici weten te prikkelen, geraakt dat zogenaamde ‘derde deel’ van de vermelde codex vrijwel helemaal vergeten. Onze bijdrage wil een poging aanwenden om het zo raadselachtige als omstreden achtste gedicht van deze aparte groep wat toegankelijker te maken².

We moeten onvermijdelijk terug naar het handschrift. Wel vindt men een vrij correcte tekst in de uitgave die ons kanunnik Carton in het jaar 1849 bezorgde, doch omdat dit werk allengs onder de kostbare zeldzaamheden van enkele bibliofielen gerekend wordt, en niet eens meer dat matig vertrouwen geniet, waarop het o.i. wel nog enigszins recht heeft, moet hier een wetenschappelijk beter verantwoorde versie van het gedicht vooropgaan. Het stuk hebben we derhalve opnieuw gecollationeerd, daar de tekstverbeteringen door J. Verdam reeds in 1890 gepubliceerd³, terecht door J. Gessler betwist werden⁴, terwijl ook de tekstkritiek van deze laatste, alleszins wat de liederen betreft, nog ontoereikend moest blijken⁵.

Cursivering verwijst naar afwijkingen van Cartons editie en tevens naar allerlei tekstkritische nota's, die op het gedicht volgen.

1 De volledige titel van het Gruuthuse-manuscript luidt: Rhetorijcke ende Ghebeden Bouck van mher Loijs van den Gruythuyse, prince van Wijncestre, Ridder van den Gulden Vliese - 1462 - dict de Bruges ofte van Brugghe etc... Volgens W. De Vreese (vgl. aantekening nr. 6) werd deze titel eerst in de 18. eeuw op het handschrift aangebracht.

2 Men vindt het achtste Gruuthuse-gedicht pp. 425-436 in de uitgave van C(arton): Oudvlaemsche Liederen en andere Gedichten der XIVe en XVe eeuwen; uitgegeven door de ‘Maetschappy der Vlaemsche Bibliophilen’, 2. serie, no. 9, Gent, 1849.

3 J. Verdam: Over de Oudvlaemsche Liederen en andere Gedichten der 14e en 15e eeuw; Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, Leiden, IX, 1890, pp. 273-301.

4 J. Gessler: Tekstverbeternde Aantekeningen op de Oudvlaemsche Liederen en andere Gedichten uit het Gr.-Handschrift. Een paleografisch onderzoek; Antwerpen, De Gulden Passer; N.R. XVIII, 1941, pp. 41-47.

5 K. Deleu: Tekstcritische Aantekeningen bij de Gruuthuse-liederen; Album Edgard Blancquaert; Tongeren, 1955, pp. 459-466.

[p. 242]

 

I. Deerste etende:⁺

 

Vrauwe, in caent niet langer helen,

 

Hu minne die zal mi tleuen stelen,

 

Hu troost en betert mijn verdriet.

 

Ghi muecht mi heeten ende beuelen,

5

Laetti mi aldus lange quelen,⁺

 

An mijn lijf es min dan niet.

 

Ic duchte dat ment an mi wel ziet.

 

 

 

II. De ioncfrouwe:

 

Sidt rechte, ic hebbe hu wel verstaen.

 

Ic zal hu andworden als wi gaen;

10

Het en es hier gheens sprekens tijt.

 

Sulc es om een oghe vp slaen

 

In eens vroughers mont gheuaen,

 

Ende heifter omme groot despijt;

 

Onverdient, des seker zijt.

 

 

 

III. De vrauwe metter scale:

15

Scinct, heere, want mi drinkens lust.

 

Weit dat mijn herte es al gherust,

 

Dat mi gheluct es teser stont,

 

Dat men mi bi hu gaf de stede,

 

Ende niemen en weit hoe gherne ict dede,

20

Dan allein hu secrete mont.

 

Dies drinkic heil ende al ghesont.

 

 

 

IV. De scinkere:

 

Vrauwe, drinct van desen roden wijn.

 

Sijn varuwe wijst alsoot sal zijn,

 

Dat in mijn herte dier minnen brant

25

Branden zal al tleuen mijn.

 

Dijn stede verdrijft mi alle pijn.

 

Al ware de werelt in mijn hant,

 

Mi en worde gheen ander heil becant.

 

 

 

V. Dachterste etende:

 

Ioncfrouwe, mine herte es vul der vruecht;

30

Om bi hu dus te zine verhuecht,

 

Daer vp zo hopic nacht ende dach.

 

Uwe heere hebbic in rechter werde;

 

Maer dat nv yemen leift vp erde,

 

Die aerch van duechden secghen mach,

35

Dies hebbic alte quaet verdrach.

+ fol. 75 r^o, 1. kol.

+ fol. 75 r^o, 2. kol.

[p. 243]

 

VI. De ioncfrauwe:

 

Heere, die niet en meent dan goet,

 

Al hadde een nider valscen moet,

 

Vele te min zo lechter an.

 

Men ziet vele lieden te gader spreken;

40

Sonde ment al ter aercheit steken,

 

Ten zoude leuen wijf no man,

 

Men souder aerch of zecghen dan.

 

 

 

VII. Die ouer ziende ioncfrouwe:

 

Ioncfrouwe, al eist dat minne werct,

 

Men moetze wiselic antieren.

45

De zulke zwijcht nochtan, hi merct,

 

Ende die de minlike manieren

 

Wel te rechte can iugieren.

 

 

 

VIII. De man metten broode:

 

Bi desen broode, ic wilde dat mochten

 

Ghelieuen spreken zonder vaer,⁺

50

Sonder begrijp van quaden ghedochten,

 

Noch datter niemen en hoorde naer,

 

Ende ic vleesch en ate in een jaer.

 

 

 

IX. De peinsende:

 

Ach, wes mach mi des leuens hueghen!

 

Ic verdwine daer men toe ziet,

55

Ende die mi zoude verbliden moghen,

 

Ic duchte, hacht lettel vp mijn verdriet.

 

Minse mi emmer, dan weetic niet.

 

Het waent de zulke ooc zijn ghemint,

 

Nochtan men acht sijns niet een twint.

 

 

 

X. Metter spade de man:

60

60 Dicwile men te zecghene pleicht,

 

Waer dat minne heuet ghezijn,

 

Hoe zeere datzoe es ontweicht,

 

Daer blijft nochtan een wertelkijn.

 

Ic hebbe ghepeinst int herte mijn,

65

Ic zout gaen souken, wistic waer.

 

In weet oft es verloren pijn,

 

Der wertele en werdic niet ghewaer.

 

Emmer zo seichment obenbaer,

 

Nochtan in canse ghevinden niet.

70

Wistic wien, ic vraechder naer,

 

Dies mi seide recht bediet.

 

Het es zo messelic, dat ghesciet.

+ fol. 75 v^o, 1. kol.

[p. 244]

 

Blijfter een wertelkin, so men seit,

 

Wie zal mi secghen waer zoe leit?

 

 

 

XI. De man sittende vp twater penseus bi sinen lieue:

75

Hoe wonderlic es der minnen cracht!

 

Sone doet den zinnen dach no nacht

 

Remedye van haerre meestrie.

 

Mijn herte es nv in rusten zacht,

 

Nochtan zo comt in mijn ghedacht

80

Bi twiuele eene melancolye,

 

Ende destrueirt mijn melodye.

 

 

 

XII. De vrauwe:

 

Heere, laet hu peinsen staen.

 

De cnape die zeicht ons dat wi gaen;

 

Spise ende dranc es al bereit.

85

Hu trueren dat zoude arde zaen

 

Mijnre herten rauwe doen ontfaen.

 

Ende onrecht eist, doet men hem leit,

 

Die niet en ghert dan steidicheit.

 

 

 

XIII. De cnape om eten:

 

Ghelieuet hu, heere, spise ende dranc

90

Was al bereit eer dhondekine quamen.

 

Ic hadde hu gheroupen ouerlanc,

 

Haddic hu niet ghewaent vergramen.

 

Comt, als ghi wilt, in gods namen!

 

 

 

XIV. De cnape metten zwerden:

 

Ioncfrauwe, laet ons gaen int pryeel;⁺

95

Mijn meester es wel, hi zidt int groene.

 

Haddic yet gheten een morseel,

 

Te min haddicker mede te doene,

 

Al zaten si daer tote morghen noene.

 

 

 

XV. Tcamerwijf biden watre:

 

Hans, die alzo sijn gheseten

100

Hebben int herte vruecht ende spel,

 

Ende lettel peinsen si om eten;

 

Want tzine bi lieue, al wert niet el,

 

Can elken minre voeden wel.

 

 

 

XVI. De man die biden kinne nemt:

 

Vrauwe, die van hu es versint,

105

Ende dies hu dinct met ionsten wert,

 

Seker hets recht dat hi hu mint,

 

Ende dat hi hem blidelic ghenert,

 

Want al hu leuen eis wel wert.

+ fol. 75 v^o, 2. kol.

[p. 245]

 

XVII. De vrauwe:

 

Heere, mint hi mi die ic minne,

110

Mijn hope el nieuwer naer en hait.

 

Haddic yet anders in den zinne,

 

So waer mijn stede dinne ghezait;

 

Maer di mi mint, hi eis ghepait.

 

 

 

XIIX. De ioncste ghespele:

 

Ghespele, ic ziene die ic minne

115

Der vrauwen nemen biden kinne

 

Ende ooc in talen staen bi eyn.

 

Verhandert werden mi de zinne!

 

Heift hire eniche aercheit inne,

 

Des ne weit ic groot no cleyn,

120

Maer mijn gheloue zeighet: neyn.

 

 

 

XIX. Dhoudste ghespele:

 

Soete ghespele, sijt vp hu hoede!

 

Ghi sit noch ionc, ende ic vroede

 

Wat loone dat mi van minnen cam.

 

Sechdijt hem niet dat bijt gheuroede,

125

Soetelijc, met ghestaden moede,

 

Dat hize biden kinne nam,

 

Bi desen cruce, so bem ic gram!

 

 

 

XX. Tioncwijf metten rozen:

 

Vrauwe, hier zijn rozen van soeter roken,

 

Maer si zijn alle wide ondaen.

130

Daer stater noch, diene zijn niet ontploken,

 

Daer omme hebbicse noch laten staen.

 

Wildi, ic salre wel omme gaen.

 

 

 

XXI. De vrauwe metten hoede:

 

De rosen die du daer hebs ghepluct,

 

Die zijn so hout ende so bedruct.

135

Ic hadde vele lieuere cnoppen groen:

 

Iuechdiche cnoppen sijn best ghetruct,

 

Mids dat ic meene ent nu gheluct.

 

Onse minne blijft altoos int saysoen,⁺

 

Heere, ghine werdes ocusoen.

 

 

 

XXII. De rudder metten hoede:

140

Vrauwe, laedt de rosen hier,

 

Want in mijn herte es een rozier,

 

Die altoos bloyet, nacht ende dach,

 

Met groenen bladen menichertier.

 

Dien hebdi daer in hu dangier.

+ fol. 76 r^o, 1. kol.

[p. 246]

145

Ghi zijt de roze, ic does ghewach,

 

Die nemmermeer verdeluwen mach.

 

 

 

XXIII. De vrauwe metten keersen:

 

Heere, wildi deser kerzen niet?

 

Ghi sit so zeere der vp ende ziet.

 

Neimt dese ende zecht mi hu ghedachte.

150

Als mi uwes bi sijns heil ghesciet,

 

So ne can mi deren gheen verdriet,

 

No bi daghe, no bi nachte.

 

Mi dincke, dat ic hu niet en slachte.

 

 

 

XXIV. De man metten kersen:

 

Vrauwe, in peinse dinc anders ghein,

155

Dan dat elc kersekin bi eyn

 

Sijn ghecoluert na mijn abijt,

 

Naer hu abijt de stalen reyn.

 

Aldus zo zijn wi twee ghemeyn,

 

In een ghebonden talre tijt,

160

In bernender vruecht, dats mijn iolijt.

 

 

 

XXV. Twijf van den peeren:

 

Heere, werpt hier in een peere,

 

Die hu, no mi, no niemen en dere,

 

Entie mijnre herten conforteirt,

 

Entie ic blidelic verteere,

165

Entie mi voedt als ics begheere,

 

Met zulker smake gheordineirt,

 

Dat se mi nieuwer in grieveirt.

 

 

 

XXVI. Dheere metten peeren:

 

Mijn liefste vrauwe, siet, daer es eyne,

 

Daer ic hu mede te gheuene meyne:

170

Sin, herte en moet, ende alle tmijn.

 

Al bem ic dies van werden cleine,

 

Hu eyghin vri, in trauwen reine,

 

So willic eeuwelike zijn,

 

Altoos naer den wille dijn.

 

 

 

XXVII. Tjoncwijf metten corue:

175

Die sulc een pere ghecrighen conde,

 

Ghegheuen met alzo goeder jonde,

 

Dat ware een arde lieflic fruut.

 

Maer men ghefter al den dach,

 

- Ontfancse diese ontfanghen mach -

180

Die niet en hebben zulc virtuut.

[p. 247]

 

XXIIX. Wouter:

 

Wat, haen! Leyfaes! Haen! Com voort!

 

De lieden zijn ouer lanc gheseten.⁺

 

Waer ouer lichdi? Sidi versmoort?

 

Hadde de spise hier ghezijn, se ware gheten.

185

Ic zal hu wellecommen met smeten!

 

 

 

XXIX. De knecht:

 

Wat, ic comme! laic, Wouter! Hoe stadi en krijst!

 

Waendi dat ic bem een paert?

 

Hadde men mi niet den wech ghewijst,

 

Ic ware verdoolt te Laepscuere waert!

190

Ghi hebt onrecht, dat ghi alzo ghebaert.

 

 

 

XXX. De vrouwe ziende na den peinsere:

 

Ay, lacen! Hoe penseus sit die man!

 

Mi dinke, hi niet verbliden can.

 

Seker, zijn last weicht hem te zwaer.

 

 

 

XXXI. De man:

 

Vrauwe, daer leicht mi lettel an.

195

Houdi mi des lidens van,

 

In achte vp niemens liden meer.

 

 

 

XXXII. De cussere:

 

Mijn vutvercorne, lieflic beilde,

 

Mocht dit eeuwelic ghedueren!

 

Al haddic weinsch van alre weilde,

200

In zoude niet anders willecueren.

 

 

 

XXXIII. Twijf:

 

Mijns hertzen troost, ic bem veruaert

 

Vor wroughers, dat si ons zijn bi.

 

Dies biddic hu, dat ghi verwaert

 

Mijn eere, want wi ne zijn hier niet vri.

 

 

 

XXXIV. Die leste man metten valke:

205

Adieu, mijn herte! Adieu, mijn zin!

 

Adieu, al dat ic zelue bin!

 

Adieu, mijn hoochste souerheinne!

 

Mi ne can voor dan gheen heil ghescien,

 

Dan hopen om een weder zien.

210

Des dar dijn twiuel wezen cleine,

 

Want ic dijn eighijn bem alleine.

 

 

 

XXXV. Twijf metten valke:

 

Heere, des bem ic zonder vaer,

+ fol. 76 r^o, 2. kol.

[p. 248]

 

Ende des betrauwet mi ouer waer.

 

Mijn herte hu nemmermeer begheift.

215

Tsceiden doet mi arde zeer.

 

Peinst varinc om een weder keer,

 

Daer na mijn zin verlanghen heift.

 

Adieu, mijn troost voor al dat leift!

Onverbiddelijk stipt volgt onze tekst het manuscript, waaraan alleen werden toegevoegd: 1. een nieuwe punctuatie en hoofdletters naar de eisen van het moderne schriftbeeld; 2. een nummering van de verzen (Arabische cijfers) en van de versgroepen (Romeinse cijfers); 3. de oplossing van allerlei gebruikelijke afkortingen.

Ofschoon naar volledigheid strevend, hebben wij toch getracht onze tekstkritische nota's zo beknopt en tevens zo overzichtelijk mogelijk te houden, zonder het schriftbeeld van het gedicht door allerlei storende diakritische tekens te moeten ontsieren. Daarom vooraf enkele algemene opmerkingen, die voor de gehele tekst of voor meer plaatsen in het gedicht gelden.

Een nieuwe uitvoerige beschrijving van het handschrift is na de postume bijdrage van W. De Vreese⁶, die de gehele codex paleografisch onderzocht, wel overbodig. Hij herkende in het Gruuthuse-manuscript 12 verschillende handen, die hij elk met een letter uit het Griekse alfabet aanduidde. Het achtste gedicht werd geschreven door de hand ε, die o.a. van folio 68 tot folio 80 aan het werk was, en die de paleograaf t.a.p. pag. 251 heeft gekarakteriseerd.

Van dezelfde hand als het onmiddellijk voorafgaande stuk (nr. 7) geschreven, zonder enige andere aanduiding dan drie overgeslagen, onbeschreven lijntjes, begint het gedicht nr. 8, dat in het handschrift evenals de andere gedichten geen nummering vertoont. Spaarzaam met zijn perkament, tegen het einde van de eerste kolom van folio 75 vangt de kopiist dit gesprek aan, dat verder loopt over de tweede kolom, de beide kolommen van folio 75 v^o en eindigt, op zeven lijnen na, aan de voet van de tweede kolom op folio 76. Tussen de gedichten IIX en IX, leest men nog het woord: Nota.

Ofschoon de spellingsschommelingen tussen i/j, s/z, en u/v, wat de paleografische interpretatie van het handschrift betreft, weinig om

6 W. De Vreese: Het Gruuthuse-handschrift. Met vijf fascimiles; Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde; Leiden, LIX, 1940, pp. 241-261. Een postuum artikel uitgegeven door G.I. Lieftinck.

[p. 249]

het lijf mogen hebben, gezien de inconsequentie die hier heerst, volgen we op een wenk van W. De Vreese stipt het manuscript, zonder nochtans naar dergelijke afwijkingen van de editio princeps in onze nota's te verwijzen.

Ook in het gebruik van hoofdletters volgde Carton het handschrift niet, dat slechts voor de initialen van de ‘opschriften’⁷ en van de verzen een majuskel heeft; het hs. heeft dus ‘laepscuere’, ‘wouter’ enz.

Waar in onze tekstkritische nota's, die verder naar de nummering van de verzen gerangschikt volgen, geen speciale verklaring te vinden is voor in de tekst gecursiveerde letters of woorden gaat het steeds om gebruikelijke afkortingen, die elke middel-neerlandicus dadelijk zal herkennen. Deze abbreviaturen komen hier vrij veel voor: 59 in het totaal. Meestal betreft het de n, die op het eind van een woord wordt opgelost (30 maal; slechts éénmaal mij're<mijnre (vers 163). Verder worden door afkortingen vervangen de letters en lettergrepen: er (10 maal), de van ende (8 maal), de m steeds vóór een andere m (6 maal), slechts éénmaal he'<hem (vers 87), rauwe/rouwe valt weg in 't woord ioncfro(a)uwe (3 maal), aer van daer (éénmaal) en rau/rou van vra(o)uwe (éénmaal). Al deze abbreviaturen kunnen slechts op een traditionele orthografie wijzen, daar ze zeer inconsequent gebruikt worden, en geenszins slechts daar, waar de kopiist plaats moest uitsparen.

Voor allerlei andere afwijkingen van Cartons uitgave, voor vergissingen of verbeteringen op het handschrift en reeds gepubliceerde tekstkritiek raadplege men de volgende lijst:

Vers 6:	Het hs. heeft niet min, doch zeer duidelijk mijj, waarvoor reeds Carton terecht min schreef.
Vers 25:	Gessler o.c. pag. 21 verbeterde reeds Vrauden = Branden en verwees hierbij naar het Mnl. Wb. i.v. ‘vrouden’; hier moest niet van emendatie gesproken worden, daar het ms. niet duidelijker kan zijn.
Vers 31:	Hier moet erop gewezen worden, hoe bijzonder stipt de middeleeuwse dichters die in het Gruuthuse-hs. aan het woord kwamen, het rijm gehanteerd hebben. Zelfs voor

7 ‘Opschriften’, ‘titels’: beide benamingen overgenomen van J. Verdam en anderen, ofschoon het hier eigenlijk niet gaat om titels of opschriften in de gewone betekenis, doch uitsluitend om de aanduiding van personen die aan het woord komen.

