Spektator. Jaargang 21

[p. 304]

‘De Kersnacht lagh in stucken’
Gijsbreght van Aemstel, vs. 1175
Ben Albach

Het is niet onmogelijk dat Vondel de situatie in de Gijsbreght van Aemstel (1637) niet alleen ontleend heeft aan Vergilius' verhaal over de ondergang van Troje, maar ook aan een werkelijke gebeurtenis. De val van de stad Amsterdam, tijdens de kerstnacht door een krijgslist overrompeld, komt opvallend overeen met de val van de bisschopsstad Mende (Zuid-Frankrijk) met Kerstmis in het jaar 1579.

Na de moord op duizenden vooraanstaande protestanten in de Parijse Bartholomeusnacht (de ‘Bloedbruiloft’, 1572) beramen de hugenoten represailles. De edelman Mathieu de Merle (in het Latijn Merula), fanatiek en onbarmhartig aanvoerder van een troep rebellen - ook hier ‘geuzen’ genoemd -, bereidt in een geheim overleg met geestverwanten binnen de katholieke stad Mende (Gévaudin, zetel van de bisschop) een verrassingsaanval voor. Afgesproken wordt dat in de kerstnacht van 1579 op het middernachtelijk uur de stadswallen zullen worden bestormd, zodra de klokken beginnen te beieren. Het overdonderend lawaai, nog versterkt door weerkaatsing tegen de bergwanden in de omgeving, blijkt een geschikt moment voor een onverwachte actie. Door het klokgebeier dat de krijgsgeluiden overstemt merkt de bevolking, die in de kerken bezig is met zingen en kerstfeest vieren, pas te laat dat de vijand in de stad is en moordt, rooft en vernielt.

Een objectief verslag van dit voorval geeft de gezaghebbende Franse historicus Jacques Auguste de Thou (1552-1617). Het is te vinden in zijn, onder de naam Thuanus in het Latijn geschreven kroniek Historia sui temporis (1606-1609), die ook buiten Frankrijk veel gelezen en geraadpleegd zou worden.¹

De overeenkomst tussen de passage bij Thuanus en het thema van Vondels Gijsbreght is opmerkelijk. In beide gevallen gaat het om de aanslag op een stad, overrompeld in de kerstnacht. Bij Vondel is de krijgslist een Hollandse variant op het voorbeeld van Vergilius: het paard van Troje is hier het ‘Zeepaerd’, met een toespeling op het turfschip van Breda in 1590. De hugenotenkapitein profiteert van het alles overheersend geluid van de kerkklokken op het hoogtepunt van de kerstviering.

Thuanus, hoewel rooms-katholiek, werd door andersdenkenden zeer gewaardeerd om zijn objectiviteit, tolerantie en staatkundig inzicht. Het Edict van Nantes (1598) kwam mede door zijn toedoen tot stand.² Hij correspondeerde met buitenlandse geleerden en dichters, ook in de Nederlanden: Scaliger, Hein-

1 Jac. Aug. Thuanus. Historia sui temporis (ab ann. 1547 ad ann. 1584). Paris 1606-1609. (Tome 4, sub 1580). Vertaling in het Frans: 1) Jac.-Aug. de Thou. Histoire [...]. Traduite sur l'édition latine de Londres (1735) en 2) idem. Histoire universelle [..]. La Haye 1740; de passage over de val van Mende in tome 6, p. 7-8.

2 Zie: Samuel Kinser. The works of Jacques-Auguste de Thou. The Hague 1966.

[p. 305]

sius, Lipsius, Grotius (De Groot) en natuurlijk ook Pieter Cornelisz. Hooft. Vondel sympathiseerde met Hugo de Groot, schreef lofdichten op hem en werkte met hem samen door de vertaling van De Groots Sophompaneas in de Nederlandse taal. Dat stuk zou in Amsterdam geregeld gespeeld worden als Josef in 't hof (1635) en door Vondel aangevuld met twee andere Josef-spelen.

Toen de Gijsbreght van Aemstel klaar was droeg Vondel het treurspel op aan Hugo de Groot, met een vleiende brief, gedateerd 16 oktober 1637, waarin hij naar zijn bron, Vergilius' beschrijving van de val van Troje verwijst. Maar of De Groot hem op de passage bij Thuanus had gewezen blijkt nergens uit.³

De opdracht tot het schrijven van een spel voor de inwijding van de Amsterdamse Schouwburg op 26 december 1637 ging van het stadsbestuur uit, maar wie het iniatief nam en wanneer is niet bekend. De stadssecretaris Daniel Mostart, bevriend met Vondel en betrokken bij diens Nederlandse vertaling van De Groots Sophompaneas,⁴ kan bij de voorbereiding van de openingsvoorstelling een rol gespeeld hebben.

