Logo DBNL
Spektator. Jaargang 21 (1992)

Spektator. Jaargang 21

(1992)– [tijdschrift] Spektator. Tijdschrift voor Neerlandistiek–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

De Middelnederlandse Esopet*
Willem Kuiper

Inleiding

In de zesde eeuw voor Christus leefde er op het Griekse eiland Samos een (vrijgelaten) slaaf, Aesopus geheten.1 Deze Aesopus genoot al tijdens zijn leven een grote faam als verteller van fabels: verzonnen ‘voorbeeldige’ verhalen, meestal met dieren als hoofdpersonen, met een wijze levensles en een praktische moraal. De oudste verzameling Aesopische fabels, de Aesopia, dateert uit het einde van de vierde eeuw voor Christus en wordt toegeschreven aan de redenaar Demetrius van Phalerum. Deze herkomst wijst erop dat de fabels (vooral) gebruikt werden als argumentatiemateriaal ten behoeve van rechtszaken en redevoeringen. Deze Aesopia is helaas niet bewaard gebleven, maar moet bestaan hebben uit een prozaredactie van de fabels, waarin de plot in eenvoudige bewoordingen was samengevat. Ook werd elke fabel voorafgegaan door een promythium, een motto, dat dienst deed als index, bijvoorbeeld: ‘hoe zoet vrijheid is, demonstreert deze fabel’.2 Zo kon een redenaar voor elke situatie snel en gemakkelijk een toepasselijke fabel vinden, ‘want een sin die is zwaer, die maken exemple claer’.3

In de eerste eeuw na Christus werden de fabels in een literaire vorm gegoten. In Griekse verzen door Babrius, in Latijnse door Phaedrus, de laatstgenoemde eveneens een vrijgelaten slaaf. Het is duidelijk dat Phaedrus zich met zijn illustere voorbeeld identificeerde. In de proloog van het derde boek van zijn vertaling-bewerking (die uit vijf boeken bestaat), vertelt hij waarom Aesopus nu juist voor de fabel koos: Als slaaf kon hij voor het minste of geringste zwaar gestraft worden en dus nooit ofte nimmer vrijuit spreken. Daarom ontdook hij de censuur met verzinsels en verpakte de waarheid in onschuldig vermaak.4

Sinds Phaedrus behoren de Aesopische fabels - inmiddels aangevuld met een Latijnse bewerking van Babrius' fabels door Avianus5 - tot de letterkundige basisuitrusting van elk geschoold kind.6 Gedurende de Middeleeuwen waren ze echter niet voohanden in de versie van Phaedrus, maar in de vorm van een bewerking in vier boeken met respectievelijk 19, 21, 20 en 22 fabels, van de hand van ene Romulus, die in de proloog zegt de fabels uit het Grieks in het Latijn vertaald te hebben voor zijn zoon Tiberius. Deze bewerking zal rond het

jaar 500 zijn vervaardigd,7 de oudst bewaard gebleven Romulus, naar het handschrift ook wel de Burneianus geheten, dateert uit de tiende eeuw.8

Calfstaf en Noydekijn

De Romulus behoort tot de eerste generatie teksten die uit het Latijn in de volkstaal bewerkt werden. Rond 1180-1190 vervaardigde de dichteres Marie de France een Franse vertaling, naar eigen zeggen op basis van een Engelse vertaling die weer terugging op het Latijn.9 Een Middelnederlandse vertaling volgde later. Wanneer precies, weten we niet, maar in elk geval vóór 1284, het jaar waarin Jacob van Maerlant in zijn Spiegel historiael schreef:

Van Esopus, ende wie coninghen in Percen waren
 
In Cyrus tiden was Esopus
 
die favelare - wi lesen't dus -
 
die de favele conde maken,
 
hoe beesten ende vogle spraken.
 
Hier ute es gemaect Aviaen
 
ende andere bouke sonder waen,
 
die men Esopus hiet bi namen.
 
Ware oec iemen dien si bequamen,
 
die hevet Calfstaf ende Noydekijn
 
ghedicht in rime scone ende fijn.
 
Souke haer gedichte, hi vint'er inne
 
spellecheit ende wijsheit van zinne.10

Wie waren Calfstaf en Noydekijn? Hun namen klinken als artiestennamen. De naam c.q. het woord Calfstaf komt - voor zover mij bekend - afgezien van deze vermelding door Jacob van Maerlant in het Middelnederlands niet voor. De naam zal ongetwijfeld grappig bedoeld zijn. Naast de betekenis ‘het jong van het eene of andere groote dier’ geeft Verdam ‘calf’ een tweede betekenis: ‘dwarslijst’, ‘dwarshout, ‘balkstuk’.11 Moeten we calfstaf figuurlijk interpreteren als ‘dwarsligger’?

Daarnaast geeft Verdam ook nog ‘kuit’, ‘merg’ en ‘uitbraaksel’ als mogelijkheid, en verwijst naar Kiliaen voor de betekenis ‘kalven’ = ‘braken’. Het is niet te ver gezocht om ‘braken’ met ‘gesproken woord’ in verband te brengen - vgl. de naam Jacop van Oestvoren, die letterlijk ‘Jacop van (het eiland) Oostvoorne’, figuurlijk ‘Jacop die van voren hoest’ betekent.12

Maar waarom Calfstaf? Calfstaf zal - als hij inderdaad een (rondreizend) artiest is - een staf in de hand gehad hebben. Vormde deze staf misschien een onderdeel van zijn act, was het een (soort) marot?