[p. 250]

	de ingewikkeldste en langst volgehouden rijmschema's vindt men in deze lijvige codex nauwelijks een paar vlekjes. In hun tekstkritische bijdragen hebben Verdam en Gessler beslist te weinig aandacht besteed aan het rijmonderzoek. Meer zin voor dit rijmenspel liet ons toe menige slechte lezing in de ‘liederen’ te verbeteren en zelfs dooreengehaspelde strofen te reconstrueren^5. Deze rijmtucht mocht ook voor het achtste gedicht niet uit het oog verloren worden, wat in vers 31 duidelijk blijkt. Bij Carton leest men dach ende nacht, wat met de versie van het hs. niet overeenkomt. Noch Verdam, noch Gessler achtten het nodig rekening te houden met de correctietekens, die boven deze woorden aangebracht werden. Deze tekens verlangen nochtans de lezing nacht ende dach, zoals dit ook door het rijm wordt geëist. Boven de drie woorden staan immers fijne stippels, respectievelijk 3, 2 en 1. Men moet ze als Romeinse cijfers verstaan, zodat deze correctietekens overeenkomen met de gewone manier, waarop we nu nog een verkeerde volgorde van de woorden rechtzetten.
Vers 32:	De U-initiaal is opvallend klein. Alleszins gebruikt de kopiist weinig of nooit een hoofdletter ‘U’; wel komt in dit hs. zeer dikwijls de spelling ‘Hu’ voor in het begin van een vers; misschien vandaar dan deze zonderlinge spelling ook wel midden in het vers.
Vers 40:	Het hs. heeft aecheit; een tweede maal verbeterde Carton stilzwijgend, maar correct.
Titel VII:	Bij Carton overziende met één woord. Ofschoon de spatiëring van de woorden hier zo groot is, dat men twee woorden moet lezen, dient gezegd, dat in het hs. alleszins een neiging bestaat om tussen de ‘r’ en een volgende letter meer te spatiëren dan tussen andere letters van éénzelfde woord; men vgl. vers 160.
Vers 49:	Hs. ‘Ghelieue’.
Vers 52:	Voor ‘jaer’ heeft het hs. niet de gewone ‘j’ doch een grotere, ongeveer de initiaal ‘I’ zonder de hierbij steeds gebruikte versiering; dezelfde ‘j’ in vers 176: ‘jonde’. Elders komt de ‘j’ alleen voor in de verbinding ‘ij’ en heeft dan geen horizontaal boogje zoals hier. Voor de

5 K. Deleu: Tekstcritische Aantekeningen bij de Gruuthuse-liederen; Album Edgard Blancquaert; Tongeren, 1955, pp. 459-466.

[p. 251]

	klankwaarde van een ‘j’ staat in al de andere gevallen een ‘i’: ‘ionc, iaic’, enz.
Vers 53:	Het hs. heeft wel hueghen, dat rijmt met moghen. Deze beide woorden komen in het hs. herhaaldelijk voor, zowel met de spelling ‘o’ als met de spelling ‘ue’; bij de uiterste zorg aan de rijmen besteed - vgl. vers 31 - valt dit op.
Vers 55:	Vgl. vers 53. Fouten tegen het rijmschema, zoals ze voorkomen in de verzen 31 en 53/55 leren wel iets omtrent de werkwijze van de kopiist. Deze was evengoed vertrouwd met de wending ‘nacht ende dach’ als met de woordgroep ‘dach ende nacht’, kende en gebruikte evengoed de spelling ‘moghen’ als ‘mueghen’. Het is dus duidelijk dat hij niet woordje voor woordje kopieerde, zoals men vaak geneigd is te geloven. Men mag het monnikengeduld wel idealiseren, doch die kopiisten moeten nog al een vaart genomen hebben! Ze lazen verzen en schreven verzen; van ‘letters tekenen’ was zeker bij een kopie als deze geen spraak.
Vers 57:	Carton: minze.
Vers 62:	Carton: dat zoe, twee woorden.
Vers 68:	Verdam, Mnl. Wb. geen spelling obenbaer voor ‘openbaer’.
Vers 82:	Carton u i.p.v. hu; vgl. nota vs. 32 en K. Deleu: Tekstcritische Aantekeningen, o.c. pag. 462.
Vers 88:	Hs.: ghesteidicheit, doch eerste lettergreep geschrapt op het hs.; een van de weinige vergissingen in deze lijvige codex.
Vers 92:	Carton: Haddi; reeds verbeterd door Verdam, o.c. pag. 286.
Vers 98:	Hs.: si; Carton zi; Verdam, o.c. pag. 286 verkeerdelijk: wi.
Vers 106:	Carton u i.p.v. hu.
Vers 115:	Carton: bi den (twee woorden).
Vers 118:	Hs. enich met een klein donker vlekje rechts boven de ‘h’; wschl. een bijgevoegde corrigerende ‘e’. Carton eniche. De spelling -iche voor -ige is niet zonderling; vgl.: Iuechdiche vs. 136 en ‘menichertier’ vs. 143.
Vers 122:	Carton set i.p.v. sit van het werkwoord ‘sijn’; vgl. vs. 147. Het gehele vers luidt bij Carton: Ghi set noch ende

[p. 252]

	ic vroede. Op het hs. is tussen ‘noch’ en ‘ende’ een niet zeer duidelijk leesbaar woordje boven geschreven. Gessler o.c. pag. 21 emendeerde: ‘sit noch (te na, bovengeschreven) ende’. Zijn lezing ‘tena’ overtuigt niemand die het hs. onder de loupe nam. Men leze liever: Ghi sit (= zijt) noch ionc, ende ic vroede..., wat op het ms. eerder te herkennen is en ook meer zin heeft.
Vers 127:	Na ‘cruce’ op het hs. een duidelijke punt op halve letterhoogte; wschl. met de waarde van een uitroepteken; vrijwel geen leestekens in dit hs.
Vers 133:	Het woordje daer achteraf boven geschreven.
Vers 137:	Verdam, o.c. pag. 278, vond de lezing mi beter dan de versie van Carton, die zoals het hs. ‘nu’ heeft. De zin is wel: ‘en 't nu gelukt; vermits het nu mogelijk is; nu het juist wil lukken, dat er jeugdige knoppen zijn’. Deze betekenis sluit het best aan bij de verzen 130/131 en 135/136.
Vers 140:	Carton heeft laetic i.p.v. laedt. Noch Verdam, noch Gessler werden door deze ongewone, moeilijke lezing - want, wat betekent dat ‘laetic’? - gewaarschuwd. Ofschoon het hs. maar een ongelukkig geschreven ‘dt’ vertoont, kan er o.i. over de lezing laedt geen twijfel oprijzen. De inversie laetic impliceert ofwel een modale betekenis in de aanvoegende wijze ‘laete ic, dat ic laete’, en dan dunkt ons de betekenis wel duidelijk, doch de zin eerder ongewoon; ofwel hebben we hier niet te doen met een door enklisis onduidelijk geworden aanvoegende wijze, doch met een indicatief. Maar dan kan de betekenis van deze inversie alleen zijn: ‘indien ik laat’, wat door het daarop volgende ‘want’ en door de betekenis van de gehele passus onmogelijk gemaakt wordt. Aanvaardt men de gebiedende wijze laedt, van het werkwoord ‘laten’, dan wordt alles duidelijk: ‘laat maar deze rozen hier, ik weet een schonere bloeien...’ De spelling ‘dt’ moet hier geenszins bevreemden; toch niet meer dan de schrijfwijze ‘sidt’ (tweemaal) van het werkwoord ‘sitten’; vgl. de vzz. 8 en 95. Vergelijkt men de letters ‘dt’ in de verzen 8 en 165 (‘sidt’ en ‘voedt’) op het hs., dan kan omtrent de minder duidelijke lezing in vers 140 geen twijfel overblijven.

[p. 253]

Vers 150:	Carton: bisijns (één woord).
Vers 151:	Carton: ‘Sone’; hs. twee woorden.
Vers 158:	Car. ‘wy’ i.p.v. ‘wi’.
Vers 160:	Hs.: ber nender; Carton: bernen der; Gessler o.c. pag. 23: bernender; vgl. echter de nota bij titel IV.
Titel XXV:	Bij uitzondering geen hoofdletter op het hs. voor de eerste letter van de titel; nochtans Twijf in de opschriften XXXIII en XXXV.
Vers 171:	Carton: ben i.p.v. bem. Hs.: bem, hier een gewone vorm, die ook voorkomt in de verzen 127, 187, 201, 211, 212.
Vers 176:	Vgl. vers 52.
Vers 181:	Lees liever haen en niet haeu zoals Verdam meende te moeten verbeteren. Louter paleografisch gezien zijn beide lezingen betwistbaar, ofschoon hier het manuscript aan duidelijkheid niet te wensen laat. Alleen maakt het nergens veel onderscheid tussen de ‘u’ en de ‘n’. Daar het woord er tweemaal zeer duidelijk geschreven staat, is een vergissing uitgesloten. De betekenis moet de doorslag geven. Verdams ‘haeu’ kan dan wel niets anders zijn dan een tussenwerpsel, een nevenvorm van ‘hau’, met de betekenis: ‘kijk eens, zie eens, zeg eens, hei daar!’ Dit blijft niet uitgesloten, ofschoon de herhaling van dit tussenwerpsel niet zeer natuurlijk klinkt in de mond van de woedende ‘Wouter’. Men houdt dit woord beter voor een scheldwoord, en liefst voor een zeer erg. ‘Wat!’ scheldt Wouter, ‘haen! leyfaes (= luilak)!’ en alsof het decrescendo hem helemaal niet bevredigde, herneemt hij het sterkere scheldwoord ‘haen!’ Maar wat betekent dan dit ‘haen’? Het Mnl. Wb. geeft onder ‘haen, hane’ o.a. de betekenis ‘losse kwant’ op. Daar is ook nog hanne, hannen en hannin voor ‘Jan’, doch ook voor ‘een hals, een sul’. Mocht hierbij ook niet verwezen worden naar het lied nr. 71 uit het Gruuthuse-hs.? Men vgl. Carton, pag. 137-139. Hier is precies ook een ‘Wouter’, een brutale kerel aan het woord en aan het werk. Hij wil Lijsken ‘leeren tswingen tvlas’, wat door het Mnl. Wb. niet verklaard wordt in

[p. 254]

	zijn obscene betekenis; men vgl. echter het Mhd.^8. Wouter wil dus ‘sijn willeken doen’, wil haar ‘doen dat zotte dinc’, en wanneer Lijsken tegenstribbelt, herhaalt hij tot driemaal toe:
		Wat, Lijskin,
		Vindi mi niet in uwen scoot,
		So seght dat ic een annin bin.
		......
		Wat, Lijskin,
		Laetti hier niet enen pant,
		So seght dat ic een annin bin.
		......
		Wat, Lijskin,
		Doe ic v noch niet wesen tam,
		So seght dat ic een annin bin.
	Opvallend is het, dat dit zo weinig voorkomende woord, klaarblijkelijk een grof scheldwoord, tweemaal in de mond van een ‘Wouter’ gelegd wordt, die in de woordgroep ‘wilde Wouter’ bij Verdam (Mnl. Wb.) als brutale kerel doorgaat. Heeft dit woord soms niets te maken met het Duitse ‘Hahnrei’, het Franse ‘coquin’?
Vers 202:	Carton: doet i.p.v. dat.
Vers 203:	Carton: dus i.p.v. dies.
Vers 208:	Carton: voordan, één woord.
Vers 210:	Das in het hs. en bij Carton lijkt me vóór dar een begrijpelijke fout van de kopiist. De betekenis eist wel des.
Vers 211:	Carton eighen i.p.v. eighijn.

Tot zo ver onze tekstkritiek, waaruit nog eens moet blijken hoe weinig men het recht heeft die oude uitgave van Carton te onderschatten. Hoe vaak schieten critici te kort, wanneer hun belangstelling te louter paleografisch blijft, wanneer de vorm en de betekenis van het kunstwerk te weinig boeien.

Hoever staan we nu met de studie van die vijftien langere Gruuthusegedichten, en meer bepaald van dit achtste gedicht? Opvallend is het, dat nog geen enkel van deze merkwaardige stukken een aparte bijdrage heeft uitgelokt. Steeds slechts bij gelegenheid, d.w.z. naar aanleiding van een algemeen onderzoek omtrent de gehele Gruuthusecodex, of in een verhandeling over de ‘liederen’, wordt ook terloops naar een of ander gedicht uit de bedoelde reeks verwezen.

8 Voor de uitdrukking ‘tswinghen tulas’ vergelijke men het Mhd. Handwörterbuch v.M. Lexer.

[p. 255]

In zijn inleiding tot de uitgave van het handschrift vestigde reeds Carton de aandacht op het tweede en het dertiende gedicht (o.c. pag. IV en VIII). Bij haar studie over de ‘liederen’ heeft Nelly Geerts⁹ vooral de nummers I, II en XII van de reeks betrokken (o.c. pag. 89 vv.). Slechts van de gedichten X en XII kent men de auteurs: Jan van Hulst en Jan Moritoen, die hun naam in acrostichons te kennen gaven, en die men intussen veel meer heeft toegedicht, dan men met zekerheid kon vaststellen¹⁰. Verder genoten deze stukken in een meer gespecialiseerde, wetenschappelijke literatuur alleen nog de louter paleografische belangstelling van enkele middelneerlandici, die het Gruuthuse-handschrift in zijn geheel tekstkritisch onderzochten¹¹. Verheugend is het intussen, dat aan de universiteit te Gent een licentiaatsverhandeling aan een van deze gedichten werd gewijd¹². Hoeveel nuttig, voorbereidend werk zou een ploeg van jonge vorsers op dit bijna nog totaal onverkend terrein niet kunnen presteren.

Ook onze lijvige Nederlandse literatuurgeschiedenissen hebben over deze gedichten nog maar weinig zakelijks aan het licht gebracht. Niet eens krijgt er elk stuk een afzonderlijke vermelding. Men vergenoegt zich meestal met een beknopte, en naar het schijnt, wel eens met tegenzin gestelde samenvatting, of tracht die Middelnederlandse rariteiten vlug en zonder veel overtuigende argumenten bij een of ander genre thuis te wijzen. Nergens komt het tot een grondige bespreking; maar men wil toch volledig zijn.

Zo lezen we gemakkelijk op één blaadje samen, wat ons de wetenschappelijke literatuur omtrent dit achtste gedicht leert. Dat men daarvan nog de helft mag schrappen is niet zo erg als het ontbreken van alle belangstelling voor deze merkwaardige gedichten. Het mocht wel nuttig zijn hier een en ander te resumeren.

In zijn reeds vermelde tekstkritische bijdrage (pag. 273) geeft J. Verdam ons alleen de volgende overweging ten beste: ‘Een onbegrijpelijk gedicht met de zonderlingste opschriften boven de strophen¹³ b.v.

9 N. Geerts: Die altflämischen Lieder der Handschrift Rhetorycke ende Ghebeden-Bouck van Mher L.v.d. Gruythuyse; Halle, 1909.

10 K. Deleu: Wie schreef de Middelhoogduits-getinte Liederen in het Gruuthuse-handschrift?; Spiegel der Letteren III, 1959, 2; pp. 81-97.

11 Vgl. de aantekeningen nrs. 3, 4, 6.

12 Licentiaatsverhandeling van O. Delange, 1959.

13 We gebruiken het woord ‘strofe’ slechts voor regelmatige onderdelen van strofische gedichten, vooral hier van de liederen uit het Gruuthuse-hs., waarnaar meer zal verwezen worden. Voor de ongelijke onderdelen van het achtste Gruuthuse-gedicht gebruiken we liever de term ‘versgroep’.

[p. 256]

“deerste etende; dachterste etende; de overziende ioncfrauwe; de man sittende up twater penseus bi sinen lieve; de cnape om eten; tcamerwijf bi den watre; de cussere; twijf metten valke” (het schijnt een fragment te zijn van een gedicht, gemaakt onder een maaltijd)’... 't Is duidelijk, dat J. Verdam het stuk niet begrepen heeft, zoals hij dit ook grif toegeeft. Dit blijkt trouwens ook voldoende uit zijn overbodige conjecturen in de verzen 98 en 137. Intussen valt ook op, dat die ‘zon derlingste opschriften’ moeilijk duidelijker kunnen spreken. Verdam geeft slechts een beperkte keuze van de 35 ‘titels’, die boven de versgroepen staan. Misschien paste ‘metter spade de man’ minder goed in een gedicht ‘gemaakt onder de maaltijd’. Ook afgezien van deze spitter lijkt ons Verdams overweging bijzonder gewaagd en zeer onduidelijk. Een gedicht waarin o.a. ook ‘etenden’ worden voorgesteld, of eerder nog, slechts aan het woord komen, is geen gedicht ‘gemaakt onder een maaltijd’. En vanwaar kon Verdam een ander argument halen? Alleen willen we later even terugkomen op de zo voorzichtig uitgedrukte mening, dat we hier met een fragment zouden te doen hebben. Maar ook daaromtrent moet dadelijk twijfel oprijzen, vermits het gedicht in dit verband bijna uitdagend aanvangt met Deerste... en eindigt met ‘Die leste man...’ en met een Adieu!

Men voelt ook de aarzeling aan van J. Te Winkel, wanneer hij het toch maar waagt dit gedicht onder de dramatische poëzie te rangschikken. Hij denkt hierbij aan zogenaamde ‘tafelspeelkens’, die ‘voor mijns heeren tafel’ door ‘menestrelen en sprooksprekers’ werden opgevoerd. Over de inhoud van dit stuk laten we hem even aan het woord: ‘Eene geheele vertooning van ruim 30 na elkaar optredende personen, die ieder slechts eenmaal in eenige versregels het woord voeren tot de toeschouwers of tot een der medespelers, maar toch volstrekt niet met elkaar eene eigenlijke dramatische handeling voorstellen, hebben wij in een gedicht van 218 verzen. Het begint met een etenden man, die eene liefdesverklaring doet aan eene jonkvrouwe, welke hem beantwoordt. Daarop voert eene “vrouwe metter scale” het woord om hare drinkschaal te laten vullen door den “scinkere”, die haar “den rooden wijn” als symbool van zijn liefdevuur schenkt. Een “man metter spade” zoekt het worteltje op, dat er nog altijd van oude liefde moet overblijven. Verder treden o.a. op “de man, die biden kinne nemet”, de vrouw die bij den kin genomen wordt en de “joncste ghespele”, die dat aanziet, “tjoncwijf metten rosen, die sijn alle wide ondaen” en een “ridder metten hoede”, wiens “herte es een rozier, die altoes bloyt, nacht

[p. 257]

ende dach”, enz. enz.’¹⁴. Krijgt men niet de indruk dat Te Winkel dit gedicht criant vervelend moet gevonden hebben? Zonder veel zin voor nauwkeurigheid noteerde hij met slechts weinig consequentie wat hem zo maar te binnen viel, of wat hij bij het stellen nog eens vluchtig doorbladerend kon aflezen. Men weet niet of het ‘enz. enz.’, waarmee zijn opsomming bruusk wordt onderbroken, tegenzin of onzekerheid moet dekken. Jammer, dat deze schrandere literatuurhistoricus niet verder ging met zijn wel al te sobere maar correcte parafrasering van de tekst. Had hij soms het voorgevoel dat hij zou haperen? Was het slechts tegenzin, gemis aan belangstelling, of vreesde hij, dat zich verder toch niet alle versgroepen even gemakkelijk zouden laten aan elkaar rijmen? Intussen gaf Te Winkel toch een paar nuttige opmerkingen. Zo stelde hij vast, dat de ‘personen ieder slechts éénmaal het woord voeren, en zich richten tot de toeschouwers of tot één der medespelers’.