Gijsbreght van Aemstel is, zoals bekend, wat de voorgeschiedenis betreft gebaseerd op Hoofts Geeraerdt van Velsen (en o.a. de kroniek van Van Gouthoeven).⁵ Maar Vondel volgde toch vooral Vergilius' verhaal over de ondergang van Troje na. Zo hield Hooft in dezelfde jaren de historieschrijver Tacitus voor ogen bij het schrijven van zijn Nederlandsche Historiën.⁶

Concrete gegevens vond Hooft in Thuanus' Historia, die hij zeker heeft geraadpleegd. De Thou was op de hoogte van de toestanden in de Nederlanden, beschreef de beeldenstorm in Antwerpen en de politieke situatie in Amsterdam, om enkele voorbeelden te noemen. Volgens Geeraardt Brandt gaf Hooft

geen van al de Historischryveren deezer eeuwe [...] grooter lof dan den grooten Thuanus: beschryvende, onder zoo veelerley bee-zicheeden van recht- en staatzaaken 't geen in de gantsche weerelt in den tydt van honderdt jaaren was voorgevallen; en dat met een vrye pen, die door haat noch gunst verrukt, niemandt lasterde of vleide, en nergens meer op toeley dan om de waerheit t'ontvouwen, en zoo wel de kerkelyke als burgerlijke vrede te vorderen.⁷

Het verslag dat De Thou van de gebeurtenissen in Mende geeft, is nogal summier. Over de gewelddadigheden van de protestantse overvallers in de stad en in de katholieke kerken geeft hij geen details. Blijkbaar was de Franse historicus vooral in de figuur van De Merle geïnteresseerd. In de kring van hugenootse edellieden, zoals Coligny jr. (later zwager van Willem van Oranje), vond men deze De Merle te ver gaan in zijn onbarmhartig fanatisme. Een slimme, onverschrokken, trotse rebellenleider, maar ook wreed en als een duivel gevreesd.

In hoeverre Vondels voorstelling van het ‘stomme’ personage van Witte van Haemstee met zijn mogelijke kennis van deze fanatieke hugenoot overeenkomt, zou nader onderzocht moeten worden. In de beschrijving van Haemstee's gedragingen door de bode en in de ‘stomme vertoning’ is deze geweldenaar weliswaar in de eerste plaats de bloeddorstige wreker van zijn vaders dood,

3 Zie: P.C. Molhuysen. Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 1. Den Haag 1928.

4 G. Brandt. Leven van Vondel. Met eene inleiding en aanteekeningen voorzien door E. Verwijs. Amsterdam 1905, p. 62, rg. 1091.

5 H. Bruch. ‘Bronnen van Vondel's Gijsbrecht’. In: Jaarboek van het genootschap Amstelodamum 29. Amsterdam 1932, p. 45-80.

6 Zie: J.D.M. Cornelissen. Hooft en Tacitus. Nijmegen 1938.

7 G. Brandt, 'T Leeven van [...] Hooft. In: G. Brandt en R. Anslo. Pieter Corneliszoon Hooft ‘deez vermaarde man’ 1581/1647. Ingel. door W. Hellinga en P. Tuynman. Amsterdam 1969, p. 24. Cf. Cornelissen, Hooft en Tacitus (noot 6), p. 82-83.

[p. 306]

tegenover bisschop Gozewijn en Klaeris van Velsen, maar in hetzelfde ooggetuigeverslag is hij tevens niet minder dan een beeldenstormer. Immers, ‘het kostelijck gebeente en d'overheilige asch // van een, die om 't geloof aen God gemarteld was’, waaraan de nog steeds niet uitgeraasde Haemstee zich ook nog vergrijpt, heeft niets te maken met de familiegeschiedenis van de Aemstels en de oorzaak van de krijg.⁸

De gereformeerde predikanten hebben waarschijnlijk nooit geweten dat het thema van de ondergang van Amsterdam in de kerstnacht gelijkenis vertoont met de overmeestering van een stad in de Cevennen door gereformeerde opstandelingen, tijdens de Franse godsdienstoorlog. De kerkeraad had geprobeerd de opvoering van de ‘papistische’ Gijsbreght te verbieden.⁹ Burgemeesters, gesteund door Vondels vrienden en de meerderheid van het college van Schouwburghoofden, zetten echter door. Er moesten wel coupures worden aangebracht - vermoedelijk in de Gozewijnscène -, maar beide partijen waren uit elkaar gegaan met de wederzijdse afspraak dat zij zich niet meer met elkaars zaken zouden bemoeien.