De naam Noydekijn komt éénmaal voor in het ambtelijke Corpus Gysseling13 en kan in verband gebracht worden met ‘node’ en opgevat worden als een verkleinwoord daarvan: ‘klein ongemak’. De namen ‘Noyden’ en ‘Noydekijn’ komen we ook tegen onder de artiesten die in de tweede helft van de veertiende eeuw aan het Hollandse hof optraden, ‘Noyden’ is een danser, ‘Noydekijn’ een

spreker, van wie een zestal teksten bewaard bleef in het Haagse liederenhandschrift.14

Het zal niemand verbazen dat men in de beginjaren van de geschiedschrijving van de Middelnederlandse letterkunde de ene Noydekijn met de ander identificeerde,15 maar sedert de Esopet-editie van Te Winkel (1881) geldt deze persoonsverwisseling als weerlegd.16

En evenmin verbazingwekkend is het dat Maerlants getuigenis is aangegrepen om Calfstaf en Noydekijn uit te roepen tot de auteurs van de bewaard gebleven Esopet.17

Het handschrift

De Esopet is overgeleverd in het convoluut Leiden UB, Ltk. 191, dat behalve de Esopet de Ferguut, de Floris ende Blancefloer, Der historien bloeme, Die bediedenisse vander missen in dietsche en Die dietsche doctrinael bevat.18 Fragmenten van een ander Esopet-handschrift of een Esopet in druk werden nimmer gevonden. De katernopbouw is simpel: één quinio, d.w.z. één katern van vijf dubbelbladen, dat zijn tien bladen oftewel twintig bladzijden, met op elke bladzijde twee kolommen van 40 versregels. Het Esopet-handschrift bevat geen enkele mededeling over tijd en plaats van vervaardiging, de kopiist of de opdrachtgever. Helaas bestaat er (nog) geen repertorium waarin de verspreiding van de slotformule van de kopiist ‘laus deo amen’ opgezocht kan worden.19 Is het een vaak voorkomende, stereotiepe formule, of wordt ze alleen maar in bepaalde kringen en gedurende een bepaalde periode gebruikt? Mij is geen andere Middelnederlandse literaire tekst bekend die met ‘laus deo amen’ wordt afgesloten.

Het Esopet-handschrift mag sober genoemd worden. De kopiist was meer (af)schrijver dan kalligraaf. Hij schreef leesbaar, maar houterig, en niet altijd even regelmatig. Anderzijds maakte hij nauwelijks fouten en laste in fabel 67 zelfs twee regels wit in, omdat hij zag dat er twee versregels ontbraken. Blijkbaar waren er ook kopiisten, die als ze zagen dat hun legger defect was, niet zelf maar wat verzonnen.

Het perkament dat hij tot zijn beschikking had, was van matige kwaliteit. Hier en daar moesten gaten en scheuren gerepareerd worden, voordat de bladen beschreven konden worden. Het handschrift werd niet geïllumineerd, noch werd er ruimte voor afbeeldingen gereserveerd.

Datering

G.I. Lieftinck dateerde het convoluut Ltk. 191 ca. 1350 en wordt daarin gevolgd door J. Deschamps.20 Onduidelijk is op basis van welk(e) handschrift(en) binnen het convoluut Lieftinck tot zijn datering kwam. Zijn alle zes handschriften van ca. 1350? Mij lijkt het Esopet-handschrift (beduidend) jonger dan het Ferguut-handschrift en het oudste gedeelte van de Floris en Blancefloer.21 Een datering 1350-1375 zal de waarheid geen geweld aandoen.22



illustratie
Het enigzins abrupte slot van het Esopet-handschrift (verkleind), UB Leiden, Ltk. 191, fol. 84 verso.


De datering van de Esopet-vertaling lijkt meer aanknopingspunten in de tijd te vinden. K. Heeroma was ervan overtuigd dat Willem, de Reinaert-dichter, omstreeks 1265 de Esopet gebruikt heeft voor de fabel over de kikkers die de ooievaar als koning kozen.23 Recent onderzoek van A.Th. Bouwman naar de onderlinge relatie komt tot een tegenovergestelde conclusie: de Reinaert zou aan de Latijnse Romulus-traditie ontleend hebben, de Esopet aan de Reinaert.24 En Jacob van Maerlants referentie, die erop zou wijzen dat de Esopet geschreven werd vóór 1284, is niet zo hard als hij lijkt: is de Esopus van Calfstaf en Noydekijn wel dezelfde als de overgeleverde Esopet?

Feit is dat de Esopet geen ‘oude woordschikking’ kent, versregels zonder inversie, zoals: ‘Elc doe enen hont nam’ (Ferguut, vs. 104), in plaats van ‘Elc nam doe enen hont’ of ‘Doe nam elc enen hont’.25 Ook treft men slechts twee maal een ‘ouderwets’ assonerend rijmpaar aan (stoten / lopen 39, 7-8; uut / ghebruuc 64, 37-38). Wat weer wel oud aandoet, is de versificatie, waarover later meer.

Lokalisering

De taal van het Esopet-handschrift is overwegend Vlaams: ‘bachten’ = achter (66, 6), ‘bede’ = beide (17, 21: 45, 5), ‘begaren’ = begeren (5, 9), ‘bem’ = ben (52, 12). ‘bet’ = beter (0, 36; 19, 10; 20, 31; ‘brocht’ = bracht (62, 12), ‘das’ = daarvan (4, 11), ‘degone’ = degene (12, 23; 48, 39; 52, 17), ‘die’ = jou (27, 10; 28, 10; 34, 19; 39, 9; 62, 13), ‘diere’ = duur, kostbaar (49, 2), ‘dure’ = deur (12, 12; 60, 19), ‘dinne’ = dun (37, 5), ‘dochte’ = dacht (18, 7; 18, 9; 34, 9; 43, 3; 46, 5; 54, 24), ‘hie’ = hij (51, 19), ‘legghen’ (0, 14; 40, 4), ‘leit’ = leed (1, 14; 9, 14), ‘liebaert’ = leeuw (6, 2; 16, 1; 18, 1; 21, 1; 23, 1; 43, 1; 54, 1), ‘mie’ = mij (39, 11; 52, 30; 64, 15), ‘of’ (20, 21), ‘pit’ (59, 3), ‘soe’ = zij (1, 6; 28, 9; 33, 8; 58, 3; 60, 13; 61, 43), ‘stic’ = stuk (2, 17; 5, 5; 6, 7; 6, 11; 16, 16; 36, 5; 44, 23; 52, 34; 61, 42), ‘toghen’ = tonen (21, 3; ‘vier’ = vuur (13, 19; 13, 26), ‘vullic’ = snel (64, 10) en ‘wilde’ (18, 10).26