J. Van Mierlo neemt deze laatste constatering over, doch schijnt voor dit gedicht ook niet veel te hebben gevoeld. Na te hebben gewag gemaakt van de ‘lange allegorieën onder de 15 of 16 gedichten, die het derde deel uitmaken van het Gruuthuse-handschrift’, geeft hij een weinig ophelderende samenvatting van het gedicht nr. I, nog kortere aanduidingen omtrent andere stukken uit deze reeks, en wijdt aan de verzen die ons hier interesseren slechts de volgende zin: ‘Elders treedt een stoet op van een dertigtal personages, wel verkleed naar het schijnt, in groepjes van twee meestal, ieder met enkele verzen, waarin zij met elkaar of met de toeschouwers op zinnebeeldige wijze soms liefdedingetjes opzeggen¹⁵’. Slechts één nieuwe suggestie: ‘een stoet van een dertigtal personages, wel verkleed naar het schijnt’. Jammer, dat uit Van Mierlo's tekst niet duidelijk blijkt, of hij wel degelijk aan een echte optocht, aan een ‘stoet’ heeft gedacht, waarin enkele personen het woord zouden voeren. We kennen inderdaad nog dergelijke optochten en processies, waarin gedeclameerd wordt. Maar de literatuurhistoricus kan hier natuurlijk ook slechts beeldspraak gebruikt hebben en bedoelen: voor het oog van de lezer trekt een bonte stoet voorbij. Alleen dat ‘wel verkleed naar het schijnt’ doet weer aan de vermeende optocht denken, ofschoon men in de 35 versgroepen maar moeilijk enig

14 J. Te Winkel: De Ontwikkelingsgang der Ned. Letterkunde; Haarlem, 1922; deel II, pag. 151.

15 J. Van Mierlo: Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden; deel II: De Letterkunde van de Middeleeuwen, pp. 39-40.

[p. 258]

spoor van travestie ontdekt. Wat bij deze drie eminente geleerden treft, is een zekere terughoudendheid, om niet te zeggen tegenzin bij de behandeling van deze stof. Dit kan voortvloeien uit de raadselachtigheid van het gedicht, manifesteert zich alleszins in een onnauwkeurigheid en een oppervlakkigheid, die we bij deze meesters niet gewoon zijn.

Hebben we hier nu met een ‘fragment’, met ‘toneel’ of met een ‘stoet’ te doen? Het oordeel van drie verdienstelijke vorsers kan niet zonder enige lering zijn; hun onenigheid is reeds een stimulans, en er pleit wel iets voor elk van deze drie opvattingen. Kan men die soms niet met elkaar verzoenen? Waarschijnlijk wil toch alleen het toeval, dat de meervoudige betekenis van de woorden ‘fragment’, ‘toneel’ en ‘stoet’ dit met een weinig fantasie wel mogelijk maakt. Eén of meer groepen uit een stoet vormen wel een fragment; zo een voorbijtrekkende processie of stoet kan allerlei toneeltjes voorstellen; als die personages daarbij dan nog declameren, ligt een allusie aan ‘dramatische kunst’ voor de hand. Zelfs die zonderlinge opschriften boven de versgroepen aangebracht (b.v. ‘de man sittende vp twater penseus bi sinen lieve’) ontzenuwen niet helemaal dergelijke onderstellingen, als men bedenkt, dat in een stoet ook groepen kunnen voorbijg evoerd worden. Doch dan verwart men waarschijnlijk reeds moderne carnavalstoeten met wat voor de middeleeuwer gebruikelijk of zelfs maar mogelijk was. Ligt niet de enige waarde van al deze suggesties in de durf waarmee ze het opgegeven raadsel pogen op te lossen? Het Gruuthuse-handschrift stelt meer dergelijke problemen, en wat is redelijker, dan dat deze allerlei gissingen uitlokken? Men moest hier nog vaker en gedurfder zijn mening naar voren brengen, want ook in de vergissing ligt zo dikwijls een nieuwe prikkel. Daarom durven we onbevreesd nog eens raden, nog eens gissen; doch deze keer niet zonder voorafgaande poging om dieper tot het gestelde probleem door te dringen.

Met de beschrijving van het studieobject moet alle wetenschappelijk onderzoek aanvangen, zeker ook de tekstinterpretatie. Niets scherpt beter de observatie, niets behoedt veiliger voor allerlei fantasie. Laat ons daarom lezen en nog eens opnieuw lezen, constateren en vergelijken, er steeds zorg voor dragend, dat geen enkel betwistbaar element binnensluipt en dan twijfel toelaat omtrent de som van onze bevindingen.

Wat staat vast? Het gedicht behelst 218 versregels. Deze zijn - voor de eerste maal juist geteld! - over 35 versgroepen verdeeld. Deze versgroepen zijn niet gelijk, vertonen echter bij alle onderscheid, vaak in het oog springende overeenkomsten wat hun lengte en vooral ook

[p. 259]

hun rijmschema betreft. Dit blijkt duidelijk uit een hieronder volgende tabel, waarin de rijmschemata naar de nummering van de versgroepen gerangschikt staan. Twee bijgevoegde kolommen verwijzen naar de frequentie waarmee hetzelfde rijmschema in dit achtste gedicht voorkomt en naar de nummers van de ‘liederen’, die hetzelfde rijmschema vertonen.

Versgroep	Rijmschema	Frequentie	Liederen
I	a a b a a b b	13	53.56.60.99.115.
II	a a b a a b b	13	129.
III	a a b c c b b	5	120.
IV	a a b a a b b	13	Vgl. I.
V	a a b c c b b^16	5	Vgl. III.
VI	a a b c c b b	5	Vgl. III.
VII	a b a b b	10	{ 31. 35. 44. 51.
VII	a b a b b	10	{ 57. 65. 67. 70.
VII	a b a b b	10	{ 103. 145.
VIII	a b a b b	10	{ 31. 35. 44. 51.
VIII	a b a b b	10	{ 57. 65. 67. 70.
VIII	a b a b b	10	{ 103. 145.
IX	a b a b b c c^17	1	Geen lied.
X	a b a b b c b c c d c d d e e	1	Geen lied.
XI	a a b a a b b	13	Vgl. I.
XII	a a b a a b b	13	Vgl. I.
XIII	a b a b b	10	Vgl. VII.
XIV	a b a b b	10	Vgl. VII.
XV	a b a b b	10	Vgl. VII.
XVI	a b a b b	10	Vgl. VII.
XVII	a b a b b	10	Vgl. VII.
XIIX	a a b a a b b	13	Vgl. I.
XIX	a a b a a b b	13	Vgl. I.
XX	a b a b b	10	Vgl. VII.
XXI	a a b a a b b	13	Vgl. I.
XXII	a a b a a b b	13	Vgl. I.
XXIII	a a b a a b b	13	Vgl. I.
XXIV	a a b a a b b	13	Vgl. I.
XXV	a a b a a b b	13	Vgl. I.
XXVI	a a b a a b b	13	Vgl. I.
XXVII	a a b c c b	1	Geen lied.

16 Vgl. hierboven de tekstkritische nota bij vers 31.

17 Vgl. hierboven de tekstkritische nota bij de vzz. 53 en 55.

[p. 260]

XXIIX	a b a b b	10	Vgl. VII.
XXIX	a b a b b	10	Vgl. VII.
XXX	a a b	2	{ 24. 66. 69. 74.
XXX	a a b	2	{ 87. + Refrein v.
XXX	a a b	2	{ 80. 94. 119. 131.
XXXI	a a b	2	{ 24. 66. 69. 74.
XXXI	a a b	2	{ 87. + Refrein v.
XXXI	a a b	2	{ 80. 94. 119. 131.
XXXII	a b a b	2	{ 20. 22. 23. 25.
XXXII	a b a b	2	{ 31. 39. 43. 50.
XXXII	a b a b	2	{ 106.
XXXIII	a b a b	2	{ 20. 22. 23. 25.
XXXIII	a b a b	2	{ 31. 39. 43. 50.
XXXIII	a b a b	2	{ 106.
XXXIV	a a b c c b b	5	Vgl. III.
XXXV	a a b c c b b	5	Vgl. III.

Hoe interessant het bekijken van deze rijmacrobatie is, moge blijken uit de volgende vaststellingen, die wel niet dadelijk allerlei problemen oplossen, doch zeker met het oog op de studie van de ‘liederen’ van groot nut kunnen zijn. Eerst wanneer de lezer zin krijgt in het naspeuren van de ontelbare lijnen, die doorheen het Gruuthuse-manuscript lopen, zal hij zich in dit labyrint niet langer meer zo hopeloos verloren gevoelen, en ongetwijfeld ook verder geraken.

Een vijftigtal Gruuthuse-liederen dus, ongeveer een derde van het totaal, vertonen opvallende vormverwantschap met de versgroepen van dit achtste gedicht. Andere Middelnederlandse lyriek zal ook wel dergelijke overeenkomsten opleveren, waarvan sommige hoegenaamd niets bewijzen, zo b.v. de verwantschap in die kortere rijmschemata; alles moest toch rijmen. Doch in strofen van zeven verzen is de mogelijkheid der rijmschikking reeds zo groot, dat bij overeenkomsten van deze aard met de voorkeur van een dichter kan gerekend worden. Voorzichtigheid dringt zich alleszins op, wanneer het te vergelijken materiaal in hetzelfde handschrift voorkomt, en wanneer naast een nog veel treffender inhoudsverwantschap ook de taalvergelijking nog heel wat aanknopingspunten biedt.

Hoe zonderling dat N. Geerts⁹, die de Gruuthuse-liederen onderzocht, wel vooral met het oog op de Middelhoogduits-getinte taal, maar toch ook met belangstelling voor de verhouding van deze lyriek tot de overige inhoud van de codex, helemaal geen aandacht besteedde aan het achtste gedicht. Dit misschien, omdat hier de taal nauwelijks Middelhoogduits-getint kan heten. De andere gedichten zijn dit echter al evenmin, als men afziet van de daarin verwerkte liederen. Zo moest haar onderzoek tot zeer gewaagde conclusies leiden. In het achtste gedicht wemelt het inderdaad niet van Mhd. woorden en vormen. Alleen treffen ons ook hier woorden als hertzen en das. Dat we dit laatste

9 N. Geerts: Die altflämischen Lieder der Handschrift Rhetorycke ende Ghebeden-Bouck van Mher L.v.d. Gruythuyse; Halle, 1909.

[p. 261]

woord wel nog voor een fout hielden - we lezen liever ‘des’ - neemt niet weg, dat de scribent toch met deze woorden moest vertrouwd zijn.

Intussen verliezen we ook niet uit het oog, dat het rijmschema van de IX. versgroep, a b a b b c c, dat hier slechts éénmaal voorkomt, graag gebruikt werd in de liederen, zo ook voor het lied nr. 114, dat we op naam van Jan Niete plaatsten¹⁰. Of in het feit dat deze dichter een der zogenaamde ‘rondeelliederen’¹⁸ schreef, en ook hier naar dit soort liederen moest verwezen worden, kan men wel geen besluiten trekken; men moest hiermee alleszins nog een tijdje geduld hebben. Zulks dient evenwel vermeld, omdat zoals gezegd, slechts door het leggen van talrijke verbindingslijnen doorheen het Gruuthuse-manuscript een betere oriëntering mogelijk wordt. Hier moet men vooralsnog veel meer constateren; eerst later zal men kunnen beweren. Hoeveel valt hier nog op te merken voor wie de liederen grondiger bestuderen wil.

Of is het allemaal slechts toeval, dat de hier meest gebruikte rijmschemata a a b a a b b (13 maal) en a b a b b (10 maal) ook zo vaak in de liederen voorkomen; dat het rijmschema van de versgroepen XXXII en XXXIII gebruikt wordt in zeven liederen met acrostichon; dat het rijmschema a b a b b c c ook door Jan Niete werd aangewend, van wie de naam eveneens door een acrostichon tot ons kwam; dat het ingewikkelder rijmschema van de X. versgroep, slechts tot het achtste vers genomen, overeenstemt met het rijmschema van het lied waarmee het gedicht nr. II eindigt¹⁹; dat dezelfde rijmencombinatie van de X. versgroep, slechts tot het negende vers genomen, overeenstemt met het rijmschema gebruikt in de zeven strofen die het XII. gedicht voorafgaan²⁰; dat ditzelfde rijmschema voorkomt in het lied nr. 28, voor zover men slechts de verzen telt, die het acrostichon Lie-gaert vormen; dat het rijmschema a b a b b c voorkomt in het lied nr. 131 (acrostichon JAN), dat a a b (vgl. de versgroepen XXX en XXXI) als refrein heeft; dat een zonderlinge beeldspraak (minne = ‘rozier’, struik of plant bloeiend in het hart van de minnaar) een paar maal voorkomt in de liederen en ook tweemaal in dit achtste gedicht (de versgroepen X en XXII vergelijke men met de liederen nrs. 97,

10 K. Deleu: Wie schreef de Middelhoogduits-getinte Liederen in het Gruuthuse-handschrift?; Spiegel der Letteren III, 1959, 2; pp. 81-97.

18 B. Erné: Rondeel-liederen in het handschrift van Gruuthuyse; in Bundel opstellen van oudleerlingen aangeboden aan Prof. Dr. C.G.N. De Vooys; Groningen-Batavia, 1940, pp. 133-139. Vgl. onze bijdrage vermeld onder aantekening nr. 10.

19 Vgl. Cartons uitgave, o.c. pp. 370-380.

20 Vgl. Cartons uitgave, o.c. pp. 456-478. Dit gedicht, waarnaar nog zal verwezen worden, staat op naam van Jan Moritoen, wiens acrostichon men lezen kan in de initialen van de laatste elf versregels.

[p. 262]

122, 129)? Hoeveel dergelijke vragen kan men hier nog stellen? Doch genoeg; daar vergleden we reeds naar de inhoud, en eerst moeten nog enkele uiterlijke kenmerken van het gedicht scherper belicht worden. Boven elke versgroep staat een persoon vermeld, die, zoals het de inhoud van de tekst duidelijk maakt, wel degelijk als de spreker (ev. de spreekster) van de volgende versregels moet beschouwd worden. De duidelijkheid van deze ‘zonderlingste opschriften’, zoals Verdam ze noemt, laat althans wat de taal betreft, zo weinig te wensen over, dat een eenvoudige opsomming ervan het volledigste en zakelijkste overzicht biedt. Alleen de ‘titels’ boven de versgroepen 7, 14, en 28 behoeven wel enige opheldering, of zijn als men wil, voor meer interpretaties vatbaar. Volgens de versgroepen gerangschikt, worden de 35 personen voorgesteld als: 1. Deerste etende, 2. De ioncfrauwe, 3. De vrauwe metter scale, 4. De scinkere, 5. Dachterste etende, 6. De ioncfrauwe, 7. Die ouer ziende ioncfrauwe, 8. De man metten broode, 9. De peinsende, 10. Metter spade de man, 11. De man sittende vp twater penseus bi sinen lieve, 12. De vrauwe, 13. De cnape om eten, 14. De cnape metten zwerden, 15. Tcamerwijf bi den watre, 16. De man die biden kinne nemt, 17. De vrauwe, 18. De ioncste ghespele, 19. Dhoudste ghespele, 20. Tioncwijf metten rozen, 21. De vrauwe metten hoede, 22. De rudder metten hoede, 23. De vrauwe metten keersen, 24. De man metten kersen, 25. Twijf van den peeren, 26. Dheere metten peeren, 27. Tjoncwijf metten corue, 28. Wouter, 29. De knecht, 30. De vrauwe ziende na den peinsere, 31. De man, 32. De cussere, 33. Twijf, 34. Die leste man metten valke, 35. Twijf metten valke. Bekijken we nog eens deze ‘zonderlingste opschriften’ van dichterbij. Nu eens wordt een nadere bijzonderheid omtrent de bedoelde persoon opgegeven, dan weer niet. Zulke aanduidingen, als daar voorkomen, betreffen de houding van de personage, of zeggen slechts wat deze in de hand heeft; andere vermelden eenvoudig maar de plaats waar een van die figuren zich bevindt. Waar elke attributieve bepaling ontbreekt, spreekt ofwel de naamgeving zelf duidelijk genoeg (b.v. de cussere, de peinsende, de knecht), ofwel blijkt uit het gesprek voldoende bij welke andere persoon ‘de man’, ‘de vrauwe’ of ‘de ioncfrauwe’ thuishoren. Zo wordt het b.v. uit de woorden: ‘theere, laet u peinsen staen...’ overduidelijk, dat de ‘vrauwe’ van de twaalfde versgroep zich richt tot ‘de man sittende vp twater penseus bi sinen lieue’ (versgroep XI). Wanneer we verder een poging zullen wagen om de 35 personen in onscheidbare groepen met elkaar te verbinden, zullen we dieper moeten ingaan op de inhoud van de verzen in hun verband met deze

[p. 263]

‘opschriften’. Maar vooraf behoeven die ‘titels’ nog scherpere ontleding. Bijzondere aandacht verdient hier het gebruik van het bepaald lidwoord, waardoor alle sprekenden voorgesteld worden als voor de lezer nauwkeurig aangeduide personen. Nooit luidt het ‘een man’, ‘een vrouw’, ‘een knecht’, maar steeds ‘de man’, ‘de vrouw’, ‘de knecht’ enz. Slechts ‘die ouer ziende ioncfrauwe’ (versgroep VII) en ‘die leste man metten valke’ (versgroep XXXIV) worden met een niet minder bepalend, aanwijzend voornaamwoord, dat ook kon lidwoord zijn, aangeduid; en voor ‘Wouter’ kan misschien gelden, dat de eigennaam, ofschoon ons niet zo duidelijk, elk nader bepalend woord kon missen.

Waar een afwijking van het gewone taalgebruik treft, moet men bij het interpreteren van een tekst op zijn hoede zijn. Dit geldt niet alleen voor diegenen, die de subtielste moderne lyriek pogen toegankelijker te maken, en af te rekenen hebben met een lange artistieke traditie, met ontelbare niet conventionele taalmiddelen, met een eeuwenlange, verfijnde taalcultus, met allerindividueelste taalschepping, die zich vaak met een verrassende consequentie opdringt. Maar ook de Middel-neerlandicus mag dit axioma niet over het hoofd zien. De gewone vakman verraadt zich immers ook vaak in zijn werk; dit soms door zijn uitzonderlijke gaven, doch niet minder door fouten, afwijkingen van het gewone, ja, in allerlei uitingen van onbeholpenheid of voorkeur. Onze middeleeuwse schilders en dichters waren in zoveel gevallen niets meer dan vaklui, die hun bestellingen naar goed vermogen afwerkten, penseelden en schreven in opdracht en om den brode. Komt in hun werk dan het individu minder tot zijn recht, toch moet de kennis van wat toen als regel gold, mogelijk of gebruikelijk was, de lezer waarschuwen voor minder opvallende afwijkingen, voorkeur, beperktheid van middelen, technische dwang, clichés enz. enz. Zo moet men hier blijven stilstaan bij het opvallende gebruik van deze bepaalde lidwoorden. Wie hun noodzakelijkheid begrijpt, zal ook de andere ongewone bepalingen verstaan, waarmee de dichter zijn personages aanduidde. Stijlfiguren moet men er niet in willen zien, want dan mochten deze hun beoogd effect niet missen. Hier is kennelijk een doodgewoon, louter taalmiddel aangewend. Verkeerd zou het ook zijn hier aan de vertrouwde aanduidingen der personages uit een bepaald soort toneel te denken. Waar in de middeleeuwse dramatiek ‘de dood’, ‘de hoop’ of andere personificaties optreden, heeft men steeds met unieke en abstracte zelfstandigheden te doen. Waar in Calderons Theatro del Mundo of in Hofmannsthals hiermee ver-

[p. 264]

wante Welttheater ‘de dichter’, ‘de keizer’ of ‘de hovenier’ enz. optreden, allen meestal met de insigniën of symbolen van hun rol, gaat het steeds om representatieven van een soort. In dit achtste gedicht valt hieraan niet te denken. Niet ‘de eter’, ‘de ridder’ of ‘de vrouw’ treden op, maar wel ‘een man die eet’, alleen ‘de eerste etende’ eerst, en dan verder ‘de laatste’, neen, ‘de achterste etende’; of van de vrouwen die kunnen in aanmerking komen, wordt nu eens ‘de vrouw met de valk’ aangeduid en dan ‘de vrouw, die staat te kijken naar de man, die daar in gedachten verzonken zit’. Deze bepalende lidwoorden hebben dus kennelijk een geheel andere functie dan de aanduiding van representatieve personen. Er is zelfs meer: zeer dikwijls komt in het gesprek dat de aangeduide personen voeren hoegenaamd niets voor, dat ook maar van ver verband zou kunnen houden met de attributies waarmee ze voorgesteld worden. Zo b.v. in de versgroepen I, V, VI, XIV of XXXIV wordt helemaal niets gezegd, dat zou kunnen betrekking hebben op een maaltijd of op een valkejacht. En toch lijken de dichter al deze attributies bij deze personen, die reeds door een bepaald lidwoord zo nauwkeurig aangeduid werden, volstrekt noodzakelijk. Over de 35 versgroepen heerst dienaangaande een consequentie, die naar een reden doet zoeken. Deze vindt men slechts in de bezorgdheid van de auteur, de personages die bedoeld worden zodanig aan te duiden, dat een lezer, niet een toeschouwer, die de personen in kwestie ziet optreden en terzelfder tijd hoort spreken, kan weten wie bedoeld wordt, wie aan het woord is. Toneel? Maar waar de speler zelf verschijnt, en door de luisterende toeschouwer niet voor een andere kan genomen worden, zijn veel van de hier aangeduide bijzonderheden volstrekt overbodig; daarentegen stelt toneelwerk heel andere eisen.