In hoeverre Vondel bij het ontwerpen en uitwerken van zijn kersttreurspel nog aan de gebeurtenissen in Mende heeft gedacht is moeilijk met zekerheid vast te stellen. Het motief van een aanslag juist in de kerstnacht diende in beide gevallen een strategisch belang. In Mende hing dat samen met de harde godsdienstoorlog; bij Vondel wordt het thema van martelaarschap aan de orde gesteld. Maar het religieuze offer waarnaar het optreden van Gozewijn en de Klaerissen verwijst, heeft hier niet de achtergrond van een geloofsstrijd: Haarlem en Amsterdam voeren geen godsdienstoorlog met elkaar.¹⁰ Toch zou het mogelijk zijn te veronderstellen dat het verhaal van de overval der hugenoten in de kerstnacht van 1579 in Vondels gedachten bleef doorwerken toen hij de navrante schildering met woorden (door de bode) en de stilgezette gruwelijke actie (in de ‘vertoning’) ontwierp als een ‘exempel’. De gebeurtenis in Mende was tenslotte ‘waar gebeurd’.

8 Gijsbreght van Aemstel, vss. 1495-1496.

9 L. Oey-de Vita. ‘De edities van Gysbreght van Aemstel gedrukt door Wilhelm Blaeu’. In: Spiegel der letteren 15 (1979), p. 90-91.

10 Zie voor de onduidelijke motivatie van Gozewijns martelaarschap: M.B. Smits-Veldt. ‘Vondels Gysbreght van Aemstel onder de loep; twee gevallen van tekstinterpretatie’. In: Spektator 17 (1988), p. 381-396.

[p. 307]

Appendix

Jac. Aug. Thuanus. Historia sui temporis (ab ann. 1547 ad ann. 1584). Paris 1606-1609, 4 tomi in 3 fol. Citaat p. 406:

1580

extremo anno superiore Matthaeus Merula Mimatum Cabalorum metropolim astu interceperat in peruigilio Natalis Dominici media nocte, cum ad tintinnabuli pulsum, quod in maiore urbis templo immensae magnitudinis erat, inter vicinos montes personante aëre strepitus armatorum vix exaudiri posset. is Marologio cum delectis profectus condicta suis hora scalas admouet, per quas enixi XVII plateam occupant. supervenientibus mox sociis, antequam oppidani per templa sparsi conuenirent, ipso vrbis praefecto, qui primus accurerat, occiso, Merula loco potitur, paucis ex defensoribus in turrim confugientibus, qui paullo post cum nulla auxiliorum spes esset, deditionem fecere, vastatum rapinis oppisum, & templa immani rabie destructa sunt.

1580

Op het einde van het vorige jaar had Mattheus Merle door list Mende, hoofdstad van Gévaudan ingenomen in de nacht vóór Kerstmis, om middernacht, toen bij het klokgelui dat in de grote kerk van de stad enorm was, en tussen de omliggende bergen, door het weergalmen van de lucht de herrie van de gewapenden nauwelijks kon worden gehoord. De aanvoerder had in Marvejol met zijn uitgelezen mannen op het afgesproken uur ladders opgericht waarmee er zeventien omhoog klommen en de hooggelegen straat bezetten. Toen hun bondgenoten er snel bij kwamen voordat de stedelingen die in de kerken verspreid waren zich verenigden en de commandant van de stad zelf, die als eerste kwam aanlopen gedood was, maakte Merle zich meester van de plaats, terwijl slechts enkelen van de verdedigers in de toren vluchtten, die kort erna toen er geen hulp meer was, zich overgaven. De stad werd leeggeroofd en vernield, de kerken zijn met onmenselijke razernij verwoest.

Vertaling van dr. H. Bruch.

De auteur is de Directeur des Services d'Archives de Mende, Madame Hélène Duthu-Latour zeer erkentelijk voor de gegeven informatie, en dr. H. Bruch voor de moeite die hij zich heeft getroost om passages uit Thuanus' Historiae te vertalen.

Adres van auteur:

Ben Albach, Alexander Boersstraat 4, 1071 KX Amsterdam