Het dialect van de kopiist klinkt, gelet op een aantal varianten en veranderingen die hebben plaatsgevonden, oostelijker dan de taal van het origineel. Zo werd ‘bet’ in ‘bat’ veranderd (24, 10; 30, 10), ‘bede’ in ‘beide’ (20, 9; 51, 18; 65, 1; 67, 19), ‘bem’ in ‘ben’ (passim), ‘degone’ in ‘dieghene’ (1, 14; 9, 11; passim), ‘lettel’ in ‘luttel’ (7, 22; 12, 41; 21, 15; enz.), ‘of’ in ‘af’ (2, 14; 10, 6; passim) en ‘aue’ (9, 14), ‘soe’ in ‘si’ (passim), ‘sulc’ in ‘selc’ (11, 9; 22, 7; enz.), ‘sullen’ in ‘selen’ (7, 19; 20, 14; enz.), ‘toghen’ in ‘tonen’ (43, 23), ‘up’ in ‘op’ (passim), enz. Het afschrift zal vervaardigd zijn door iemand die qua taal afkomstig was uit het westen van Brabant, ruwweg de regio tussen de rivieren de Dender en de Zenne.

Bij gebrek aan dialectkenmerken die typisch zijn voor Zuid-, West- en Noordvlaanderen27 zoek ik de bakermat van de Esopet-vertaling in centraal Vlaanderen, bijvoorbeeld Gent en omstreken.

Het probleem van de afwijkende volgorde

Met de Esopet is iets geks aan de hand. De volgorde van de 67 (66) Middelnederlandse Esopet-fabels wijkt namelijk af van de Middellatijnse Romulus-traditie. Hieronder een concordans met de Romulus, in de editie van de Duitse humanist Heinrich Steinhöwel (1476-1484), waarmee de Esopet nog het meest overeenstemt:28

Esopet Steinhöwel Esopet Steinhöwel Esopet Steinhöwel
1 I 1 23 IV 12 45/46 III 4
2 I 2 24 I 20 47 III 5
3 I 3 25 II 1 48 III 6
4 I 4 26 II 2 49 III 7
5 I 5 27 II 3 50 IV 6
6 I 6 28 II 4 51 IV 7
7 I 7 29 II 5 52 IV 8
8 I 8 30 II 6 53 III 19
9 I 9 31 II 7 54 III 20
10 I 10 32 II 8 55 IV 1
11 I 11 33 II 9 56 IV 2
12 I 12 34 II 10 57 IV 3
13 I 13 35 II 11 58 IV 4
14 I 14 36 II 12 59 IV 5
15 I 15 37 II 13 60 III 8
16 I 16 38 II 15 61 III 9
17 I 17 39 II 16 62 III 10
18 I 18 40 II 17 63 III 11
19 I 19 41 II 19 64 III 15
20 IV 9 42 II 20 65 III 16
21 IV 10 43 III 2 66 III 17
22 IV 11 44 III 3 67 III 18

Degene die zich als eerste gebogen heeft over de volgorde van de Esopet-fabels was L. Scharpé.29 Het was hem opgevallen dat de derde persoon enkelvoud van het werkwoord ‘seggen’ in sommige fabels als ‘seit’ gespeld wordt, in andere als ‘seegt’ of ‘seg(h)et’. Scharpé interpreteerde deze varianten als vingerafdrukken van Calfstaf en Noydekijn. De verstoorde volgorde zou het resultaat van hun taakverdeling zijn.

In de inleiding op zijn facsimile-editie toonde G. Stuiveling zich allerminst overtuigd door Scharpé's bevindingen.30 Stuiveling kon geen lijn ontdekken in de afwijkende volgorde van de fabels: ‘Het is niet mogelijk een zinrijke verklaring te vinden voor deze hergroepering. Men zal dus moeten denken aan het toeval van losgeraakte en verkeerd gelegde folio's, een veronderstelling die ook bij andere middeleeuwse handschriften soms tot vernuftige oplossingen heeft geleid’ (p. 7). Stuiveling stelt liever de Romulus aansprakelijk: ‘Men zou daarom ook kunnen denken aan de mogelijkheid dat het proces van verwisseling, zoals de Esopet te zien geeft, reeds had plaatsgevonden bij de Latijnse tekst waarnaar men destijds heeft vertaald’ (p. 9).

In theorie kan de Esopet inderdaad vertaald zijn naar een codex die dezelfde fabel-volgorde vertoonde, maar waarschijnlijk is dat niet. Daarvoor is de overeenkomst met zowel de 10e-eeuwse Burneianus als de laat-15e-eeuwse editie-Steinhöwel te groot.

In theorie kan de Esopet-vertaler bewust voor een van zijn bron afwijkende volgorde gekozen hebben; lijkt ook niet Marie de France eclectisch te werk te zijn gegaan?31 Hiertegen pleit dat driekwart van de Esopet in het gareel loopt, alleen het slot van het derde (Romulus) boek en de fabels van het vierde boek zijn van hun plaats geraakt.

Tenslotte zou men kunnen veronderstellen dat de (een) kopiist voor een eigen mengeling gekozen heeft. Maar ook dat is onwaarschijnlijk. Kopiisten wijken niet graag van hun legger af, dat houdt alleen maar op en vergroot de kans op fouten. Er moet een andere reden zijn.