't Is duidelijk: We hebben hier te doen met een schilderijgedicht. Onze tekst wordt in de mond gelegd van personen, die de lezer in een of ander beeldend kunstwerk, in een schilderij, een miniatuur, een tapijt of nog waarschijnlijker in een reeks tekeningen of miniaturen moest voor ogen hebben. Wie de 35 versgroepen nu aandachtiger leest en opnieuw overleest, geraakt hoe langer hoe meer overtuigd hier voor een schilderij te staan. Dat ons inzicht er in ruime mate toe bijdraagt dit ‘onbegrijpelijk gedicht’, zoals Verdam het noemt, wel verstaanbaar te maken, is, bij het ontbreken van het onderstelde schilderij, wel ons sterkste argument. Een grondige verklaring van deze verzen moet echter nog andere argumenten opleveren, die in dezelfde richting wijzen.

[p. 265]

Doch voorop nog een paar vragen. Stelt men zich zo gemakkelijk een schilderij voor, waarop niet minder dan 35 personen duidelijk zouden te herkennen zijn en uit elkaar te houden? Wie met de vele kostbare, rijk geïllustreerde uitgaven over middeleeuwse schilderkunst vertrouwd is, antwoordt dadelijk bevestigend, want hij herinnert zich zeker miniaturen, die op nog geen half folioblad meer personen laten figureren. De Vlaamse primitieven hadden voor het schilderij de ruimte veroverd, en van dat ogenblik af wisten onze miniaturisten nogal wat volkje op de been te brengen. Beproeft men zelf die vele personages op dergelijk schilderij in hun volstrekte anonymiteit voor anderen schriftelijk aan te duiden en uit elkaar te houden, dan ligt het middel dat de dichter uit het Gruuthuse-handschrift gebruikte voor de hand. Van personen uit een groepje zal het heten: ‘de eerste’ of ‘de voorste, de achterste etende, de vrouw bij het water, de vrouw met de rozen’ enz. Maar men moet zich, zoals reeds gezegd, niet noodzakelijk aan één schilderij houden. Miniaturen en grotere schilderijen op verschillende panelen bijeengeordend waren trouwens een geliefd genre in de veertiende en vijftiende eeuwen. Verder mag men ook de tapijten niet uit het oog verliezen, waarvan er wel meer in één kamer konden hangen.

Was dit innig samengaan van dicht- en schilderkunst wel gewoon in het Brugge van die tijd? Zoveel durven we niet beweren. Het is al goed, dat in de Middelhoogduitse literatuur een paar treffende voorbeelden van deze merkwaardige symbiose kunnen aangewezen worden, en beter nog, dat de studie ervan zo ver gevorderd is, dat ze ook op dit achtste Gruuthuse-gedicht meer licht werpt.

Hellmut Rosenfeld heeft in een bijdrage over ‘mittelalterliche Bilderbogen’ een paar gedachten en bevindingen naar voren gebracht, die in verband met ons Middelnederlands gedicht de volle aandacht verdienen²¹. Hij beklemtoont vooreerst de neiging van de middeleeuwer naar concrete, zintuigelijke voorstelling van zijn geestesleven. De auteur verwijst naar allerlei uitingen van deze tendens, zo ook naar het bestaan en de aard van losse, geïllustreerde bladen, die vooral in de vijftiende eeuw en dan later op de veroveringstocht van de boekdrukkunst in groot getal verspreid werden. Met bewijzen staaft Rosenfeld zijn mening, dat deze met tekst begeleide, losse illustraties hun voorlopers moeten gekend hebben in de oudere handschriften. In hun

21 H. Rosenfeld: Der mittelalterliche Bilderbogen; Zeitschrift für deutsches Altertum u.dt. Literatur; LXXXV, 1954, pp. 66-75.

[p. 266]

rijke codices zouden dan ook verzamelaars de tekst van dergelijke ‘Bilderbogen’ hebben opgenomen, waarvan de Middelhoogduitse literatuur enkele treffende voorbeelden kan aantonen. De suggestie, dat dit ook voor het achtste Gruuthuse-gedicht het geval zou zijn ligt voor de hand, zo veel te meer, daar men zich in onze schilderkunst het mogelijke ontstaan van dergelijke literatuur best kan voorstellen. Rosenfeld is de mening toegedaan, dat de spreekband (der Spruchband) of banderol, die als ontsnapt uit de mond van een in de beeldende kunst voorgestelde persoon, een tekst over het schilderij slingert, het eerste stadium moet geweest zijn van dit literair genre. Ook in het werk van onze oude meesters kan men een tijd lang de steeds groter wordende vloed van dergelijke spreekbanden nagaan. Wie in het Museum voor Schone Kunsten te Gent de merkwaardige tentoonstelling van kunstschatten afkomstig uit begijnhoven bezocht²², kon daar meer schilderijen van die aard bewonderen. Zeggen we liever maar ‘bekijken’, want het is begrijpelijk, dat die overvloedige tekst, soms in verzen gesteld, het schilderij zeer vlug moest ontsieren. Eén van die tentoongestelde doeken, werd met ‘geschilderde verzen’ zodanig overladen, dat deze onderaan, buiten de eigenlijke afbeelding hun plaats moesten vinden²³. Nu vermoedt Rosenfeld, en dat ligt ook weer voor de hand, dat de belangstelling voor dergelijke steeds uitvoeriger teksten wel zo groot kon worden, dat men ze apart noteerde. Van dit dichten op het schilderij zelf naar een bijzondere soort interpretatie in verzen, die eerst aan de rand van het doek geschilderd, en later helemaal afzonderlijk werd geschreven, mag de sprong niet zo groot heten. Minder waarschijnlijk lijkt het wel, dat de dichter uit het Gruuthuse-handschrift zonder enige opdracht en zonder enig voorbeeld, op het idee zou gekomen zijn, of de nood zou hebben aangevoeld op deze manier een schilderij te interpreteren. Drie eeuwen later voelde W. Wackenroder deze behoefte wel aan. Het is misschien niet misplaatst in dit verband eens naar zijn Herzergiessungen eines kunstliebenden Klosterbruders te verwijzen. Men vergelijke aldaar het hoofdstuk: Zwei Gemäldeschilderungen en vooral de korte inleiding, die de auteur zijn twee Gemälde-Gedichte liet voorafgaan.

Maar hoe boeiend deze literair-historische beschouwing mag zijn,

22 Tentoonstelling ingericht tijdens de maand juni, 1961.

23 Wie wenst nota te nemen van de verzen op dit schilderij, en daarbij wil aanduiden wie ze spreekt, zal precies te werk gaan zoals de auteur van het hier behandeld gedicht. Als ‘titel’ voor de te noteren versgroepen zal hij b.v. schrijven: ‘de non met...’ of ‘de non bij...’.

[p. 267]

- ook Rosenfelds boek Das deutsche Bildgedicht²⁴ noopt tot verder onderzoek - we moeten terug naar het achtste Gruuthuse-gedicht; en nu naar de inhoud van dit ‘schilderij-gedicht’. Deze werd nog nooit beknopter en bevattelijker geresumeerd dan door J. Van Mierlo. Van de personen, die hij meent hier in een stoet te zien voorbijtrekken, zegt hij in onmiskenbare paterstaal, dat ze ‘liefdedingetjes opzeggen’. En over minne gaat het inderdaad het gehele gedicht door, behalve dan in die weinige versgroepen, waarin wel lager dienstpersoneel aan liet woord komt. Dit onderscheid diende alvast gemaakt, want deze verscheidenheid mag men geenszins houden voor een breuk in de ongerepte éénheid van het lange gedicht. Dit kleine volkje releveert voortreffelijk de voornaamheid van de hoofse vrijers en doet weer denken aan de talloze miniaturen, waar naast voorname lieden, ook knechten en meiden niet ontbreken, die soms in grappige scènes of vechtpartijtjes, als voorlopers van een apart genre in onze latere schilderkunst kunnen gelden.

Ofschoon een grondiger onderzoek van elke versgroep zich opdringt, moeten hier nog een paar algemene beschouwingen als deze laatste voorafgaan. Waar ziet de dichter zijn personages? Stellen wij ons die 35 personen het best voor in huis, op een burcht, op straat, in een willekeurig landschap, in een tuin? Wie zijn ook die ‘ghelieven’, die zo zonder uitzondering over minne keuvelen? Wie is die scheldende Wouter, wie ‘de cnape metten zwerden’, ‘die ouer ziende ioncfrauwe’, enz.? Wat typeert tenslotte de inhoud van hun gesprek? Welke zijn de aanduidingen, in de verzen zo wel als in de ‘titels’, die ons moeten het middel aan de hand doen bepaalde personen te groeperen?

Reeds bij L. Uhland²⁵ kan men lezen hoe dikwijls in de middeleeuwse liefdelyriek de tuin, en vooral dan de ‘rozengaard’, een trefpunt was voor allerlei vrijers. Voorbeelden daarvan citeert hij genoeg, doch waarom zouden wij er niet liever een paar aanduiden in onze eigen oudere literatuur en ons dan bij voorbaat houden aan bewijsplaatsen uit het Gruuthuse-handschrift zelf? Luister maar hoe aldaar het lied nr. 21 aanvangt:

24 H. Rosenfeld: Das deutsche Bildgedicht; reeks Palaestra, nr. 199; Mayer & Müller, Leipzig, 1935.

25 L. Uhland; vgl. b.v. L. Uhlands Werke in Goldne Klassiker Bibliothek; herausgegeben von A. Silbermann, pp. 553 ff. Men leest er o.a.: ‘Der Baumgarten, dessen die Rittergedichte häufig gedenken, dient auch im Minnegesange zuweilen der Begegnung mit schönen Frauen. “Im Rosengarten rein” wurde zum sprichwörtlichen Ausdruck für Behagen, Wohlleben, sorglose Fröhlichkeit’.

[p. 268]

 

Ic quam in een prieel gegangen,

 

Daer vandic twee ghelieven staen;

 

Den tijd en consten niet verlanghen,

 

In anders arem waer si beuaen.

Om nog meer redenen verdient het lied nr. 48 onze aandacht; zo begint het:

Ic sach in enen rozengarde
Van sconen bloumen maken enen hoet.
Die gaf een wijf van reinen aerde
Enen ouden, grisen man, die bi haer stoet.

En het gedicht eindigt:

De kerel grijs
Was haer amijs;
Na haer avijs
Haddi den prijs.
De vrauwe iolijs, die nammen bi den kinne.

Hier treffen niet alleen de ‘rozengaard’ en de ‘hoed’, omdat ze dadelijk aan de versgroepen XX, XXI, en XXII doen denken, maar ook het laatste vers van dit zeer merkwaardig lied moet de aandachtige lezer onmiddellijk aan de ‘titel’ van de versgroep XVI herinneren, aan de man die bi den kinne nemt. In het Prayeel van Minne - wat een passende titel voor dit achtste Gruuthuse-gedicht! - bloeien zo veel cliché-bloempjes, dat men ze haast achteloos voorbijgaat, of wat erger is, dat men niets anders meer ziet. Dergelijke frappante overeenkomsten overwoekeren hier toch een veel dieper wortelend parallellisme in het thema van het geciteerde lied (nr. 48) en dat van de versgroepen XVI-XIX. In Venus' tuin zijn de ‘ghelieven’ immers nooit onbespied. Door het ‘wijf van reinen aerde’ uit het lied nr. 48 wordt de dichter, die de minnaars stoort, met hetzelfde scheldwoord bedacht, dat zo vaak ‘niders’, ‘wroughers’ en (of) ‘merkers’ moeten ontgelden. Men vergelijke de begrijpelijke verwondering van de dichter in het lied nr. 48, met de rechtmatige verontwaardiging van de twee ‘ghespelen’ uit het achtste gedicht. Ook Jan Moritoen, die zijn droom vertelt in een lange allegorie, het Gruuthuse-gedicht nr. XII, ziet zich als radeloze minnaar verplaatst in een rozengaard:

Dus ghinc ic dolende als een dore
Up ende neder hier entaer;
Int hende so ward ic ghewaer
Van verren bleckende een prieel,

[p. 269]

 

Daeran dat menich groen torreel

 

Ghewassen stont van roden rozen²⁶.

Wie dieper wil doordringen tot de kern van het achtste gedicht, mag het twaalfde zeker niet ongelezen laten. De overeenkomsten liggen er voor het grijpen. Een paar vergelijkingen moeten hier echter volstaan. In beide stukken duikt steeds weer die angstvallige zorg voor de geheimhouding van het minne-secreet op; men vergelijke in het achtste gedicht de versgroepen II, VI, VII, VIII en XXXIII, verder nog de verzen 19-20 en 33-35. In de allegorie lezen we:

Maer ic biddu, lieve vrauwe,
Up vrientscap ende ooc up trauwe,
Tghuent, dat ghi mi zecghen hoort,
Wilt dat zo duechdelic helen voort,
Dat ics te gheenre tijt hier na
Verwijt no gheen begrijp ontfa²⁷.

En verder nog:

O lieve vrauwe, dits al de noot
Ende meer dan ic hu secghen mach:
Om Gode hier of negheen ghewach;
Want liever soudic, zeker zijt,
Sterven dan hier of verwijt
Of begrijp van woorden quame²⁷.

Tot in de beeldspraak en tot in het woordgebruik toe verneemt men er steeds weer duidelijke echo's. Ter vergelijking:

Hu minne die zal mi tleuen stelen
......
Laetti mi aldus lange quelen,
An mijn lijf es min dan niet (Ged. IIX, I. versgroep).

Hierop antwoordt de ‘ioncfrauwe’ in de 2. versgroep:

Sidt rechte; ic hebbe hu wel verstaen.

In Moritoens allegorie zegt de ‘lieve vrauwe’ tot de minnaar, van wie ‘de moet... van pine quelen doet’:

Vrient, ic hebbe hu wel verstaen;
Die zorghe laet te nieuwten gaen²⁸.

26 Gruuthuse-gedicht nr. XII, in de uitgave van Carton, o.c., pag. 465, vzz. 265-270.

27 Ibid. pag. 469, vzz. 280-283 en 483-488. Vgl. verder nog de verzen 635-640.

27 Ibid. pag. 469, vzz. 280-283 en 483-488. Vgl. verder nog de verzen 635-640.

28 Gruuthuse-gedicht nr. XII; ed. Carton, o.c., pag. 472, vzz. 490-492.

[p. 270]

Dat het de dichter uit de minne-allegorie in zijn droom toescheen, dat hij ‘buter veste van Brucghe wandelen ginc alleine’ (verzen 75-76), en dat in het achtste gedicht een knecht op weg met spijzen voor zijn meester, ook blijkbaar even buiten dezelfde stad, bijna ‘ware verdoolt te Laepscuere waert’ (vs. 189), kan wel doen denken aan sommige miniaturen, die realisme en fantasie zo sprookjesachtig door elkaar weven: een totaal conventioneel en vaak helemaal gedroomd landschap, met in de verte een welbekende toren. Niet alleen in de middeleeuwse schilderkunst en in allegorieën als deze, maar ook in het achtste gedicht en in elke ‘rozengaard’ treft deze dualiteit. Dit maakt het zeer moeilijk, zo niet onmogelijk van het onderstelde, vermiste schilderij een bevredigende reconstructie te maken. Men moet zich alleszins niet een of ander lustoord even buiten Brugge voorstellen. Het is al te duidelijk dat het prieel van minne, de rozengaard zowel in de schilderkunst als in de woordkunst alleen in de verbeelding van de kunstenaar bestaat²⁹. Overeenkomsten als daar even aangeduid werden, kan men slechts bezwaarlijk als argument laten gelden om zonder meer omslag de gezamelijke scènes uit dit achtste gedicht in een lusttuin, een rozengaard of prieel te plaatsen. Men denkt er ook aan, dat het woord ‘prieel’ eveneens ‘paradijs’ kan betekenen; en wat is daar niet al mogelijk?

Het zuiver lyrische karakter van de verzen die ons bezig houden, hun totaal gebrek aan enige verhalende of beschrijvende trek - afgezien dan van de weinige tekst, die in de mond van het dienstpersoneel wordt gelegd -, maakt dat plaatsbeschrijvingen hier eerder zeldzaam zijn. Alleen enkele ‘titels’ kunnen ons wat verder helpen. Al die minnende paartjes zijn immers slechts met zichzelf begaan en bekommeren zich geenszins om hun omgeving, voor zover daar geen gevreesde ‘wroughers’ rondlopen. Zo veel is zeker, dat nergens een gesprek blijkt gevoerd te worden binnenshuis. Voor bepaalde versgroepen vindt men niet de geringste aanduiding; zo b.v. voor de achtste. Ook voor de versgroepen I-IIX, die om meer redenen schijnen samen te horen, rijst dienaangaande twijfel op. Hoe moet men immers ‘de vrauwe metter scale’ verstaan, die er zich zo over verheugt naast ‘de scinkere’ te zitten?

29 Bij L. Uhland t.a.p. vernemen we, dat de ‘Liebesgarten ein märchenhafter Ort’ was, in de 16. eeuw ‘nach dem fabelhaften Osten versetzt’; vgl. ‘Naar Oostland willen wij rijden’.

[p. 271]

 

Weit dat mijn herte es al gherust,

 

Dat mi gheluct es teser stont,

 

Dat men mi bi hu gaf de stede.

Haar werd dus een plaats naast de minnaar aangeduid, wat bij een vrije ontmoeting, in de ‘rozengaard’ b.v. of buitenshuis, vreemd aandoet. Betreft het hier echter een samenzijn op uitnodiging, een party waarbij een gastheer of -vrouw te pas komen, dan is het al even verwonderlijk, dat dezen zouden schuilgaan achter dat onduidelijke, onbepaalde voornaamwoord ‘men’. Anderzijds begrijpt men in gesloten vriendenkring of bij verwanten veel moeilijker die zo sterk beklemtoonde vrees voor de ‘wroughers’. Bekijken wij van dichterbij die eerste acht personen: zeker een min of meer gesloten groepje, verenigd door de titels ‘deerste etende’ en ‘dachterste etende’, evenzeer door hun gemeenschappelijke handeling dus, als door de manier waarop zij aangeduid worden, verder door de opmerkingen van ‘de ouer ziende ioncfrauwe’ en van ‘de man metten broode’. Hun samenzijn lijkt nochtans slechts als een pauze te moeten opgevat worden, zoals er ook de vrijers uit de versgroepen XI en XII een te wachten staat, een korte onderbreking voor hen die ‘hebben vruecht ende spel/, ende lettel peinsen... om eten’ (vzz. 101-102). Want zie, ‘de ioncfrauwe’ uit de tweede versgroep wil maar even het minnepraatje onderbreken, niets meer:

Sidt rechte; ic hebbe hu wel verstaen;
Ic zal hu andworden als wi gaen.