 

De abnormale plaats van de fabels 20-23 (Steinhöwel IV 9-12) in het Esopet-handschrift Ltk. 191 laat zich codicologisch bevredigend verklaren door ervan uit te gaan dat ze in de legger samen één (dubbel)blad besloegen, dat per vergissing in het hart van een verkeerd katern werd ingeschoven. De fabels 20-23 tellen samen 78 versregels. Een dergelijk aantal pleit tegen de mogelijkheid dat ze op één los blad stonden. Het formaat zou in dat geval hoogst curieus zijn: één kolom van 39 of 40 versregels.32 Meer voor de hand ligt daarom de mogelijkheid dat de 78 versregels één dubbelblad besloegen. Om in het verkeerde katern terecht te kunnen komen, moet het dubbelblad er net zo uitgezien hebben als de rest van het katern c.q. de rest van de codex. Dat zou dan een handschrift(je) opleveren met op elke bladzijde één kolom van 20 versregels.33

Gelukkig hoeven we het niet bij veronderstellingen te laten, we kunnen het verifiëren. De proloog en de fabels 1-19 tellen te zamen 442 versregels, die in het ge(re)construeerde handschrift 442 / 20 = 22 bladzijden (11 bladen) gevuld zullen hebben. De verdeling van de fabels over deze elf bladen moet dan als volgt geweest zijn, waarbij ik ervan uitga dat de kopiist af en toe wel eens een regel meer of minder op een blad(zijde) schreef als dat zo uitkwam of nodig was.

Esopet versregels Steinhöwel
blad 1: proloog 1-40  
blad 2: 1, 2, 3 41-80 I 1-3
blad 3: 3, 4 81-120 I 3-4
blad 4: 5, 6, 7 121-160 I 5-7
blad 5: 7, 8, 9 161-200 I 7-9
blad 6: 9, 10, 11, 12 201-240 I 9-12
blad 7: 12 241-280 I 12
blad 8: 13, 14 281-320 I 13-14
blad 9: 14, 15, 16 321-360 I 14-16
blad 10: 16, 17 361-400 I 16-17
blad 11: 18, 19 401-442 I 18-19

Hierna moet de legger als volgt verder gegaan zijn:

Esopet versregels Steinhöwel
blad 12: 24, 25, 26 521-560 I 20; II 1-2
blad 13: 26, 27, 28 561-600 II 2-4
blad 14: 29, 30 601-640 II 5-6
blad 15: 31, 32, 33 641-680 II 7-9
blad 16: 34, 35 681-720 II 10-11
blad 17: 35, 36, 37 721-760 II 11-13
blad 18: 37, 38, 39 761-800 II 13; 15-16
blad 19: 39, 40 801-840 II 16-17
blad 20: 40, 41, 42 841-880 II 17; 19-20
blad 21: 42, 43, 44 881-920 II 20; III 2-3
blad 22: 44, 45, 46 921-960 III 3-4
blad 23: 46, 47, 48 961-1000 III 4-6
blad 24: 48, 49 1001-1038 III 6-7

De Esopet-legger zal dus regelmatig begonnen zijn met 24 bladen met 20 versregels per bladzijde. De opening fol. 11 verso-12 recto moet gelet op de invoeging van het dubbelblad met de fabels 20-23 (Steinhöwel IV 9-12) het hart van een katern gevormd hebben. Normaal gesproken zullen er zich evenveel bladen vóór als achter deze opening bevonden hebben. Ook lijkt het me niet te ver gezocht de breuk met fabel 50 (Steinhöwel IV 6) in verband te brengen met een katernovergang.

Omdat fol. 15 recto met een fabel begint en fol. 24 verso met een fabel eindigt, heeft het er alle schijn van dat de bladen 15-24, die de fabels 31-49 bevatten - te zamen exact 400 versregels - een quinio vormden. Dat leidt dan weer tot de aanname dat het dubbelblad met de fabels 20-23 in het hart van een ternio werd gebonden, waaraan een quaternio voorafging:

illustratie
katern 1 fabels 1-14




illustratie
katern 2 fabels 14-19, 24-30




illustratie
katern 3 fabels 31-49


De fabels 60-67 (Steinhöwel III 8-18) die oorspronkelijk na fabel 49 (Steinhöwel III 7) volgden, maar in het bewaard gebleven handschrift de codex besluiten, moeten een codicologische eenheid gevormd hebben om op deze manier uit het verband te kunnen raken. De fabels tellen 241 versregels,34 wederom een veelvoud van 20, een ternio:


illustratie
katern 4


De fabels 53-59 (Steinhöwel III 19-IV 5) zullen met het oog op hun plaats in Ltk. 191 in de legger eveneens een codicologische eenheid gevormd hebben. Ze tellen 194 versregels, het equivalent van 5 bladen.

De fabels 50-52 (Steinhöwel IV 6-8) die te zamen 90 (!) versregels tellen en die hierop zouden moeten volgen, gaan er in Ltk. 191 aan vooraf.

En tot slot het dubbelblad met de fabels 20-23 (Steinhöwel IV 9-12), eveneens 78 versregels, dat in het hart van het tweede katern geparkeerd werd:

illustratie

Een raar zooitje.

 

Welke kopiist gaat zo te werk? Geen enkele. Een normale kopiist prepareert eerst een katern, en begint dan pas te schrijven. Hij rekent vooruit en zal regelmaat betrachten. Een los dubbelblad aan het slot van een tekst bij wijze van pastegel - zoals bijvoorbeeld in de Ferguut35 - kan, maar dit is uitzonderlijk. Hier is geen normale kopiist aan het werk die een legger afschrijft. Ik kan hiervoor geen andere verklaring bedenken dan dat we hier een (de) auteur bezig zien, die met horten en stoten zijn vertaling vervaardigt. Dit is werk in uitvoering, dit riekt naar een autograaf.

De niet vertaalde fabels veranderen dit beeld niet. Tussen Esopet 37 en 38 bevindt zich in de Romulus de mini-fabel van de wolf die een toneelmasker vindt (II 15); tussen Esopet 40 en 41 de fabel over de wolf, de vos, en de aap als rechter (II 19); tussen 42 en 43 de fabel over de dankbare leeuw die zijn geneesheer weigert op te eten (III 1); tussen 63 en 64 de fabel over de slang en de vijl, over de schapen en de wolven, en de fabel over de man en de bomen (Romulus III 12-14).

De meest eenvoudige verklaring is te veronderstellen dat deze fabels ook ontbraken in het exemplaar dat de Esopet-vertaler gebruikte. Lastiger wordt het als we de Esopet-vertaler voor de omissies aansprakelijk stellen. Dat de vertaler af en toe een fabel minder geschikt vond, bijvoorbeeld die over de wolf en het toneelmasker, kan ik me wel indenken. Maar drie achter elkaar? Ware het niet dat het hart van het vierde katern tussen de fabels 62 en 63 zou moeten zitten, dan zou de vertaling/bewerking van deze drie fabels - de gemiddelde lengte van een Esopet-fabel is 23 versregels, die van de fabels 60-67 30 versregels - heel goed op een verloren gegaan dubbelblad gestaan kunnen hebben.36

Zoveel lijkt echter zeker dat dit Esopet-handschriftje - afgezien van de bladen met de fabels 50-52 - inderdaad 20 regels per bladzijde geteld zal hebben. Het moet een minuscuul boekje geweest zijn, vervaardigd door iemand die het kennelijk van restjes perkament moest hebben. De ‘katernen’ moeten los bewaard zijn, ik vermoed met niet meer dan een omslag of een koordje eromheen. Op een zeker moment, ik denk toen ze gekopieerd moesten worden, heeft de kopiist geconstateerd dat er achterin het pakje perkament losse (dubbel)bladen zaten. Hij zal gedacht hebben dat ze uit hun verband geraakt waren en ze daarom - God zegene de greep - opnieuw geordend hebben; althans dat was zijn bedoeling.

Blijkbaar waren de bladen van het handschriftje niet gefolieerd of van katernsignaturen voorzien en moest de kopiist dus afgaan op het al dan niet overlopen van de fabels van het ene blad (katern) naar het volgende. Het eerste katern, een quaternio, leek hem in orde, het tweede, een ternio, niet. De kopiist zal gedacht hebben dat hier een dubbelblad ontbrak, al was het alleen maar omdat hij een los dubbelblad had dat er precies in paste. Het derde katern, een quinio, gaf geen problemen. Het vierde katern lijkt een ternio geweest te zijn, maar zou - als het ook de overgeslagen fabels bevat heeft - een quaternio geweest kunnen zijn. Daarna tasten wij in het duister.

Hoe dan ook, de (re)constructie van de Esopet-legger heeft geen argumenten opgeleverd die erop zouden kunnen wijzen dat de verstoorde volgorde te wijten is aan twee taakverdelende samenwerkende auteurs.

De auteurskwestie

Omdat Jacob van Maerlant in of omstreeks 1284 in zijn Spiegel historiael naar een Esopus-vertaling van Calfstaf en Noydekijn verwees, heeft men in de bewaard gebleven Esopet het werk van deze beide auteurs gezien. Met name Scharpé heeft een lans gebroken voor een dubbel auteurschap.37 Hij baseerde

zich hierbij vooral op een tweetal gegevens: 1) de verstoorde volgorde van de Esopet-fabels ten opzichte van de Latijnse Romulus-traditie, en 2) het voorkomen van varianten met betrekking tot het werkwoord ‘segghen’: ‘seit’ versus ‘seegt’ c.q. ‘seg(h)et’. Bovendien constateerde hij een verschil in toon en stijl tussen enerzijds de fabels 1-19, 20-23 en 29-46 en anderzijds de fabels 24-28, 47-66.38 Als auteur van de eerste pluk wees hij Calfstaf (de ‘seit’-dichter) aan, die hij als een ‘pedagoog voor de klas’ typeerde. Noydekijn (de ‘seget’-dichter) was de meer joviale en vinnige auteur van de rest van de fabels.

Stuiveling had, zoals gezegd, weinig op met Scharpé's betoog. Hij geloofde niet in samenwerkende auteurs en kwam met een andere oplossing: ‘terwijl de seit-vormen verspreid aanwezig zijn, komen de seegt/seghet-vormen geconcentreerd voor: van de 49 maal vindt men er 46 in de fabels vanaf nr. 48. Wel neemt de lange boertige dialoog van fabel 61 er 11 voor z'n rekening en fabel 64 nog 6; maar nietemin doet fabel 48 aan als een soort waterscheiding. Met wat méer fantasie dan in de wetenschap toelaatbaar is, zou men kunnen zeggen: dáar heeft Calfstaf zijn werk onvoltooid achtergelaten en Noydekijn zijn taak overgenomen’ (p. 12).

Blijkens de beginzin van hoofdstuk IV: ‘Met de latijnse tekst naast de middelnederlandse kan men gemakkelijk vaststellen dat de auteurs meestal trouw maar allerminst slaafs hebben vertaald, en zich niet zelden grote vrijheden hebben veroorloofd’ (p. 15), beschouwt Stuiveling de Esopet dus als het werk van twee auteurs. Maar niet van harte. In Bijlage III van zijn editie onderzocht hij stijlverschijnselen en rijmvormen en constateerde verstechnisch geen noemenswaardige verschillen tussen beide delen: ‘Zelfs met twée auteurs heeft de Esopet als geheel blijkbaar een eigen stijl’.

 

Is het voorkomen van de variant ‘seegt’ c.q. ‘seg(h)et’ ten opzichte van ‘seit’ een reële indicatie voor een dubbel auteurschap? Als de vormen in rijmpositie zouden voorkomen wel, dan zullen ze normaal gesproken van de hand van de auteur(s) zijn. Maar als de bewuste taalvormen midden in de versregel staan, is hun bewijskracht praktisch nihil.

De Roman van Walewein is geconcipieerd en voor het overgrote deel geschreven door Penninc. Waarom de tekst onafgemaakt bleef, is onduidelijk, maar iemand anders, Pieter Vostaert, voltooide de tekst. Stel nu eens dat Pieters epiloog niet bewaard was gebleven, en we ons dus zouden moeten baseren op de mededelingen in de proloog gedaan:39

 
Dies bat Penninc diene maecte
 
ende menighen nacht daer omme waecte
25
eer hijt vant in zijn ghedochte,
 
dat hi den boec ten ende brochte,
 
daer hi tbeghin of heift gheseit.