Bij alle conventies en clichés, die zowel in dit soort literatuur als in de middeleeuwse schilderkunst schering en inslag zijn, valt het moeilijk meer zekerheid uit deze schaarse gegevens te halen, blijft het nochtans verlokkelijk meer opgaande onderstellingen te maken, en ook zeer gevaarlijk slechts te fantaseren.

Verdere hypothesen kunnen alleen nog van het onderwerp afleiden. Aanvaarden we voorlopig maar een verloren, getekende, geweven of geschilderde voorstelling van de ‘rozengaard’, en in ons gedicht een poëtische interpretatie hiervan, door een kunstenaar, die niet alle bedoelingen van de schilder volledig behoefde te kennen. We bezitten dat schilderwerk niet; vandaar slechts de vele moeilijkheden. Doch hoofdzaak blijft, dat ons een noodzakelijke, schilderkunstige uitbeelding steeds aannemelijker wordt, ja, zich ten slotte opdringt, en dat we de ‘rozengaard’, het ‘prieel’ beter leren kennen uit een niet weg te cijferen verwantschap tussen liederen, allegorie en schilderij-gedicht.

[p. 272]

Voor al de overige versgroepen lijkt wel het ‘prieel van minne’ (de ‘Liebesgarten’) de trefplaats der ‘ghelieven’ te zijn. Voorzichtiger uitgedrukt: buiten, in het landschap, en wel in een cultuurlandschap, waar men rozen, kersen en peren vindt (vgl. de versgroepen XX-XXVII), moet men de personages zien. Daar horen ze toch thuis: de tuinman, ‘metter spade de man’ (X), ‘de cnape om eten’ (XIII), ‘de cnape metten zwerden’ (XIV) en ‘tcamerwijf bi den watre’ (XV). Een ‘cnape’ roept zijn meester ‘om eten’, zegt dat het tijd is om iets te gebruiken, dat het eten klaar staat, terwijl een andere ‘cnape’ meent: geen haast, ‘mijn meester es wel; hi zidt int groene’. Deze ‘cnape’ wil met ‘tcamerwijf’ in het prieel gaan³⁰, daar is nog tijd toe, denkt de vrouw, want op die vrijers kan men nog lang wachten: ‘lettel peinsen sie om eten’. Ook de versgroepen XVI-XIX, die reeds met het lied nr. 48 vergeleken werden, kan men zich slechts moeilijk binnenshuis indenken. Voor andere versgroepen spreken de titels duidelijk genoeg (vgl. XI: ‘de man sittende vp twater penseus bi sinen lieue’; de versgroep XII sluit hierbij aan). ‘Twijf’ (versgroep XXXIII) dat ‘de cussere’ (XXXII) te woord staat, voelt zich ‘niet vri’, vreest de ‘wroughers’; waarom zouden zij die binnenshuis moeten ontzien? ‘Die leste man metten valke’ en ‘twijf metten valke’ (XXXIV-XXXV) denkt men zich toch ook eerder in het landschap. Daar is nog de scène met de woedende ‘Wouter’ en de knecht. Deze laatste komt pas aan: ‘Wat! ic comme, iaic!’ roept hij, en men verneemt verder, dat hij bijna verdoold geraakte. De weg naar een gewone verblijfplaats van de meesters moest de knecht wel beter kennen. Bij de overvloed van personen die men zich in een landschap verbeeldt, kan men slechts bezwaarlijk aan een uitzondering denken voor de personages uit de versgroepen XXX-XXXI, waarin weer elke plaatsaanduiding ontbreekt.

Toen Verdam het achtste Gruuthuse-gedicht een ‘onbegrijpelijk’ stuk noemde, kan de geleerde auteur van het Mnl. Wb. wel niet aan veel onoplosbare taalmoeilijkheden gedacht hebben. Die zijn er nochtans ook! Wie poogt deze gesprekken om te zetten in bevattelijk, modern Nederlands, zal gelegenheid genoeg vinden om met allerlei taal-puzzles te worstelen. We willen wel een paar vertalingen beproeven, of liever ‘wagen’. Weinigen voorzeker zullen dit noodzakelijk achten, sommigen misschien wel wenselijk, velen zeker totaal overbodig. Toch

30 Prieel; ‘laet ons gaen int pryeel’; versta: laat ons in het tuinhuisje gaan. Verdam (Mnl. Wb.) geeft bij ‘Prayeel’ alleen de betekenis ‘tuin’ op; vgl. nochtans cd. Carton, o.c. pag. 239, vs. 175.

[p. 273]

rijst de vraag of de studie van dit soort lyriek wel zover gevorderd mag heten, dat dit vertalen überhaupt mogelijk is. Wat kan daarvan verwacht worden? Als daar ‘minne’ staat, moet dan ‘min’ of ‘liefde’ vertaald worden, en wat stelt men zich bij deze woorden dan wel voor? Zal ‘vrauwe’ in de aanspreekvorm ‘vrouw’ luiden, of ‘mevrouw’, ‘madame’ of ‘juffrouw’? Niet iedereen weet dat; wie weet het wel? Een paar proeven mogen verduidelijken, hoe allerlei woorden, die men zo letterlijk vertalen kan, woorden, die uit het Middelnederlands regelrecht tot ons gekomen zijn en hun grondbetekenis behouden hebben, hoe die woorden in dit gedicht aangewend toch onbegrijpelijk moeten blijven voor oningewijden. Bij de vertaling kan ons de woordenschat van de Gruuthuse-liederen, die op fiches gebracht werd, wel van groot nut zijn. Reeds in de eerste versgroep vallen dadelijk enkele woorden op, die in dat speciale soort minnelyriek thuishoren: minne, troost, verdriet, helen en quelen. Het volstaat bij deze woorden het vocabularium op de liederen te raadplegen om onmiddellijk getroffen te worden door de nauwe verwantschap, zo naar inhoud als naar versie en woordgebruik, tussen deze versgroepen en de strofische gedichten. Een schoolse vertaling, die met de verzen tred houdt en geenszins naar esthetische equivalentie streeft, doch alleen maar een grondig begrijpen van de tekst op het oog heeft, kan ongeveer zo luiden: ‘Vrouw, ik kan het niet langer meer verzwijgen, liefde (min) zal me nog het leven kosten, indien een vriendelijke bejegening (troost) van U mij niet opbeurt. U moogt me alles bevelen, alles opleggen; laat U me echter zo nog lang sukkelen (verkwijnen, wegteren), dan gelijk ik weldra geen mens meer. Ik vrees, dat men mij dat wel kan aanzien’. Daarop antwoordt de vrouw: ‘Zit recht, ik heb U wel begrepen en zal U antwoorden als we van hier vertrekken. 't Is hier geen tijd om te spreken. Zo iemand als U geraakt in een oogwenk op de tong van een verklikker en ondervindt er slechts minachting; wel ten onrechte, natuurlijk’.

Dat na deze minneklacht en het welwillend verwijt dat ze uitlokt in zekere zin niets meer volgt, daar dadelijk andere personen aan het woord komen, schaadt allerminst hun duidelijkheid. Trefzeker herkennen we de aard van dit onderhoud; ten eerste al omdat verder toch in dezelfde zin gesproken wordt, maar vooral omdat het thema, in zijn zeer speciale toonaard voorgedragen, steeds weer geluiden laat opklinken, waarmee ons de liederen uit het Gruuthuse-handschrift vertrouwd maakten. Ons stevigste houvast moet hier wel de geijkte woordkeus zijn. Onderzoeken we even de woorden ‘helen’, ‘troost’

[p. 274]

en ‘wroughers’. De minnaar kan zijn ‘minnelast’ niet langer ‘helen’, en slechts daarom moet hij dat welwillend verwijt van de dame verduren. Niet bedeesdheid of vrees voor een blauwtje hebben de minnaar zo lang het zwijgen opgelegd, doch veeleer angst voor de ‘wroughers’, die vooral de dame ontziet (vgl. de verzen 11-12). Maar er is meer. Laat ons aandachtig luisteren en begrijpen wat achter dat ‘helen’ schuilt, overal waar een minnaar de les gelezen wordt, of waar hij zelf zijn deugden wil roemen:

Minres, die van minnen quelen,
Wat u bejeghent, ghi zullet helen;
So verdiendi der minnen danc.
Hi openbaert hem selve cranc,
Die niet sijn last en can gedragen
Sonder hulpe ende sonder clagen.
Est ooc so, dat u Venus werc
Te lastelijc es,......
Kiest hulpe, daer ghi u in betraut.
Twee om een last dat es genouch,
Oneffene maect alte quaet ghevouch.
Maer of ghi muecht ent u so staet,
Draeghet alleene, dats mijn raet³¹.

De echte minnaar draagt dus Venus' last geheel alleen en verlangt er niets om, want:

Die minne es clein
Die verlanghen doet (lied nr. 53).

Uiterst zeldzaam nochtans moeten in deze minnelyriek de gedichten zijn - bestaan ze wel? - waarin die hoogste graad van minne voorkomt, alleen reeds omdat ze eens in het lied uitgesproken, niet zo volstrekt meer ‘geheelt’ kan zijn. Elders nog zingt wel de dichter:

Recht eist (= is het) dat cranc es mijn loon;
In dars haer niet gewaghen,
Eeuwich willict helende draghen (lied nr. 13).

Maar noch dit sterke besef van de volledige belangeloosheid van de echte minne, noch de grote bezorgdheid om het minnegeheim te bewaren, kan bij de dichter van de laatst geciteerde verzen het verlangen naar een geringe tegenprestatie vanwege de geliefde helemaal onder-

31 Gruuthuse-gedicht II, vzz. 1753-1768; ed. Carton o.c. pp. 377-378.

[p. 275]

drukken. Smeekt hij niet zo uitdrukkelijk om ‘confoort’ dat hem mocht ‘ghescien’ (vgl. de laatste verzen in het lied nr. 13), duidelijk is zijn verlangen uitgesproken in het acrostichon van dit gedicht: ‘O Mergriete, gheft mi danc!’³². Heeft het loon dat de minnaar verwacht steeds weer andere namen: confoort, danc, een oghen blijch (= en blik van de geliefde), troosteliken dauwe of een troostelic mein enz., veruit het talrijkst zijn de liederen waarin, zoals in de I. versgroep van het achtste Gruuthuse-gedicht, slechts troost verwacht wordt. Meestal geldt het alleen het minne-geheim te bewaren tegenover derden; zo ook in ons gedicht. Vooral de ‘wroughers’ mogen hun gading niet vinden. In dit verband treft het 12. vers door zijn zeer typische beeldspraak: de niet discrete minnaar geraakt zo licht gevangen in de mont van de ‘wrougher’. Niet dat iemand op de hoogte zou zijn van minneverhoudingen is erg, want:

De zulke zwijcht nochtan, hi merct,
Ende die de minlike manieren
Wel te rechte can iugieren...

meent ‘die ouer ziende ioncfrouwe’ in de verzen 45-47. Maar de ‘wrougher’ ‘met sinen valschen blade (= tong)’, die moet erbuiten gehouden worden: ‘Aergher cruut nie zonne bescein’, heet het in lied nr. 83, dat geheel tegen deze ‘niders’ gericht is. Daarom zingt de dichter ook in lied nr. 76: ‘Met trauwen ict voor niders heil; hoe dat ich queil...’, en in lied nr. 109 klaagt hij:

Wien salic mijn secreit betrauwen,
Der wroughers also menich leift.
Dies radic der reinre vrauwen,
Dat zoe haer niet te kennene gheift.
......
Het si mir lief, dat elc man heild;
Wie zo (= si) es, dan seggic niet.

Dat niet zo zeer een medeweten maar vooral het gepraat over minneverhoudingen gevreesd wordt, maakt de beeldspraak in vers 12 aannemelijk, zodat ook het woord ‘mont’ in vers 20 niet moet verwonderen. Met deze verklaring worden eveneens de versgroepen III en IV, waaraan reeds een woordje commentaar gewijd werd, zo duidelijk, dat

32 Wie in de uitgave van Carton wil vergelijken, moet er rekening mee houden, dat het derde laatste vers op het handschrift luidt: ‘An haer so maghic troost bejaghen’ en niet ‘In haer so...’. Vgl. lied XII, pag. 69.

[p. 276]

een vertaling wel overbodig is. Alleen verdienen nog de verzen 26 en 27 onze bijzondere aandacht, omdat hier weer zo sterke echo's uit de liederen weerklinken. ‘Stede’ en ‘onstede’ komen in niet minder dan dertig liederen voor, en het vers: ‘Al ware de werelt in mijn hant’ vindt men bijna letterlijk terug in de liederen 55, 131 en 137. Te Winkel resumeerde deze versgroepen. Het gesprek dat de volgende twee personen voeren (versgroepen V en VI) gaat in dezelfde zin voort. De inhoud kan als volgt worden samengevat: De minnaar drukt zijn vreugde uit over het samenzijn met zijn geliefde. Voor de eer van de ‘ioncfrouwe’ heeft hij alle achting; dat iemand kwaad kan vermoeden achter hun deugdzame omgang kan hij echter maar moeilijk verdragen. Hiertegen lijkt de dame wel beter bestand: zo veel mensen praten met elkaar; mocht men daarin steeds kwaad zien, wie liep er nog vrij van?

Zoals reeds terloops aangetoond werd, vormen de eerste zes personen wel een gesloten groep. Aan hun gesprekken valt nog op te merken, dat deze steeds tussen één man en één vrouw, door één apart minnend paar gevoerd worden. Waar nu in de zevende versgroep ‘die ouer ziende ioncfrauwe’ spreekt, komt hierin verandering. Deze richt zich niet tot een mannelijke partner, doch mengt zich in het gesprek van de personen uit de voorafgaande versgroepen V en VI. Wat zij zegt sluit hierbij volledig aan. Zij ‘kijkt naar die kant uit’ (ouer ziende!), nl. in de richting van de ‘ioncfrauwe’ uit de zesde versgroep, tempert de uitlatingen van deze laatste, waardoor ze o.i. bewijst niet tot het dienstpersoneel te behoren, doch een gelijkwaardige te zijn. Zij denkt: ‘Al is het wel zo, dat minne steeds aan het werk blijft, (d.w.z. onbelemmerd haar gang gaat spijt de kwaadsprekers), men moet met liefde toch verstandig omgaan; (men vergelijke “Vroescepe” uit de minneallegorie nr. XII); want wie iets merkt, (d.w.z. wie gedragingen van minnaars te zien krijgt) zal hierover zwijgen, als hij ten minste van minneaangelegenheden verstand heeft’. Deze interpretatie verklaart niet alleen afdoende die zonderlinge bepaling ‘ouer siende’, doch levert ook weer een treffend argument voor het schilderijgedicht. ‘Die ouer siende ioncfrauwe’, die zich met een lichte wending van het hoofd tot de dame uit de zesde versgroep richt (oversien = naar de andere kant uitkijken), is met dat attributieve ‘ouer siende’ voor een lezer, die het onderstelde schilderij vóór ogen heeft, voldoende aangeduid. En waartoe zou een dergelijke bepaling anders kunnen dienen?

Ook ‘de man metten broode’, die daarop aan het woord komt, kon wel nog tot de reeds behandelde groep behoren. Wat hij zegt sluit niet

[p. 277]

zo direct aan bij de onmiddellijk voorafgaande verzen, doch wel bij het zo sterk op de voorgrond tredende thema van al de gesprekken, die we reeds te horen kregen. Afgezien van zijn tekenend epitheton, verschilt deze man nog opvallend van de personen, die we reeds leerden kennen. Wel behoort hij tot hun groep, doch hij schijnt bij grondiger onderzoek uit een ander hout gesneden. Vooreerst richt hij zich niet tot één bepaalde persoon, zoals de eerste zeven dat doen, doch hij spreekt blijkbaar voor al wie het horen wil. Ligt in zijn uitlating niet een zeer duidelijke verheffing van de stem, die schril afsteekt tegen het stille minnegekoos van de anderen? Is het niet alsof hij met wat krachtpatserij zijn woorden wil beklemtonen? Men moet aandachtig luisteren: ‘Bi desen broode! Ic wilde dat... noch datter... Ende ic vleesch en ate in een iaer (= al moest ik een jaar lang vlees derven)!’ Hier weerklinkt, dunkt ons, een onmiskenbaar volks accent. Dat deze voorname paartjes een kleiner volkje in dienst kon begeleiden, ook in dit ‘gedroomd’ prieel, blijkt duidelijk genoeg uit de versgroepen XIII, XIV, XV, XXVII, XXVIII en XXIX. Deze ‘man metten broode’ mag wat uit de toon vallen, toch weet hij uit zijn kennis van het milieu, hoe hij zijn meerderen naar de mond moet praten. Dat hij tot die eerste groep van zeven personen behoort, die afgezien van hun gesprek ook nog door een gemeenschappelijke handeling met elkander verbonden zijn - van de eerste zes weten we dat ze eten en drinken; de zevende richt zich tot de zesde -, blijkt ook nog uit het brood, dat hij aanbrengt of ter beschikking houdt. De zienswijze van pater Van Mierlo, die meende dat de personages in dit achtste Gruuthuse-gedicht - liever dan in een stoet! - ‘meestal in groepjes van twee optreden’, moet steunen op het feit, dat de eerste zes personen die het lange gesprek inzetten, paarsgewijze met elkander praten. Bij nader onderzoek blijkt nochtans, dat zeker de eerste acht personages een onscheidbare groep vormen. En wat een prachtig tafereeltje in dat ‘prayeel van minne’ zou het geven, indien men ook de negende en de tiende versgroepen hierbij kon laten aansluiten. Dat kan zeer gemakkelijk, zelfs zonder misleidende goocheltoertjes. Maar ofschoon een lezer steeds de optimale zegkracht van een gedicht moet laten gelden, en ofschoon men wel eens gewaagt van lyriek, die boven de berekeningen van de dichter uit schijnt zin te hebben, middeleeuwse verskunst heeft met magisch realisme niets te doen, en interpreteren is nog iets anders dan constateren. Dit alles wil slechts beklemtonen, dat hier een streng onderscheid moet gemaakt worden, tussen datgene wat kan zijn, en wat zich dwingend opdringt. De samenhang van de

[p. 278]

eerste acht versgroepen blijkt uit de tekst zelf volstrekt onaanvechtbaar; wie dit betwist doet het gedicht zelf geweld aan. Niets dwingt ons echter een enger verband te zien tussen de eerste acht versgroepen en de negende. Deze laatste willen we thans aandachtiger lezen.

‘Freudvoll und leidvoll, gedankenvoll’, zo tekende eens Goethe onovertrefbaar alle minnaars; niet anders schildert ze ons liet Gruuthuse-handschrift. Het zou haast onbegonnen en zeker overbodig werk zijn, dit hier uitvoeriger aan te tonen. Slechts een paar staaltjes mogen intussen nog wat anders bewijzen. De dichter van het lied nr. 34 smeekt: ‘Troost hem dien ghi maect penseus’, en in de liederen nrs. 87, 108 en 114 (Niete) luidt het respectievelijk en bijna onveranderlijk:

-	Nacht ende dach peinsic om di.
-	Om di peinsic nacht ende dach.
-	Nacht ende dach peinsic om di.

Hier, zoals op nog veel andere plaatsen, treft niet zo zeer deze algemeen bekende karaktertrek van de minnaar als wel het onmiskenbare cliché. Dit nu schijnt weer in gelijke mate voor het onderstelde schilderwerk te gelden. Tot driemaal toe wordt de minnaar, alleen reeds in de ‘opschriften’ van dit achtste gedicht, aangeduid als iemand die in gedachten verzonken zit³³. Men vergelijke slechts de titels van de volgende versgroepen: ‘De peinsende’ (IX), ‘De man sittende vp twater penseus bi sinen lieue’ (XI) en ‘De vrauwe siende na den peinsere’ (XXX), de man die in de volgende versgroep (XXXI) aan het woord komt. Dat het hier zeker niet om dezelfde persoon gaat, stelde Te Winkel reeds vast. We ontleden nu het gesprek van de ‘peinsende’ uit de negende versgroep. Deze zegt: ‘Ach, hoe zou ik kunnen genieten van het leven! Ik verkwijn zienderogen. En ik vrees, dat zij die me zou kunnen opbeuren, zich van mijn verdriet niet veel aantrekt. Houdt ze nog van mij? Ik weet het niet. Wel denkt eens iemand dat men van hem houdt, al geeft men geen snars om hem’.