Waar zou men dan eeuwen later de overgang tussen Pennincs deel en dat van de tweede dichter - Pieter noemt zijn naam niet in de proloog - gezocht hebben? Ik vermoed tussen regel 5783-5784, en wel omdat daar kopiist A door

kopiist B opgevolgd wordt, welke overgang gepaard gaat met merkbaar ander taalgebruik en spelling. Dankzij de epiloog van Pieter Vostaert weten we echter dat de overgang van kopiist A naar kopiist B niets te maken heeft met de auteurskwestie. De overgang ligt veel verder naar achteren: ‘omtrent drie ende .xxx. hondert verse / heefter Pieter of ghedicht’ (11.185-186), naar mijn mening tussen 7834 en 7835 om precies te zijn.40

Terug naar de Esopet. De bewijskracht van de ‘seget’ en ‘seit’-vormen is minimaal, aangezien er slechts één éénmaal (28, 17-18: pleget / seghet) in rijmpositie staat. De verdeling van de ‘seegt’ c.q. ‘seg(h)et’-vormen over de fabels is de volgende:

seegt: 24, 27, 48, 49, 50, 52, 54, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66
seget: 25, 52, 57  
seghet: 28, 51, 52  
 
seit: 04, 11, 12, 18, 28, 30, 35, 41, 42, 43, 47, 48, 53, 59.

Schematisch is de verdeling als volgt. Als ‘seg(h)et’ c.q. ‘seegt’ in een fabel voorkomt, wordt dat aangegeven met een + teken, de ‘seit’-vormen worden met een x gemarkeerd:

  00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
seget:  
seit:   xx   xxxxx   xx  
 
  21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
seget:   +++++ +++++  
seit:   xx   xx   xx  
 
  41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60
seget:   ++++++++++++   ++   +++++++++
seit: xxxxxxxx   xxxxx   xx   xx
 
  61 62 63   64 65   66 67  
seget: +++++++++++++++++++  
seit:  

Indien geprojecteerd op de oorspronkelijke volgorde:

  00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 24
seget:   ++
seit:   xx   xxxxx   xx  
 
  25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44
seget: ++ +++++  
seit:   xx   xx xx xxxxxxxx  

  45 46 47 48 49 60 61 62 63 64 65 66 67 53 54 55 56 57 58 59
seget:   +++++++++++++++++++++   ++   +++++++
seit:   xxxxx   xx   xx
   
  50   51 52 20 21 22 23  
seget:   +++++++++  
seit:  

Geen van beide volgordes geeft een ondubbelzinnige uitkomst. In de bewaard gebleven Esopet zouden de ‘seg(h)et’-vormen verklaard kunnen worden als afkomstig van een (tweede) kopiist, waren er niet de fabels 24-28.41 Maar omdat de vormen homogener in de overgeleverde Esopet bewaard zijn gebleven dan in de ge(re)construeerde, en omdat de varianten uit de pas lopen met de oorspronkelijke volgorde, houd ik het erop dat de varianten ‘seegt’ c.q. ‘seg(h)et’ ten opzichte van ‘seit’ het werk zijn van een kopiist die nu eens zijn legger, dan weer zijn eigen voorkeur volgde.

Kan daarmee het tegenovergestelde aangetoond worden, namelijk dat de Esopet door één auteur geschreven werd? Evenmin. De Esopet is net als de Beatrijs als corpus te klein om onderzocht te worden op de manier waarop ik de Ferguut heb onderzocht.42 Voor dit soort onderzoek moet men toch wel een tekst hebben in de orde van grootte van op zijn minst Van den vos Reynaerde.43

Stuiveling lichtte de Esopet door op overeenkomsten en verschillen in stijl en woordkeus zonder substantiële verschillen te vinden. Ik zou daar één categorie aan toe willen voegen: rijm- en verstechniek.

De Esopet is op het eerste gezicht in de gebruikelijke gepaard rijmende versregels geschreven. Bij nader onderzoek valt echter het relatief grote aantal vierrijmen op, een eigenaardigheid die men maar zelden in Middelnederlandse romans in verzen aantreft. Vierrijm komt voor in de fabels: 4, 8, 9, 12 (2x), 14, 16 (2x), 18 (3x), 20, 34, 38, 39 (2x), 40, 42, 48, 51, 52 (3x), 53 (2x), 54 (2x), 56, 57, 59, 62 en 64. Fabel 67 heeft een (verminkt) drierijm - zal ook wel een vierrijm geweest zijn - fabel 24 kent zelfs een zesrijm! Er is geen reden deze vierrijmen als corrupties te beschouwen, ze zijn origineel en regelmatig over de tekst verspreid.

De verstechniek van de Esopet-vertaler kenmerkt zich bovendien door een uitgesproken voorkeur voor kernverzen en periferieverzen44 (het laten samenvallen van het eind van een (hoofd)zin met het het slot van een versregel), het schrijven in rijmparen, een spaarzaam gebruik van enjambement, en weinig rijmbreuk, wat op ouderdom zou kunnen wijzen. Zie bijvoorbeeld fabel 2, over de wolf en het lam (mijn interpunctie, WK):

 
Een wolf ende .i. lam goedertieren
 
quamen drinken tere riuieren.
 
 
 
Si ghinghen drinken in .ij. steden:
 
die wolf dranc bouen dlam beneden.
 
 
5
Doe seide die wolf: ‘Du bevuulst mi al
 
dwater dat ic drinken sal.’
 
‘Ay here’, sprac dlam, ‘wat segdi?
 
dWater comt van v te mi.’
 
 
 
‘Ia’, seide die wolf, ‘vloecstu mi toe?’
10
dLam antworde: ‘Here, in doe.’
 
 
 
‘Du doest’, sprac hi, ‘dus dede dijn vader
 
wilen eer ende dijn gheslachte algader.’
 
 
 
dLam sprac: ‘In was doe niet gheboren.
 
Twi soudicker af hebben toren?’
 
 
15
‘Noch’, seide die wolf, ‘horic di spreken?
 
Ic wane wel ic saels mi wreken.’
 
 
 
Die wolf sloech te sticken ende scoert
 
dlam nochtan hads niet verboert.
 
 
 
Dus vint .i. quaet man occusoen
20
als hi den goeden quaet wille doen.

Deze fabel is in zijn geheel in ‘disticha’ geschreven. Er is enjambement in regel 11-12, en een apokoinou-constructie in 17-18: ‘dlam’ is zowel lijdend voorwerp van ‘sloech te sticken ende scoert’ als onderwerp van ‘hads niet verboert’. Deze neiging om in disticha te dichten,45 treft men in de meeste fabels aan, ook aan het slot van de bundel, al is het wel zo dat dit verschijnsel zich het sterkst manifesteert in de korte(re) fabels aan het begin van de Esopet.46

 

Deze eigenaardigheid en de vele, regelmatig verspreid over de tekst voorkomende vierrijmen interpreteer ik als een aanwijzing voor een enkelvoudig auteurschap.

Al met al kan ik tot geen andere conclusie komen dan dat de Esopet, zoals die bewaard bleef in Ltk. 191, beschouwd moet worden als het werk van één auteur, omdat er afgezien van Jacob van Maerlants mededeling en de ‘seit’-‘seg(h)et’-varianten geen concrete indicatie is die op een dubbel auteurschap wijst. De verstoorde volgorde viel al eerder af als argument pro.

Er moet dus ernstig rekening gehouden worden met de mogelijkheid dat Jacob van Maerlant een andere vertaling op het oog had dan deze Esopet. Meer dan één vertaling van een Latijnse of Oudfranse voorbeeldtekst is allerminst ongebruikelijk in de Middelnederlandse letterkunde. De Lancelot en prose spant de kroon. Maar ook van andere teksten bestaat meer dan één vertaling c.q. bewerking: er zijn twee versies van de Facetus (Boek van zeden), er is een Limburgse en een Vlaamse Aiol, een Rose van Heinric en een ‘Tweede’ alias ‘Vlaamse’ Rose. Wat is er op tegen meer dan één vertaling van de Romulus te veronderstellen?

Wat is er op voor? Jacob heeft het over een ‘Esopus’, niet over een Esopet. Esopet klinkt Frans: Ysopet, en is mogelijk bedoeld als verkleinwoord: kleine Aesopus.47 Is onze Esopet beïnvloed door de Oudfranse traditie?

De bron(nen)

Wat was de bron of waren de bronnen van deze Esopet-vertaling? In zijn editie (1881) wees J. te Winkel de Romulus als bron aan, en wel omdat: 1) alle Esopet-fabels wél in de Romulus voorkomen, maar niet in de andere bewerkingen; 2) in (nagenoeg) dezelfde volgorde als in de Romulus.

De Romulus moge dan aan de wieg van de Esopet gestaan hebben, de Esopet is zeker geen vertaling in de strikte zin van het woord: een redactie in een andere taal.48 Vergelijk bijvoorbeeld eens de tiende Esopet-fabel met de Burneianus, over de man die een adder aan de borst koesterde:49

Homo et coluber Een man vant ligghende inden rij[m]
.i. ionc serpent in swijm.
Die man naemt in sinen arm
ende maket daer soe warm,
dat het van der couden ghenas,
daert te voren siec af was.
Doe want omtrent sinen here
ende het dedem daer soe sere.
Doe seide die man: ‘ganc wech, serpent!
Twi doestu mi soe groet torment?’
tSerpent en wilde nieuwer gaen.
Dus heuet den man gheuaen.
Dus es die goede man ghehoent.
Dus es hem goet met quade gheloent.
Die den quaden doet vter pine,
hi verdient ghepijnt te sine.
Qui fert malo auxilium sciat quia satis peccat, et cum illi benefecerit, sciat se noceri ab illo. Ideo hanc audiamus fabulam.  
Frigore et gelu rigente[m], quidam pietatis causa colubrum ad se sustulit et sub latera sua habuit, et eum toto hieme fovit. Refectus usque ad tempus coepit esse iniuriosus et veneno mult[a] foedare. [Nec] cum gratia exire [voluit], [nec] iniuriosus pelli [potuit].  
Hanc sciant multi fabulam qui voluntate sua aliquos ingratos fovent, qui, cum [eos] exire volunt, nocent.  

Zoals in alle Esopet-fabels bleef het promythium achterwege. Liet de vertaler dit als overbodig weg, ging het hem vooral om de ‘fabel’, vond hij een moraliserende afsluiting voldoende, of ontbrak het promythium ook al in zijn bron?

Maar er is meer. De Latijnse gifslang (adder) is in het Middelnederlands een wurgslang geworden: ‘Doe want omtrent sinen here’ = ‘Toen wond het serpent zich om zijn heer heen’. Is de Esopet-vertaler verantwoordelijk voor deze variant, of kan hij haar aan een andere bron ontleend hebben? Zo lezen we in de omstreeks 1177 in disticha gedichte bewerking van Gualterus Anglicus, hofkapelaan van Henry II, koning van Engeland: ‘Amplectensque virum sibili dira movet’ (‘De slang omvatte de man en siste vervaarlijk’).50 En twee regels eerder: ‘Hospes ait Colubro, non rediturus abi!’ (De gastheer zei tot de slang: ‘Ga weg om niet meer terug te keren!’). Lijkt dit niet sprekend op: ‘Doe seide die man: ‘ganc wech, serpent!’?

 

Dit soort afwijkingen van de Romulus en tegelijkertijd aanhaken bij een andere traditie komt vaker voor. Een tweetal voorbeelden:

 

De beginregels van fabel 5 luiden:

 
Over .i. brugghe ghinc .i. hont,
 
die .i. been droech in den mont.

De Romulus leest:

 
Canis flumen transiens,
 
partem carnis ore tenebat.