Noch de taal, noch de inhoud van deze verzen leveren enige moeilijkheid op. Tracht men echter deze versgroep in het geheel van dichtwerk en te reconstrueren schilderij in te schakelen, dan rijst al dadelijk

33 Men vergelijke verder nog ‘de man metten kersen’, die ook een ‘peinsere’ is, wat blijkt zowel uit de vraag van zijn geliefde, als uit zijn antwoord. Overal, het hele handschrift door is dit ‘peinsen’ typisch voor de minnaar. Vgl. nog bij Carton pag. 317:

Also ghi mi nu pensen siet,
So gha ic penende nacht ende dach.

[p. 279]

de vraag, tot wie de man uit de negende versgroep zich richt. Klaarblijkelijk tot niemand; hij houdt een alleenspraak. Wie betreft dan zijn zacht verwijt? Opvallend is het, dat hij, ‘de peinsende’, en zij, ‘die ouer siende ioncfrauwe’ in de lange reeks van ‘ghelieven’ de enige voorname minnaars zijn, die niet door een of andere aanduiding bij een partner behoren. De ‘peinsende’ houdt een monoloog, ‘die ouer siende ioncfrauwe’ spreekt tot een andere dame. Daarom alleen reeds is de onderstelling, dat deze beide personages een bij elkaar behorend paar vormen, niet van alle grond ontbloot, ofschoon dit slechts een vermoeden blijft. Men moest toch niet uit het oog verliezen, dat ‘die ouer siende ioncfrauwe’ naar de andere kant uitkijkt, met anderen bezig is! Alleszins volstaat dit voor menige minnaar uit de liederen om hem in de ellendigste toestand te doen verkeren. Uiterst gering mag het loon zijn, dat hij van de aangebeden vrouw verwacht, maar een blik is hem alles:

Mijn hertze en can verbliden niet,
Als soe niet vroilic up mi ziet (vgl. lied nr. 18).

Nog enkele andere plaatsen uit de liederen: ‘Neemt so (= si) mijns ware als so mi ziet’ (lied 13); ‘Mi huecht wanneer zoe up mi ziet’ (lied 109); ‘Wanneer huer lieflic zien mijns acht’ (lied 116); ‘Haer oghen claer, haer minlic zien’ (lied 119); ‘Mach dir ghescien een oghenblijch (= oogopslag) van huer’ (lied 133); ‘Want mir das lieflic oghenblijch / Nam hertze ende zin’ (lied 129); ‘Si en gan mir nicht ein oghe up slaen’ (lied 135) enz. enz. Steeds met het oog op het onderstelde schilderij gericht, kan men nog het volgende overwegen: van zodra een van de ‘ghelieven’ zich tot een derde wendt, wat in de zevende versgroep geschiedt, moet de andere, al zij het slechts voor enkele ogenblikken, op zij staan. Dit is zeker niet zo erg, dat hierom noodzakelijk minneklachten zouden te verwachten zijn. Maar uit de aard van het onderstelde schilderijgedicht moest ook deze veronachtzaamde aan het woord komen! Dat deze niet aangekeken minnaar, de ‘peinsende’ uit de negende versgroep, juist een zulkdanige monoloog houdt, zodat alles hier perfect in harmonie met de toonaard der liederen opklinkt, lijkt ons een schitterende vondst van de dichter. Wel scheidt ‘de man metten broode’ de twee aldus samengedachte personages uit de zevende en de negende versgroep, doch dit is zeker geen bezwaar. In het perspectief van het schilderij kan ‘de man metten broode’ wat dieper staan, doch tussen beiden te zien zijn, terwijl de gesprekken in de strenge volgorde van het schilderij neerge-

[p. 280]

schreven werden. Hiervoor leveren de versgroepen XI, XII en XIII een ander bewijs.

Niet minder geslaagd is de alleenspraak van de tuinman, van ‘de man metter spade’. Ook hij heeft het over minne, maar men moest zeer hardhorig zijn om niet dadelijk die geheel andere toon op te vangen, die uit zijn alleenspraak opklinkt. Hij behoort zeker niet tot die reeds behandelde, gesloten groep, wat nog niet betekent, dat hij bij dat tafereeltje niet zou passen. We zien hem dan liefst wat op zij staan of wat verder, dieper in het perspectief van het schilderij. Door de inhoud van zijn monoloog hoort hij zeker thuis in het ‘prieel van minne’, doch niet als een voorname dienaar van Venus, slechts als hovenier. Reeds het insigne van zijn beroep toont dit aan, en indien mogelijk, nog duidelijker zegt het de taal die hij spreekt. Daar staat hij niet ‘himmelhoch jauchzend, zum Tode betrübt’. Wat alle minnaars kenmerkt, ook die uit het Gruuthuse-handschrift, tekent hem zeker niet. Hier is geen zweem van minnevreugde, die al het andere in de schaduw stelt, maar ook geen spoor van minnesmart, die altijd maar ‘quelen’ doet. Wat zou die man ‘wroughers’ of ‘niders’ vrezen! Hij kent nochtans Venus' rozengaard door en door. Dit bewijst al de beeldspraak, die hij van de prieelbezoekers overnam, en waarop we reeds de aandacht vestigden. Dit beeld van de minne, die in het hart wortel schiet en daar bloeit als een ‘rozier’, wordt door de hovenier niet zo kieskeurig en overtuigd gebruikt als op andere plaatsen in het Gruuthuse-handschrift. Onmiskenbaar beoordeelt onze tuinman uiterst sceptisch de zo gedistingeerde opvattingen over ‘minne’. Hij is nuchter, staat met beide voeten op de grond en zelfs een voet dieper nog, bij de wortels. Hij weet wat planten en wortels zijn, doch vertel hem niets over ‘een rozier int hert’. Luisteren we even aandachtig naar zijn monoloog: ‘Men pleegt dikwijls te zeggen van de liefde, dat waar ze eenmaal geweest is, daarvan steeds een worteltje overblijft, ook als ze al lang is gaan vliegen. Ik heb zo gepeinsd bij mezelf het te gaan zoeken, wist ik maar waar. Ik weet niet of 't niet al verloren moeite is, maar een wortel word ik toch niet gewaar. Men zegt dat zo maar altijd en overal; nochtans, ik kan die niet vinden. Wist ik iemand, die er mij 't fijne van kon zeggen, ik vroeg er hem naar. Het is wel zeer de vraag of dat zo afloopt. Blijft er een worteltje over, zoals men zegt, wie zal mij zeggen waar het ligt?’ Iedereen kan en mag dit stukje schoner vertalen; maar voorzichtig: traduttore traditore! Komt het hier niet veel meer op de trouwste dan op de schoonste overzetting aan? 't Is toch duidelijk, dat in de woorden van deze ‘man

[p. 281]

metter spade’ de echte volkstaal zoveel mogelijk moet doorklinken, zoals het de dichter kennelijk gewild heeft. Daarom behouden we liever die storende tautologie in de eerste versregel, en die herhalingen: men pleegt ‘te zeggen’, ‘zegt men’, ‘die zegde’, ‘men zegt’, ‘wie zal 't zeggen?’. Zijn dat soms geen specifiek volkse herhalingen? Mag men die door meer afwisseling in de woordkeus wegwerken? Ook het sterk egocentrisch karakter van de filosoferende volksman steekt onverholen in dat vijfvoudig gebruik van het persoonlijk voornaamwoord ‘ik’ binnen vier versregels (vgl. de vzz. 64-67). Nog moet men hierom geen dichter aan het werk willen zien, die overal op de subtielste stijlmiddelen bedacht was, doch zeker iemand, die een fijn gevoel had voor verschillende toonaarden, en genoegen beleefde aan de uitbeelding van deze schalkse, glimlachende ‘man metter spade’. Graag zien we deze hovenier van op enige afstand naar het minnegedoe van de reeds behandelde groep opkijken. Maar daar zitten nog andere ‘ghelieven’ in het ‘prieel’, waar hij slechts de spade hanteert en ondertussen zijn gedachten de vrije teugel laat. Zo is het niet uitgesloten, dat hij ook of slechts alleen de blik richt naar ‘de man sittende vp twater penseus bi sinen lieue’. In de tekst wijst er immers niets op, dat we het oog van onze verbeelding nu naar een ander schilderij moeten richten, of slechts een ander hoekje van hetzelfde lustoord te zien krijgen.

En nog eens valt ons Van Mierlo's stoet te binnen, waartegen de titel van de elfde versgroep alleen reeds een sterk argument uitmaakt. Een rivier of een plekje water vindt men integendeel zeer dikwijls op middeleeuwse miniaturen. We aarzelen zelfs niet er een cliché in te zien, of misschien liever nog een gemakkelijk middel om perspectief te winnen. De zonderlinge ‘titel’ van deze versgroep is ook weer van die aard, dat hij trefzeker een bepaald groepje van twee ‘ghelieven’ op een schilderij kan aanduiden; en wat zou hij anders kunnen bedoelen, indien daarvan hoegenaamd niets uit de tekst blijkt? Nog dient herinnerd aan Van Mierlo's bevreemdende opmerking als zouden de personen in zijn vermeende stoet ‘meestal in groepjes van twee optreden’. 't Was tot nog toe niet zo, en hier al evenmin. Slechts in zover kan de literatuurhistoricus gelijk hebben, dat in de opeenvolgende versgroepen XI en XII twee personen ‘liefdedingetjes opzeggen’. Doch wie wil niet inzien, dat het dienstpersoneel, ‘de cnape om eten’ (versgroep XIII), ook ‘de cnape metten zwerden’ (versgroep XIV) en ‘tcamerwijf bi den watre’ (versgroep XV) wel degelijk bij dit voorname, minnekozende paar behoren?

Uit het herhaalde optreden van dit klein volkje (vgl. de versgroepen

[p. 282]

VIII, X, XIII, XIV, XX, XXVII, XXVIII, XXIX) naast een zo deftig gezelschap (vgl. alle andere versgroepen) ontstaat als vanzelf een contrast, dat zowel schilder als woordkunstenaar moest boeien. Onze dichter had heel zeker veel zin voor antithese, al mag hij hier een stijlfiguur van de schilder hebben overgenomen, door hem eenvoudig maar op de voet te volgen. Voornaam, hoofs doet in elk geval de taal aan, die onmiddellijk na het praatje van de hovenier weerklinkt. De onmiskenbare nuchterheid van deze laatste staat in fel contrast met de verbazing van de dromerige minnaar: ‘Wonderbaar is toch de macht van de liefde! Noch dag, noch nacht toont de strenge zich wat milder. Nu is mijn hart wel gerust (versta: wegens de aanwezigheid van de geliefde), maar twijfel brengt steeds weer sombere gedachten en vernietigt alle vreugde’. Hierop antwoordt ‘de vrauwe’ in versgroep XII: ‘Heer, laat dat gepeins. De knecht zegt ons te gaan eten; spijs en drank staan klaar. Uw treuren zou zeer spoedig droefheid doen ontstaan in mijn hart, en 't is onbillijk, dat U iemand doet lijden, die niets anders verlangt dan trouw’.

Deze beide versgroepen kunnen het met weinig commentaar stellen; hun inhoud is duidelijk. Stilaan wordt het mogelijk uit de gesprekken van deze nobele vrijers een klein symbolum van de hoofse minne samen te lezen. Alle verwijzing naar Duitse invloed en mode indachtig, die de minnelyriek uit het Gruuthuse-handschrift zich reeds moest laten welgevallen, mogen we niet uit het oog verliezen, dat dit soort literatuur ons wel uit Frankrijk schijnt overgewaaid te zijn. De vele leenwoorden die hier in een korte tekst als de XI. versgroep samenkomen (penseus, remedye, melancolye, destrueirt, en melodye) verdienen in dit opzicht onze aandacht. Maar boeiender voor wie tot de kern van dit achtste Gruuthuse-gedicht wil doordringen, is alweer de samenhang van de versgroepen XI tot XV. Er kan vooreerst geen twijfel oprijzen over de vraag of ‘de cnape om eten’ uit de XIII. versgroep bij de twee onmiddellijk voorafgaande ‘ghelieven’ behoort. In haar repliek (versgroep XII) op de verzuchtingen van haar minnaar (versgroep XI) vlecht de ‘vrauwe’ twee verzen in, die ongetwijfeld terugslaan op de boodschap van de ‘cnape om eten’ (versgroep XIII):

De cnape die zeicht ons dat wi gaen;
Spise en drank es al bereit...

Zeer opvallend anticipeert zij dus, als reeds gesproken of nog weerklinkend, de boodschap van de knaap, die eerst in de volgende versgroep aan het woord komt. Dat zou men in toneel nooit doen, en dit

[p. 283]

moest in een verhaal nog veel minder gebeuren. De vrouw kon wel zeggen: ‘Zie, daar komt reeds de knaap om ons te waarschuwen, dat het tijd is om te eten’. Doch neen, het luidt: ‘De cnape zeicht ons dat wi gaen’. Steeds dringt zich bij de tekstinterpretatie hetzelfde axioma op: waar iets onverwachts voorkomt, een afwijking treft, overal waar de lezer maar even verwonderd moet opkijken, dient hij ook gewaarschuwd te zijn: ‘Sicher wird sich dort seelische Substanz blosslegen lassen’, meent L. Spitzer. Misschien is met ‘seelische Substanz’ wat veel gezegd, doch dat ongewone verraadt toch altijd iets. Daarom mag men achter allerlei afwijkingen nog niet steeds dichterlijk opzet, affect, scheppingsdrang of innerlijke noodzakelijkheid vermoeden; ook met voorkeur, met onbeholpenheid of met louter technische dwang moet rekening gehouden worden. Voor de middeleeuwse dichter was deze technische dwang wellicht sterker dan voor de moderne, die over meer vrijheid en vooral over een veel rijker arsenaal beschikt. En hoeveel beperkter mag onze dichter, de beroepskunstenaar, de vakman zich gevoeld hebben, die bij zijn ongewone opdracht niet alleen aan de hand van zo veel taal-, stijl- en dichtregels, maar daarbij nog in het enge keurslijf van de schilder moest lopen. Voor de verzen 83-84 kan al weer slechts de aard van het schilderijgedicht een aanvaardbare verklaring geven. Nergens in dit lange gesprek, waaraan 35 personen deelnemen, kan men één figuur aanduiden, die tweemaal aan liet woord komt, evenmin als men normaal tweemaal dezelfde persoon op één schilderij moet verwachten. Het beeldende kunstwerk nu, stelt spijt alle dynamische zwier die erin kan liggen, slechts een uiterst geringe tijdruimte voor, nauwelijks meer dan één ogenblik. De gesprekken, die hier in de mond van afgebeelde personen gelegd worden, zijn in zekere zin reeds een doorbraak van de uiterst beperkte mogelijkheden van het schilderij, wat het uitbeelden van een tijdsverloop betreft. Had de dichter na de eerste regel van versgroep XII de boodschap van de ‘cnape om eten’ laten volgen, en pas daarna de verzen 83-88, dan had hij in nog veel ruimere mate tegen de geest van het schilderij gezondigd. Waarom liet hij dan de ‘cnape’ niet aan het woord tussen de versgroepen XI en XII? De reden hiervoor is wellicht, dat hij woord en wederwoord van de ‘ghelieven’ niet wilde scheiden; dit deed hij alleszins nergens. Hier had er de duidelijkheid van het gesprek nochtans geenszins onder geleden; men behoeft slechts de dertiende versgroep vóór de twaalfde te lezen om hiervan overtuigd te zijn. Het ligt dus voor de hand te aanvaarden, dat de dichter de volgorde waarin de personen op het schilderij voorko-

[p. 284]

men, strikt wilde eerbiedigen, dit vooral ter wille van de duidelijkheid voor wie tekst en beeld moest vergelijken. Hier had dus de dichter te worstelen met een technische moeilijkheid, waarvan de oorsprong te vinden is in de onoverkomelijke grens tussen schilderkunst en woordkunst. Lessings les!

Een aardig trio vormt het dienstpersoneel, dat in de versgroepen XIII, XIV en XV aan de beurt komt. We behoeven deze tekst zeker niet in modern Nederlands om te zetten, waar een vrijere en tevens verklarende omschrijving alles verduidelijken kan. Een eerste vraag: maken die luitjes wel een gesloten groepje uit? Ongetwijfeld behoren zij bij het minnepaar uit de versgroepen XI en XII. De eerste ‘cnape’ richt zich tot de heer uit de XI. versgroep, en is geen andere dan de dienaar, op wie de vrouw uit de XII. versgroep in vers 83 allusie maakt. De tweede ‘cnape’ schijnt in te zien, dat de meester geen haast heeft om dadelijk op de invitatie van de eerste in te gaan, en zegt: ‘Mijn meester es wel; hi zidt int groene’. We verstaan: bij de meester is alles in orde; hij heeft vooralsnog onze diensten niet nodig. Deze ‘cnape met den zwerden’ heeft ook honger gekregen, nu zijn meester zo lang uitblijft. Wat zou het hem anders kunnen schelen, dat ze daar zaten te vrijen tot 's anderendaags (vers 98), had hij zelf maar een brokje gegeten (vers 97), en moest hij niet wachten tot eerst de meester dit had gedaan. Maar de jongen heeft er al iets op gevonden. Hij nodigt ‘tcamerwijf’ uit om met hem in 't prieel te gaan. Wel antwoordt het vrouwtje niet uitdrukkelijk op deze vriendelijke invitatie, maar toch zo, dat zij zinspeelt op dezelfde ‘ghelieven’ uit de versgroepen XI en XII, die geen tijd hebben om aan eten te denken. ‘Vrijen is eten en drinken!’ meent zij:

Want te zine bi lieve, al wert niet el,
Can elken minre voeden wel.

Geeft zij met dit antwoord een stille wenk in deze zin: laat ons dat ook maar beproeven en het prieel binnengaan? In deze volkse wijsheid schemert alleszins een tikje meewarigheid door: ‘al wert niet el’, al kwam er niets anders van! Is dit geen volkse spot met dat in haar ogen flauwe gedoe onder die voorname dienaars van Venus? Nog een andere kleine aanduiding wijst erop, dat de personen van de versgroepen XI-XV bij elkaar behoren; men vindt deze in de ‘opschriften’: de heer (XI) ‘sit... vp twater’, de vrouw spreekt hem daar aan (XII), ‘de cnape om eten’ richt zich tot de heer ‘vp twater’ (XIII/XI), terwijl ‘de cnape metten zwerden’ ‘tcamerwijf’ te woord staat,

[p. 285]

van wie de titel vermeldt dat zij zich ook ‘bi den watre’ bevindt (XIV/XV). Verder verdienen nog een paar details onze aandacht. We verwijlen even bij de verzen 89-90:

...spise ende dranc

Was al bereit eer dhondekine quamen.

De dienaar treft geen schuld, wanneer de heer niet op tijd wat gebruikt. Het eten stond reeds klaar ‘toen de hondjes kwamen’. De boodschap van ‘de cnape om eten’ klinkt bijzonder beleefd. Bij nadere ontleding herkennen we dadelijk: 1. zijn onderworpenheid (‘ghelieuet hu, heere...’), 2. zijn stiptheid (‘eer dhondekine quamen...’), 3. zijn verontschuldiging (‘ic hadde hu gheroepen ouer lanc...’), 4. zijn motivering (‘haddic hu niet ghewaent vergramen...’), 5. de herhaling van ‘ghelieuet hu’ in ‘als ghi wilt...’ en alsof hij zelf niet verder mocht aandringen: ‘in gods namen’. Wie als de auteur van dit achtste Gruuthuse-gedicht met vijf versjes (89-93) de onderdanigste dienstvaardigheid, gepaard met een natuurlijke hoffelijkheid, in een vlotte, nergens haperende of holklinkende taal weet uit te drukken, verdient meer aandacht dan tot nog toe aan hem werd besteed. Nu treft daar nog die zonderlinge tijdsbepaling: ‘eer dhondekine quamen’. Zij kan haar oorsprong vinden in een berekende dienstvaardigheid van de knecht, die wellicht de volgende middeleeuwse spreuk indachtig was: ‘Dieghene die mint den man, dat hi sinen hont goets an’. De zin wordt duidelijk: ‘Wat zou ik voor U niet op tijd gezorgd hebben, het eten staat al lang klaar, zelfs de honden behoefden niet te wachten’. Deze tijdsbepaling, ofschoon dan niet slecht gevonden, komt toch zeer onverwacht... tenware op het schilderij een paar honden afgebeeld stonden, zoals we die daar wel meer aantreffen.

De taal van de beide ‘cnapen’ leert ons nog iets. Nuttig is de vergelijking van deze twee ondergeschikten met hun gelijken uit de versgroepen VIII en X. Hier treft een parallellisme, dat naar een verklaring doet zoeken. In onmiddellijk contact met de oversten zijn ‘de man metten broode’ en ‘de cnape om eten’ zeer beleefd, terwijl ‘de man metter spade’ en ‘de cnape metten zwerden’ zich veel vrijere uitlatingen veroorloven. Dit is wellicht te verklaren uit de grotere afstand, die de laatsten van hun meesters afzondert. Zo treft hier weer een onderscheid, dat zich op het schilderij gemakkelijk laat indenken, terwijl het gedicht daarvoor een zekere motivering mist.

In een volgende scène komen weliswaar weeral slechts twee ‘ghelieven’ in gesprek met elkaar (versgroepen XVI en XVII), doch een

[p. 286]

stapje verder staan twee andere personen, twee ‘ghespelen’ (XVIII en XIX), die door de inhoud van hun conversatie innig met de voorgaanden verbonden zijn. We stellen ons dus een tweeledig groepje van vier personen voor. Een man en een vrouw staan in gesprek ‘te samen minnentlijch ghepaert’ zou het in de liederen heten, terwijl twee vrienden hen van op enige afstand gadeslaan. Begrijpelijk is de verontwaardiging van deze laatsten wanneer de jongste zijn geliefde herkent in de vrouw, die daar zo vertrouwelijk staat te praten en bij de kin genomen wordt. Ofschoon zijn gemoed hiertegen dadelijk in opstand komt, vraagt hij zich toch af, of die hofmakerij wel erg in heeft, en hij is ten slotte geneigd dit niet te geloven. ‘Dhoudste ghespele’ daarentegen heeft al meer ervaring op dat stuk en waarschuwt ernstig zijn jonge vriend.

Slechts terloops hebben we hierboven reeds het vers ‘Si nam hem bi den kinne’ (lied 48) aangehaald en naar de XVI. versgroep verwezen, naar ‘de man die bi den kinne nemt’. De vergelijking mag bij deze letterlijke overeenkomst niet blijven, te meer, daar we hierin slechts een cliché willen zien. Opvallender dunkt ons de bespieding, met de daaruit voortvloeiende vrees voor de ‘niders’. Nergens zijn de ‘ghelieven’ vrij, ook niet in de ‘rozengaard’, deze ideale, ingebeelde tuin van Venus. Hier komen nochtans geen eigenlijke ‘wroughers’ om het hoekje kijken, doch twee ‘ghespelen’, twee vrienden, die in dit gedroomd milieu wel schijnen thuis te horen. In de liederen vindt men meer samenspraken tussen twee personen van hetzelfde geslacht, die elkaar hun minneaangelegenheden toevertrouwen of raad vragen. Men vergelijke de liederen nrs. 54, 55, en 56. In een ander lied (nr. 91) wint een man de raad in van een vrouw. Hierin vertoont de Middelhoogduitse minnelyriek grote verwantschap met de onze. Bij Uhland lezen we: ‘Ein verbreitetes Geschlecht sind die Lieder von zwei Gespielen... Zwei Gespielen begegnen einander Kunde zu sagen, die Herzensnot zu klagen usf.’³⁴. Men zou haast moeten denken, dat dergelijke gesprekken over minneaangelegenheden bij Venus' wetten geregeld waren: ‘Est ooc so dat u Venus werc / Te lastelijc es ende ooc te sterc/... Kiest hulpe, daer ghi u in betraut’³⁵. Op te merken valt ook, dat de twee personen in de versgroepen XVI en XVII zich spijt alle verdenking geenszins te buiten gaan. Bij deze hoofse minnaars is blijkbaar nergens een spoor van ‘onsteidigheit’ te bespeuren.

34 L. Uhland, t.a.p., pag. 522.

35 Gruuthuse-gedicht nr. II; ed. Carton o.c. pag. 377.

[p. 287]

Wel neemt de man de schone bij de kin en maakt haar een vriendelijk compliment, doch hij zegt niets dat op een directe liefdesverklaring gelijkt, terwijl zich ook de vrouw zo uitlaat, dat haar woorden geenszins de partner van het gesprek moeten gelden. De ‘ioncste ghespele’ schijnt in haar zelfs een zeer trouwe geliefde te hebben. Dit verhoogt niet alleen de spanning in de vier versgroepen, doch adelt ook de ‘minne’, die we uit al de gesprekken van deze hoofse minnaars leren kennen. Het werpt tevens een ander licht op de oude vriend, die blijkbaar niet kan verdragen dat de zon in het water schijnt, en de jonge man bij het kruis bezweert de verdachte zaak niet zo te laten.

Geen enkele verhalende of beschrijvende trek verbindt deze vier versgroepen (XVI-XIX) met de voorgaande, ook niet met de volgende drie versgroepen XX, XXI en XXII, die we nu van dichterbij onderzoeken. Dit driestemmig onderhoud wordt beheerst door een rozenmotief. Het ‘ioncwijf metten rozen’, kennelijk in dienst van de ‘vrauwe metten hoede’ zet het gesprek in, dat zakelijk aanvangt: ‘Mevrouw, hier zijn geurige rozen, maar ze zijn allemaal wijd opengegaan. Daar staan er nog, die niet ontloken zijn, daarom heb ik ze laten staan. Als U wilt ga ik er wel om’. De ‘vrauwe metten hoede’ richt zich eerst tot het meisje, en slechts in de laatste verzen tot ‘de rudder metten hoede’. Dit is de enige versgroep waarin zich iemand tot twee verschillende personen wendt; ‘de man metten broode’ declameerde meer voor al wie 't horen wilde. Een grote fout tegen de aard van dit onderstelde schilderijgedicht is dat niet. De vrouw en de ridder staan of zitten immers dicht bij elkaar, in de onmiddellijke nabijheid van het meisje dat de rozen aanbrengt. Niets belet de vrouw aldus te spreken met de ogen op de aangeboden bloemen gericht. Bijzonder behendig trouwens heeft de dichter deze overgang van de ene persoon naar de andere in het gesprek uitgewerkt. De eerste twee verzen schijnen uitsluitend voor het dienstmeisje bestemd; in de volgende drie regels spreekt de vrouw meer voor zichzelf, terwijl ze zich tot de ridder wendend, het gesprek over de rozen in het symbolische moduleert. We verstaan haar zo: ‘De rozen, die je daar hebt geplukt, zijn zo oud en verlept. Ik had liever groene knoppen. Men trekt best jeugdige knoppen, meen ik, te meer daar dit nu mogelijk is, (m.a.w. daar nu die jeugdige knoppen ‘int saysoen’ zijn). Onze minne, heer, blijft steeds jeugdig en fris (int saysoen), ten ware dat U aanleiding gaf (tot een breuk tussen ons, tot een andere verhouding tussen ons beiden). De ‘rudder metten hoede’ antwoordt hierop hele-

[p. 288]

maal in de trant van de liederen uit het Gruuthuse-handschrift: ‘Vrouw, laat maar die rozen (waar ze zijn, of ongemoeid), want in mijn hart is een rozestruik die steeds bloeit, dag en nacht, met een menigte van groene bladeren. Die hebt U in Uw macht (daarover moogt U beschikken). U zijt, ik wil 't bekennen, de roos die nooit mag verslensen’

Meer uitgewerkt komt dus hier het beeld voor, waarop we reeds een paar maal de aandacht moesten vestigen, vooral bij de behandeling van de X. versgroep. Dit zeker niet omdat deze metafoor zo schoon zou zijn: daar bloeit een rozestruik in het hart van de minnaar; daarover beschikt de geliefde; zij heeft die struik in haar macht (‘dangier’, elders ‘in dijn behoet’); zij zelf zou er dan nog de roos van zijn. Daar is blijkbaar iets dat niet helemaal sluit. Nochtans het beeld komt herhaalde malen voor. We citeren uit het lied nr. 122:

Ghebloiet staet een gardekijn,
So vaste nye ghein in mi en stoet;
God groetu, ioncvrouw edel, fijn,
Dat rus haenstu in dijn behoet³⁶.

Een zeer onduidelijke plaats in het lied nr. 129 durfden we, steunend vooral op de rijmen en de talrijke clichés die in deze lyriek voorkomen, als volgt emenderen:

Lieflic beild, recht wijflic scijn,
Nu (ben ic dijn).
Dus hat ghewracht dijn scone moet
Ende haet gheplant een (gardekijn)
Int hertze (mijn),
Daer nie ghein (in so vaste en stoet).
Neimstu mir niet in dijn behoet
......³⁷

Misschien verdient hier ook het religieuze lied nr. 97 een vermelding, omdat het dezelfde beeldspraak op Onze Lieve Vrouw betrekt, en de hoofse minnelyriek wel eens uit de Maria-verering werd verklaard:

Binnen in mir hertzen cas,
Daer staet een bloume, die lieft mir bas
Dan wes ich anders doen begrijf³⁸.

Laten we er nog attent op maken, dat hier weer drie in minnegekoos

36 Cartons uitgave, o.c. pag. 203.

37 Cartons uitgave, o.c. pag. 210; vgl. ook aantekening nr. 5.

38 Cartons uitgave, o.c. pag. 170.

[p. 289]

vereende paartjes elkaar in het gedicht opvolgen. Bij gebrek aan afdoende argumenten valt het zeker te betwijfelen of we ze als een min of meer gesloten groep mogen interpreteren. Naar het einde van het gedicht toegaande, geraken we met het probleem der groepering beter vertrouwd. Duidelijk is gebleken, dat zich voor sommige versgroepen, uit de tekst zelf, met of zonder bijkomende dwang van de titels, een zekere eenheid opdringt. Voor andere versgroepen daarentegen kan de lezer alleen gissen, terwijl de tekst voor meer suggesties vatbaar blijft. Zo is het al even gemakkelijk de personages van de zes opeenvolgende versgroepen XXI-XXVI samen te zien, als tussen hen elk verband te negeren. Bij elkaar behoren zeker de versgroepen XX, XXI en XXII; dit blijkt uit het gesprek over de rozen duidelijk genoeg. Hetzelfde geldt voor de versgroepen XXIV, XXV en XXVI, die door het ‘perenmotief’ kennelijk een geheel uitmaken. Wie deze twee drieledige groepjes met elkaar vergelijkt, ziet hoe voor de derde maal een reeds gereleveerde, gelijkaardige tegenstelling ditmaal de beide dienstmeisjes typeert. De meid die tot de meesteres spreekt, doet het beleefd, de andere, die zich blijkbaar niet in de onmiddellijke omgeving van haar oversten bevindt, geeft vrijelijk en op een volkse wijze haar opvattingen te kennen. Men stelt dus best nog eens: 1. ‘de man metten broode’ tegenover ‘de man metter spade’, 2. ‘de cnape om eten’ tegenover ‘de cnape metten zwerden’ en 3. ‘tioncwijf metten rozen’ tegenover ‘tioncwijf metten corue’. Het opzet is duidelijk. Wie deze tot driemaal toe gebruikte antithese, deze onmiskenbare stijlfiguur een toevallige herhaling wil noemen, moet aan knoeierij denken, waar wij menen een vakman aan het werk te zien. De repetitio is immers steeds armoede of stijlmiddel. Voor een losse groepering van de zes personen in de versgroepen XXI-XXVI pleit dus zeker al deze antithese van de twee dienstmeiden, die op hun beurt, de ene de gesprekcyclus inleidt, terwijl de andere hem afsluit. Als bijkomende argumenten kunnen gelden, de overeenkomst in de gesprekken van deze ‘ghelieven’, alsook een zekere verwantschap in de attributen die hun zijn bijgegeven: rozen, kersen, peren; verder nog een opvallende symmetrie in de opbouw van dit ensemble, waartoe natuurlijk ook de dienstmeisjes behoren:

drie personen	twee personen	drie personen
tioncwijf metten rozen	de vrauwe metten	twijf van den peren
de vrauwe metten hoede	keersen	de man van de peren
de rudder metten hoede	de man metten	tioncwijf metten corue
	kersen

[p. 290]

Uitgesloten is het niet, dat de scheldende ‘Wouter’ (XXVIII) en de knecht (XXIX) eveneens als dienstpersoneel bij deze groep moeten gedacht worden. De woedende baas vraagt de luilak van een knecht waar hij zo lang met het eten gebleven is. ‘De lieden zijn ouer lanc gheseten’, zij wachten dus blijkbaar na een wandeling op de komst van de knecht; want, ‘Radde de spise hier ghezijn, se ware gheten’. Nu weten we uit de mond van de vrouw met de kersen, dat de man tot wie zij zich richt, neerzit: ‘ghi sit so zeere der vp ende ziet’. Anderzijds moet gezegd, dat ‘de peinsere’ uit de volgende versgroep eveneens ‘sit’. Hiermee werd wel een uiterste poging gedaan om de gesprekken van de versgroepen XX-XXIX dichter te doen aansluiten. Tot zo ver kan men met aanvaardbare suggesties gaan, doch een stap verder beweegt men zich volledig in het rijk der verbeelding, waartoe dit ‘gedroomde schilderij’ zo zeer verleidt. Dan maar liever naar de realia, naar de vrijende paartjes, de gesprekken, de kersen en de peren.

Minder omslachtig doch veel smaakvoller dan de rozenmetafoor is de beeldspraak die ‘de man metten kersen’ (versgroep XXIV) gebruikt. Ze wordt door ‘de vrauwe metten keersen’ (versgroep XXIII) uitgelokt. Slechts wie dit inziet, kan de snedige repliek van de minnaar voldoende appreciëren en zal geen ogenblik geneigd zijn, om daarin een flauw specimen van de afgezaagde kleurensymboliek te gaan zoeken, die in dit soort minnelyriek thuishoort. Zo spreekt de vrouw: ‘Heer, lust U niet wat van deze kersen? U zit er toch zo op te kijken (blijkbaar in gedachten verzonken; vgl. verzen 150-154)! Neem deze, en zeg me wat U denkt. Noch over dag, noch 's nachts kan kommer deren, als ik maar bij U mag zijn. Ik heb de indruk, dat ik niet ben zoals U (dat ik U niet slacht)’. Hierop antwoordt ‘de man metten kersen’: ‘Vrouw, ik denk anders niets, dan dat elk kersje apart (letterlijk: bij één genomen) de kleur heeft van mijn kleed; gekleurd zoals Uw kleed zijn de zuivere steeltjes. Zo zijn wij beiden één (gemeen), verbonden in stralende vreugde. Dat is mijn mingenot’. Hoe knap is ook deze conversatie opgebouwd. De kersen, die straks symbool zullen worden, vormen eerst slechts de aanleiding tot het gesprek. Men vergelijke dezelfde net ingewerkte overgang bij de behandeling van het rozenmotief. De vrouw biedt haar minnaar een handvol kersen aan, waarop de man zo nadenkend zit te kijken. Dit wel niet alsof hij nog nooit kersen gezien had, of daar nu zo bijzonder veel trek in had! De woorden van de dame, die beweert geen zorgen te kennen als ze maar bij hem mag zijn, en haar indruk, dat de man

[p. 291]

haar hierin niet gelijkt, bewijzen dat deze minnaar al weer in gedachten verzonken zit. Inderdaad, hij ‘peinst’ (vgl. vers 154) zoals zoveel andere minnaars in dit achtste Gruuthuse-gedicht, en hij zegt ook wat hem in de kersen zo zeer tot nadenken stemt. Hij knoopt aan bij de laatste woorden die de dame sprak, bij het onderscheid, dat zij zo sterk schijnt aan te voelen (vgl. vers 153) en waarvoor hij nu in de kersen een passend beeld vindt. Liefde komt niet voort uit gelijkheid. Maar zoals de verscheidenheid van kleuren in de kers toch bij deze éne vrucht past, zo belet een overeenkomstig onderscheid in de kledertooi bij de ‘ghelieven’ ook niet, dat zij één onscheidbaar, echt minnepaar vormen.

Zeker horen de volgende drie versgroepen (XXV, XXVI en XXVII) bij elkaar; het perenmotief vlecht ze samen, en met de aanwezigheid van een dienstmeisje bij deze voorname vrijers geraakte de lezer reeds vertrouwd. Naar hun esthetische waarde beoordeeld staan de versgroepen XXV en XXVI ver beneden de onmiddellijk voorafgaande. Zo lijkt het althans. Niet alleen de drie Franse leenwoorden, die in rijmpositie fel doorklinken, maken de taal van ‘twijf metten peren’ onsmakelijk of op zijn minst precieus, maar ook die watervalletjes-constructie van haar lange volzin, en dan zeker vers 162, dat als een stoppertje aandoet, dat alles kan wel niemand bekoren. Doch voorzichtig maar! Het is toch niet ondenkbaar, dat op het vermeende schilderij de uitbeelding van deze dame van die aard zou geweest zijn, dat de dichter hier een onbeduidende precieuze in een opzettelijk geaffecteerde taal heeft willen aan het woord laten. Hoe moeilijk valt het een dichter, die zeker van talent getuigt, te beoordelen in zijn interpretatie van een ander kunstwerk, het hier onderstelde schilderij, dat ons ontoegankelijk blijft. Wie dit gedicht kon toetsen aan het schilderij - denk aan het opzet van de kunstenaar - vond hier misschien een prachtige nabootsing, een treffende interpretatie van een houding of een blik, van kledij of van een gehele verschijning; en waarom niet eens een geslaagde parodie? Betekenen deze woorden soms meer dan een letterlijke omzetting in moderne taal kan verduidelijken? Waarschijnlijk niet, ook al mocht iemand in de verzen 165-167 een zweem van dubbelzinnigheid vermoeden, want het antwoord van ‘dheere metten peren’ lijkt niets meer dan een aardige collectie clichés uit de liederen. De lezer mag zelf oordelen; zo spreekt ‘twijf van den peren’: ‘Heer, werp hierin³⁹ een peer, die

39 Waarschijnlijk moet ‘in mijn schoot’ verstaan worden, daar de paartjes vermoedelijk neerzitten. Vgl. vers 182: ‘De lieden zijn ouer lanc gheseten’.

[p. 292]

U, noch mij, noch iemand deert (stoplap?); maar die wel⁴⁰ mijn hart versterkt, en die ik dan ook⁴⁰ met lust geniet, en die me voedt wanneer ik 't begeer; een peer van zulke smaak (voorzien), dat ze mij in genen dele tegenvalt’. Daarop antwoordt ‘dheere metten peeren’: ‘Mijn liefste vrouw, zie, daar is er een (of ook: hier heeft U er een, in de onderstelling dat de man haar een peer aanbiedt), waarmee ik U terzelfder tijd geest, hart en gemoed schenk en alles wat van mij is. Al ben ik het maar weinig waardig, ik wil voor eeuwig Uw dienaar zijn (Uw slaaf!), steeds zo 't U belieft’.

Van terzijde zal ‘tioncwijf’, dat met de korf aan de anu de ‘ghelieven’ moet bedienen, dit geaffecteerde gesprek gehoord hebben. 't Is waarlijk niet van aard om haar goede, volkse smaak te bevredigen. Ook haar inspireert de ‘peer’, doch tot een veel sappiger betoog. Met een eenvoudige woordspeling bewijst de dichter hoe goed hij dat klein volkje begrijpt. ‘Een pere ghecrighen’ betekent voor het dienstpersoneel nog iets anders dan wat deze deftige vrijers zich voorstellen. Overduidelijk toch zinspeelt ‘tioncwijf’ in de verzen 178-180 op de ‘muylpere’ die in de middeleeuwen tenminste zo goed bekend was als nu. Men vergelijke slechts het Mnl. Wb. en Stoett⁴¹. Carton heeft noch de dichter, noch ‘tioncwijf’ begrepen, anders had hij na vers 178 geen punt geplaatst. Hierdoor immers werden de verzen 179-180 volstrekt onbegrijpelijk. Wat mogen ook Verdam en Gessler bij deze verzen gedacht hebben, indien zij meer dan louter paleografische belangstelling hadden? Overal blijkt toch, dat deze schrandere vorsers zich onvoldoende om de betekenis van de tekst bekommerden. Houdt men vers 179 voor een gewone tussenzin, en laat men - met inachtneming van deze tussenzin - vers 180 aansluiten bij vers 178, dan wordt alles klaar. Het dienstmeisje dat in de versgroep XXVII aan het woord komt, zegt: ‘Die zulk een peer kon krijgen, geschonken met een zo goed hart, dat was waarachtig een heerlijke vrucht. Maar men deelt de dag door peren (muilperen, slagen) uit, - wie ze lust mag ze vangen - die niet zulk een uitwerking hebben’. Dat knechten en meiden in de middeleeuwen gemakkelijker een ‘peer’ kregen dan nu, vernemen we al vijf verzen verder, waar Wouter de aankomende knecht

40 Vgl. F.A. Stoett: Middelnederlandsche Spraakkunst; 's Gravenhage, 1923, § 139: ‘entie’ = ende die, bet. ‘en (dat) wel; maar dan ook’.

40 Vgl. F.A. Stoett: Middelnederlandsche Spraakkunst; 's Gravenhage, 1923, § 139 ‘entie’ = ende die, bet. ‘en (dat) wel; maar dan ook’.

41 F.A. Stoett: Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uitdrukkingen en Gezegden; Zutphen, 1943, II, nr. 1573, pp. 55-56. T.a.p. ook oudere citaten van ‘peer’ voor ‘muilpeer’.

[p. 293]

toeroept: ‘Ic zal hu wellecommen met smeten!’ Ook de middeleeuwse kluchten vermelden wel eens: ‘Hier smiten si!’

De versgroepen XXVIII en XXIX, waaruit daareven een vers werd geciteerd, schijnen alleen om deze overgang al aan te sluiten bij de voorgaande. Maar daar is meer. Voor de derde maal immers volgt op een groepje ‘ghelieven’ een stelletje dienstpersoneel, dat telkens in de weer is om de ‘quelende’ (betekent o.a. wegterende, verkwijnende) minnaars te voeden. Men vergelijke de versgroepen VIII, XIII en XXIIX, respectievelijk gesproken door ‘de man metten broode’, ‘de cnape om eten’ en ‘Wouter’. Daar reeds meer aandacht besteed werd aan de versgroepen XXIIX en XXIX, kan hier deze commentaar volstaan. Misschien verduidelijkt nog de volgende overzetting: ‘Wat, kerel! Luilak! Vooruit kerel! De mensen zijn al lang gezeten. Waar blijf je hangen (overliggen = uitblijven)? Ben je smoordronken? Waren de spijzen hier geweest, men had al gegeten. Ik zal je verwelkomen met een pak slaag’. De arme knecht heeft wel een excuus voor zijn vertraging: ‘Wat! Ja, Wouter, ik kom! Wat sta je daar zo te briesen! Denk je dat ik een paard ben? Had men mij de weg niet gewezen, ik was in de richting van Lapscheure verdoold geraakt. Je hebt ongelijk, dat je zo te keer gaat!’

In de laatste zes versgroepen (XXX-XXXV) volgen weer drie paartjes elkaar op, doch deze keer zodanig, dat geen enkel detail toelaat enig onderling verband tussen deze personages te ontdekken. Wel is ook hier minne het volgehouden thema; niet meer echter dan in zoveel andere versgroepen. Dat voor de derde maal, zonder enige onderbreking, drie koppels op elkaar volgen - dit was ook het geval in de versgroepen I-VI en XXI-XXVI -, lijkt nog geen afdoende argument om tussen deze laatste zes personen meer verband te onderstellen. De aanduidingen in de titels en de aard van deze gesprekken doen zelfs eerder aan losse paartjes denken. Niet ongegrond is daarom het vermoeden, dat deze figuren zich wat dieper in het perspectief van het schilderij zouden bevinden. Van nature uit blijft toch de ‘peinsere’ een eenzaat (XXXI); de vrouw, die wel de blik op hem gevestigd houdt, richt zich niet eens rechtstreeks tot hem, spreekt slechts over hem, al moet hij haar wel begrepen hebben. Het kussende paar (XXXII/XXXIII) zoekt zeker geen gezelschap, ofschoon wel enkele lieden in de omtrek vertoeven, want zij voelen zich ‘niet vri’ (vers 204). ‘Die leste man metten valke’ (XXXIV) en de vrouw, die eveneens met een jachtvogel op de hand, de minnaar begeleidt (XXXV), schijnen wel uit de verte van een jachtpartijtje terug te komen.

[p. 294]

Opvallend korte versgroepjes worden in de mond gelegd van ‘de vrauwe ziende na den peinsere’ en van deze man zelf. Is het niet alsof zeven verzen alle minnaars van het hoofse type worden toebedeeld, terwijl de geringste afwijking van dit getal steeds een uitleg vindt in de aard van de personages of van hun gemeenschap? Bijzonder duidelijk zijn deze versgroepjes niet, tenware men ze als volgt mocht begrijpen: ‘de vrauwe ziende na den peinsere’ spreekt zo maar voor zich uit, niet rechtstreeks tot de man die ze gadeslaat, doch wel zo luid, dat deze haar kan begrijpen. Ze zegt: ‘Helaas, hoe diep in gedachten verzonken zit daar die man! Me dunkt dat hij niet vrolijk kan zijn. Zeker weegt hem zijn minnelast⁴² te zwaar’. Hierop antwoordt de ongelukkige minnaar: ‘Vrouw, mij is daar maar weinig aan gelegen (nl. dat ik niet vrolijk kan zijn en het lastig heb). Bevrijdt U me van dat leed, dan acht ik de misère van een ander niet meer (= dan lijkt me het leed van een ander zo onbeduidend in vergelijking met het mijne, dat het mij niet zou kunnen deren; m.a.w.: voor het leed van gelijk wie ben ik niet bevreesd, als U me maar kon verlossen van het verdriet waaronder ik thans gebukt ga, en dat U alleen kunt lenigen)’.

In dit schilderij-gedicht heerst maar weinig regelmaat wat de volgorde betreft, waarin de beide geslachten elkaar afwisselen. Nu eens spreekt de minnaar voorop, dan weer komt eerst de vrouw aan het woord. Misschien ligt ook hierin een reden om aan te nemen, dat de plaats van de personen op het onderstelde schilderij deze volgorde zou bepaald hebben. Alleszins treffen weer in dit verband de versgroepen XXX en XXXI, daar in deze korte conversatie het volle licht op de man valt, die slechts na de vrouw zijn beurt krijgt. Vooraleer ‘de peinsere’ spreekt, wordt hij reeds genoemd in die zonderlinge titel, die wel geen ander doel kan hebben dan de bewuste dame nauwkeurig op het schilderij aan te duiden. Deze overweging kan de desbetreffende commentaar bij de versgroepen VI/IX en XII/XIII meer geloofwaardigheid bijzetten.

De versgroepjes XXX en XXXI doen verder denken aan een eerste ontmoeting, waarbij de dame avances zou doen. Ook zo iets behoorde blijkbaar tot het gezelschapsleven van de middeleeuwer, die in deze minnelyriek hoe langer hoe minder van de moderne mens schijnt te verschillen. De omstandigheden en de mogelijkheden waren vaak an-

42 Het hele Gruuthuse-hs. door is er spraak van deze minnelast en van geen andere; waarom zou dit hier het geval niet zijn?

[p. 295]

ders, de uitdrukking van gevoelens en gedachten klinkt meestal zeer bevreemdend, uiterst conventioneel en onnatuurlijk; maar wat verschilt daar essentieel? Tot deze bevinding komen toch de jongste bijdragen over de Middelhoogduitse hoofse minnelyriek⁴³. En wat dan gezegd van de volgende twee versgroepen (XXXII/XXXIII), waarvan het belang juist in dit verband niet hoog genoeg kan aangeslagen worden. Hier komt een kussend paar aan het woord in een taal, die hoegenaamd niet anders klinkt dan die van zoveel hoofse minneliederen die het Gruuthuse-handschrift bevat. Alle bevreemding komt wel van de verrassende titel ‘de cussere’, want noch in zijn woorden, noch in die van ‘twijf’ komt één gedachte, één woord of wending voor, die niet evengoed in de liederen kon staan. ‘De cussere’ zegt: ‘Mijn uitverkoren, beeldschoon lief, mocht dit (kussen) eeuwig blijven duren. Al kon ik alle weelde genieten naar wens, ik zou niets anders kiezen’. De genoegens van ‘twijf’ zijn echter weer niet onvermengd door de aanwezigheid van de gevreesde ‘wroughers’. ‘Troost van mijn hart’, antwoordt zij, ‘ik ben bang, dat afgunstigen ons zouden zien. Daarom vraag ik u, dat ge toch voor mijn goede naam zoudt zorgen (voor mijn eer), want wij zijn hier niet vrij’.

Van kussen is in de Gruuthuse-liederen, die nochtans meestal liefde als thema hebben, maar weinig sprake. Veeleer domineert hier het verlangen slechts de dienaar, de slaaf of ‘eighin’ van de geliefde te mogen zijn, en dit voor een loon, dat nauwelijks meer dan ‘confoort, danc, troost’ of een ‘oghenblijch’ (= oogopslag) heet. ‘Die minne es clein die verlanghen doet’. Alleen in twee liederen komt het werkwoord ‘kussen’ voor, en daarbij moet nog onderstreept worden, dat het telkens verhalende stukjes betreft. Deze nu zijn in de gehele codex, afgezien natuurlijk van de zinnelijke, gewaagde, om niet te zeggen scabreuze nummertjes, zeer zeldzaam. In het lied nr. 5 nodigt ‘een rudder waelghedaen’ een meisje uit hem te volgen. Hij belooft haar geld en goed, doch de schone houdt meer van trouw. Toch geraken zij akkoord:

Hi nam de scone smale
Voren vp sinen scoot;
In eenen groenen dale
Voer hi met ghenouchden groot.
Hi cussetze an haer mondekin root⁴⁴.

43 W. Mohr: Minnesang als Gesellschaftskunst; Der Deutschunterricht, Stuttgart, 1954, Heft 5; t.a.p. interessante literatuuropgave.

44 Cartons uitgave, o.c. pag. 62.

[p. 296]

Ook het lied nr. XXI begint in de echte verhaaltrant:

Ic quam in een prieel geganghen,
Daer vandic twee ghelieuen staen,
Den tijt en consten niet verlanghen,
In anders arem waer si beuaen⁴⁵.

Om de beurt komen dan de vrijers aan het woord en beloven elkander trouw. De voorlaatste strofe luidt:

Van deser tale wert hi verblijt;
Hi cussetze aen haer mondekin root,
Daer mede so corten si den tijt,
Want soet (= si het) hem waerlic nie verboot.
Sin hooft leidi in haren scoot,
Met cussene bleuen si ghemeine⁴⁵.

In de tweede regel van deze strofe treft de letterlijke overeenkomst met een geciteerd versje uit het lied nr. 5, waarbij meer nog dan het cliché, die herhaalde, zonderlinge spelling ‘cussetze’ opvalt.

In het gesprek van ‘die leste man metten valke’ (XXXIV) en van ‘twijf metten valke’ (XXXV) wordt het thema ‘afscheid’ ontwikkeld. Hierdoor past deze conversatie bijzonder goed op het einde van dit lange gedicht. Zowel de woord- als schilderkunstige uitbeelding van de rozengaard mag in de middeleeuwen een modekwestie geweest zijn, en de herhaalde ‘adieus’ mogen hier gezocht lijken, goed gevonden zijn ze alleszins ook. De taal van deze laatste versgroepen behoeft geen verklaring; hun overvloed aan clichés maakt ze in modern Nederlands omgezet volstrekt ongenietbaar. ‘Vaarwel en tot weerziens!’ moest het daar beknopt luiden. Slechts de hoop mekaar weer te mogen ontmoeten houdt de minnaars recht. Twijfel hieromtrent komt echter niet op, want onwankelbaar is hun trouw. Dit afscheidsmotief luidt in perfecte harmonie met de inhoud van de voorafgaande gesprekken; de verwantschap met de liederen is ook hier zeer groot. Enkele afscheidsliederen behoren immers tot de schoonste in de bundel⁴⁶.

Is het niet zonderling, dat Verdam spijt dit afscheidsmotief en spijt ‘deerste etende’ (versgroep I), toch aan een fragment dacht? Neen! Zo bevreemdend is dit zeker niet, als men bedenkt dat een Middelhoogduits ‘Gemälde-Gedicht’ precies dezelfde suggestie uitlokte, en

45 Cartons uitgave, oc. pp. 77-79.

45 Cartons uitgave, o.c. pp. 77-79.

46 Enkele afscheidsliederen in het Gruuthuse-hs. zijn de nummers: 45, 70, 72, 80, 96, 104 en 108. Het lied dat aanvangt met het vers ‘Sceiden, onverwinlic leit’ (nr. 96) is slechts het bekendste, doch misschien niet eens het mooiste van de reeks.

[p. 297]

als fragment beschouwd bleef, zolang men niet had ingezien dat het een ‘schilderij-gedicht’ was⁴⁷. Ook de treffende overeenkomst in deze vergissingen pleit voor onze thesis: het achtste Gruuthuse-gedicht is een schilderij-gedicht.

Ofschoon een grondig onderzoek naar de intrinsieke waarde van deze verzen niet beoogd werd en zeker buiten het bestek van dit onderzoek zou treden, blijkt toch al duidelijk genoeg, dat hier een interessant gedicht veel te lang vergeten werd. Een middeleeuws document van zo'n uitzonderlijke aard behoeft niet eens tot de toppunten der lyriek te behoren om voor de literatuurgeschiedenis van groot belang te zijn.

Het achtste Gruuthuse-gedicht geeft vooreerst een duidelijker kijk op de verzamellust van onze rijke bezitters van middeleeuwse manuscripten (vgl. Rosenfeld t.a.p.). Het tekent, betrouwbaarder dan allerlei didactische verzen dit hadden kunnen doen, de hoofse minnaars en tevens de houding van het volk tegenover hun minnehandel. Als schilderij-gedicht is het een belangrijke, niet langer ontbrekende schakel, waarvan men wist, dat de literatuur van een buurland die bezat, en als dusdanig levert het nieuwe stof ter studie van nog duistere doch onmiskenbare betrekkingen tussen de Middelnederlandse en Middelhoogduitse literatuur. Het achtste Gruuthuse-gedicht werpt vooral meer licht op de zo problematische hoofse minnelyriek. Waar onze literatuurgeschiedenis over dit soort lyriek handelt, wordt gewoonlijk naar het Gruuthuse-handschrift verwezen, maar dan toch slechts naar de liederen, ‘waarvan een groot deel verwantschap vertoont met de Duitse minnepoëzie volgens de bekende opvatting der hoofse liefde als een dienst vol trouwe toewijding’ (Knuvelder). Als men hoofse minnelyriek vindt in de Gruuthuse- liederen, dan is het duidelijk, dat ook dit achtste Gedicht daartoe moet gerekend worden, want noch naar inhoud, noch naar vorm, noch naar woordenschat verschillen de meeste versgroepen van die zogenaamde hoofse minneliederen. Derhalve moet dit achtste gedicht wel nog zeer belangrijk heten in zijn soort, vermits een zo omstreden genre als de hoofse minnepoëzie hier voorkomt in gesprekvorm, en niet als directe, lyrische uiting van een dichter of minnezanger. Het gaat hier om een volstrekt gelijke woordkunst met vele letterlijke overeenkomsten. Hieruit volgt, dat deze minnelyriek, in de mond gelegd van een vrij talrijk gezelschap, niet zozeer doet denken aan verzuchtingen van de dichter

47 Vgl. H. Rosenfeld: Der mittelalterliche Bilderbogen, o.c. pag. 68, nota 3.

[p. 298]

in dienst van een onbereikbaar hoge beschermvrouwe in wier dienst hij stond, doch eenvoudige gelegenheidspoëzie kon zijn, bij de woordkunstenaar besteld ten gerieve van deze hoofse minnaars. De grote vraag luidt: wat is hoofse lyriek, welke verzen rekent men daartoe en welke zeker niet meer, waar en wanneer, hoelang klonk ze zuiver en onvermengd en welke ontwikkeling maakte ze door? Een bijna onoverkomelijke moeilijkheid is het, een onfeilbaar oor te krijgen voor de gevoelswaarde van de woorden en formules die deze poëzie gebruikt. Alleszins gaat het niet op de liederen uit het Gruuthuse-handschrift met een paar handige zinnetjes te willen catalogiseren, zoals onze dikke literatuurgeschiedenissen dat wel eens durven doen. Men vergelijke b.v. J. Van Mierlo, o.c. pag. 93: ‘Hier (in het Gruuthuse-handschrift) bloeit de hoofse Minnelyriek uit en gaat langzaam over van de conventie naar de werkelijkheid van het volkslied. Nog vele van de vroegere hoofse motieven keren hier terug. De wederzijdse verhouding blijft steeds een dienst... De dienst wordt een “eighijn sijn” ...En de “niders” gaan nog steeds hun gang en drijven hun verderfelijk spel’. 't Is net alsof men in deze codex een overgang zou kunnen bespeuren van het ene genre naar het andere, ofschoon er de gewaagdste liedjes met de sereenste minnedeuntjes afwisselen. Spelen die ‘niders’ alleen een rol in de hoofse lyriek? Vgl. ‘De cussere’ en ‘twijf’ XXXII/XXXIII. En als daar staat ‘minnentlijc ghepaert’ of ‘minlic verzaemt’, is dat dan volgens de hoofse formule alleen in gedachten of in een conventioneel gesprek, of zoals in het lied nr. XXI? Elk lied vergt een grondiger onderzoek. De codex is een verzameling aangelegd ten gerieve van een bepaald gezelschap, dat religieuze, deftige, amoureuze en boertige liedjes zong, al naar de gelegenheid, al naar de stemming, al naar de aard van de bezoekers. Omdat in het achtste Gruuthuse-gedicht een hoofs gezelschap optreedt blijkbaar uit de tijd dat deze liederen gezongen werden, kan het als commentaar bij deze lyriek niet hoog genoeg gewaardeerd worden. Men begrijpt het verlangen van dat gezelschap naar de rozengaard, naar het prieel van minne, naar dat ideaal oord van de ‘ghelieven’, als men maar even bedenkt hoe beperkt toen de mogelijkheid van een onbelemmerde dienst van vrouw Venus moest zijn.

Slechts één woordje tekst blijft nog te verklaren. ‘Nota’ leest men duidelijk tussen de laatste regel van het achtste gedicht en het eerste vers van het negende. Moest hier een korte nota volgen, die alle verdere twijfels omtrent de aard van dit gedicht kon uit de weg ruimen? Moest hier een verwijzing komen naar het onderstelde schil-

[p. 299]

derij, of naar weggesneden (geïllustreerde?) foliobladen, waarvan De Vreese gewaagt, of naar de ‘Meester van Louis van den Gruuthuse’, ...of...? We weten het niet; we kunnen geen schilderij, geen tapijtwerk, geen miniaturen of wat anders ook aanwijzen, dat onze hypothese in volle zekerheid zou doen opgaan. Onbelangrijk is het zeker niet, dat hier een louter vermoeden toch tot enige zekerheid gedijde, juist omdat het zoveel onbegrijpelijks verklaarde!

Gent

K. Deleu