Marie de France:

 
Par une feiz, ceo vus recunt,
 
passot un chien desur un punt,
 
un furmage en sa buche tient;

In het Latijn steekt de hond met een stuk vlees een rivier over, in het Frans loopt hij met een stuk kaas in de bek over een brug, in het Middelnederlands met een bot eveneens over een brug.

In Romulus I 14 heeft een arend een schildpad gevangen, maar slaagt er niet in diens pantser te doorboren en hem op te eten.51 Een kraai biedt hem zijn diensten aan. De arend belooft hem een deel van de buit.52 De kraai adviseert de arend met de schildpad tot de sterren te vliegen en hem dan op de rotsen te laten vallen. Zo gezegd zo gedaan, en dankzij de tip van deze lijkepikker slaagt de koning der roofvogels erin de schildpad te verorberen, onder het wrange commentaar ‘die de Natuur beschermd had, ging door een perfide advies te gronde’.

Het draait in deze fabel om de arme schildpad. Dat blijkt ook uit het promythium: ‘Qui tutus et munitus est, malo consiliatore everti potest. Auctor de illa re sic ait’, oftewel: ‘Wie veilig en beschermd is, kan door een slechte raadgever te gronde worden gericht. De auteur zegt hierover het volgende’.

Bij Marie de France vindt een arend een welke (wokkel) aan het strand, krijgt van een corneille (raaf) het advies omhoog te vliegen en het schaaldier te laten vallen. De arend doet het, maar voordat hij beneden is, heeft de raaf het lekkere hapje weggekaapt.

In de Esopet (fabel 14) vindt een arend een slecke,53 die zich in haar ‘scelle’ terugtrekt en daarom onopeetbaar is. Een passerende wuwe adviseert de arend ‘toten wolkinen hoghe’ te vliegen en dan de schildpad op een harde ondergrond te laten vallen. De arend vliegt zo hoog dat hij verbrandt, en schildpad wordt door de wouw opgegeten.

Wat is er omgegaan in het hoofd van de Esopet-vertaler? Ontegenzeggelijk was hij bekend met een andere versie dan de oorspronkelijke uit de Burneianus. Maar welke of in welke vorm? De Middelnederlandse vertaler heeft de klok horen luiden. Hij weet dat de wouw de arend zal bedriegen, maar hoe ook alweer? Dan herinnert hij zich het verhaal van Daedalus en Ikarus en laat de arend door de hitte van de zon verbranden...

 

Uit de voorbeelden hierboven moge duidelijk zijn dat over de Esopet als vertaling nog het nodige valt uit te zoeken.54 Waarom werd er niet wat letterlijker vertaald, zo lastig is de Romulus toch niet? Gebruikte de Esopet-vertaler de Romulus slechts als richtsnoer, en vulde hij zijn tekst aan met elementen die hij ontleende aan een andere bewerking, aan zijn herinnering, het onderwijs dat hij

genoten had, de boeken die hij gelezen had, de toneelstukken die hij gezien heeft? De Roman de Renart en Van den vos Reynaerde bijvoorbeeld, aan welke traditie hij de ezel Boudewijn (fabel 17), de aap Martijn (fabel 52) en de vos Reinaert (fabel 13, 15, 23, 37, 48, 55 en 66) ontleende; de herder Robijn (fabel 48) uit Li gieus de Robin et Marion?55 5 Deze vorm van contaminatie lijkt me waarschijnlijker dan een andere bron of meer dan één legger te veronderstellen.

Conclusie

Als ik het bij het juiste eind heb, danken de fabels in het Esopet-handschrift (Ltk. 191) hun van de Romulus afwijkende volgorde niet aan Calfstaf en Noydekijn, evenmin als aan een andere eigenzinnige vertaler of kopiist, maar aan een in het ongerede geraakte Esopet-legger. De verstoring van de volgorde wijst erop dat deze verloren gegane Esopet-codex een klein éénkolommig boekje geweest moet zijn, met 20 regels op één bladzijde. De katernopbouw van dit ge(re)construeerde handschriftje boekje, en met name het slot, wijst sterk in de richting van werk in uitvoering. Is het te ver gezocht dit boekje met de autograaf identificeren? Opmerkelijk is hoe vanaf fol. 31 het handschrift van katernen op dubbelbladen lijkt over te schakelen. Gebrek aan perkament? En zou dát de reden zijn dat de tekst onvoltooid bleef?

De ‘seit’-‘seg(h)et’-varianten laten zich redelijk verklaren als afkomstig van een kopiist die nu eens zijn legger letterlijk afschreef dan weer zijn eigen voorkeur volgde. Deze verklaring prefereer ik boven een ingewikkelde overleveringsgeschiedenis met twee kopiisten die samen een verloren gegane Esopet schreven. Het zou me namelijk niet verbazen als de bewaard gebleven Esopet zeer kort op het archetype zit, misschien daar wel een directe kopie van is. Is het toeval dat Ltk. 191 in twee kolommen van 40 regels geschreven werd? Ik denk het niet. De kopiist van Ltk. 191 telde de regels (20) en blaadjes (39) van zijn legger en koos voor een risicoloze reduplicatie van zijn voorbeeld: in plaats van één kolom van 20 regels schreef hij er twee van 40 en had aan 10 bladen oftewel een quinio, een volwaardige bindeenheid die in elk boek zou kunnen worden bijgebonden.

Tenslotte zijn er geen verschillen en (auteurs)varianten aan te wijzen die erop zouden kunnen wijzen dat deze Esopet inderdaad dezelfde is als de Esopus waarnaar Jacob van Maerlant verwees en die geschreven werd door Calfstaf en Noydekijn. Hun vertaling lijkt verloren te zijn gegaan, hun namen bleven echter voortleven. Menig auteur wiens werk wél bewaard blijft, kan dat slechts wensen.

Adres van de auteur:

Willem Kuiper, Instituut voor Neerlandistiek, Spuistraat 134, 1012 VB Amsterdam


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs