Spektator. Jaargang 20

[p. 245]

De notie ‘Stress Minimalizatie’ en Klemtoonaantrekking
Wim de Haas

1 Inleiding

Klemtoonaantrekking in adjectivische afleidingen van het Nederlands is sinds Schultink (1979, 1980) voortdurend onderwerp van discussie geweest.^* Met name binnen het kader van de Metrische Fonologie zijn er verschillende voorstellen gedaan om dit verschijnsel te verantwoorden. Kooij & Van der Niet (1984) en De Haas (1985) zijn hiervan representatieve voorbeelden en zij beschrijven dit verschijnsel als een proces van herordening van de sterkzwak-verhouding binnen een metrische constituent. De Haas (1985) betoogt dat herlabeling een gevolg is van een ‘ritmeregel’ die een verandering teweegbrengt die formeel gezien vergelijkbaar is met de ritmeregels die verantwoordelijk zijn voor de alternanties dòodziek kínd (vs. doodzíek) en záalvoetbàl (vs. vóetbal).

Na een korte periode van betrekkelijke rust is de discussie nieuw leven ingeblazen in Trommelen & Zonneveld (1989, 1990). Het aantrekkelijke idee achter hun aanpak is dat klemtoonaantrekking als proces niet bestaat, maar het gevolg is van de herapplicatie van de woordaccentregels. Zij verwerpen dan ook een analyse van klemtoonaantrekking die uitgaat van herordening van s-w-verhoudingen.

Trommelen & Zonneveld (1990) (verder TZ) leiden accentverschuivingen van het type víjand - vijándig af uit de organisatie van het lexicon in combinatie met onafhankelijk gemotiveerde principes uit de metrische theorie.¹ Werkend binnen het kader van de Lexicale Morfologie (cf. Kiparsky 1982, 1985, Mohanan 1986) nemen zij aan dat woordvorming plaatsvindt op lineair geordende strata en dat fonologische regels op meerdere strata werkzaam kunnen zijn. Zij betogen dat de woordaccentregels zowel op stratum 1 als stratum 2 werkzaam zijn. De accentuering van reprimánde komt tot stand op het eerste stratum en de afleiding vijándig, die gevormd wordt met het cyclische stratum 2-suffix -ig, krijgt zijn accent via de applicatie van dezelfde woordaccentregels maar nu op stratum 2. Met Halle & Vergnaud (1987) nemen zij aan dat cyclische affixatie de Stress Erasure Convention activeert en deze conventie wist alle accentinformatie van het grondwoord víjand uit. Vervolgens werken de woordaccentregels alsof de afleiding vijandig een ongeleed woord is. Kortom, de accentuering van reprimande en vijandig wordt met behulp van dezelfde regelset afgeleid.

Naast voordelen kleven er ook belangrijke nadelen aan de aanpak van TZ. Het belangrijkste empirische bezwaar is dat alternanties als áfwassen - afwásbaar niet adequaat verantwoord worden. Als uitgangspunt voor hun

* Mijn dank gaat uit naar Jan Don, René Kager, Henk Schultink en de deelnemers van de werkgroep ‘Lexicale Fonologie’ van het Onderzoeksinstituut voor Taal en Spraak voor hun commentaar op en kritische opmerking bij een eerdere versie van dit artikel. Voorts ben ik een anonieme reviewer van Spektator erkentelijk voor de gemaakte op- en aanmerkingen.

1 Ik beperk mij in het vervolg tot het voorstel zoals geformuleerd in Trommelen & Zonneveld (1990), aangezien hierin hun ideeën omtrent klemtoonaantrekking het duidelijkst zijn uitgewerkt.

[p. 246]

analyse nemen zij het contrast tussen paren als beínvloeden - beínvloedbaar en verántwoorden - verántwoordbaar enerzijds en verántwoorden - verantwóordelijk en éenvoud - vereenvóudigen anderzijds. Dit contrast brengt hen tot de aanname dat -baar i.t.t. -lijk en -ig een klemtoonneutraal stratum 3-suffix is. Een ongewenst neveneffect hiervan is dat het ogenschijnlijk klemtoonaantrekkende gedrag van -baar in woorden als afwásbaar om een verklaring vraagt en de suggestie die zij doen lijkt niet het gewenste resultaat op te leveren, zoals zal blijken in sectie 4.

Er kleven ook theoretische bezwaren aan hun voorstel. De analyse van klemtoonaantrekking vindt plaats binnen het model van de Lexicale Morfologie. Binnen dit model wordt per affix en per fonologische regel gespecificeerd op welk lexikaal stratum zij aangehecht worden c.q. werkzaam zijn. Daarnaast ontlenen TZ het onderscheid cyclische versus noncyclische affixatie aan het ‘Planar Morphology’-model van Halle & Vergnaud (1987). Het volgende klemtooncontrast maakt deze aanname noodzakelijk. Op basis van morfologische argumenten concluderen zij dat de verbale prefixen be-, ont- en ver-, evenals de adjectivische suffixen -lijk en -ig, stratum 2-affixen zijn. Met betrekking tot de positie van het hoofdaccent is er echter een cruciaal verschil tussen verbale prefixen aan de ene kant en de adjectivische suffixen aan de andere kant. Verbale prefixen tasten het accent van de basis niet aan (ántwoord - verántwoorden), terwijl de adjectivische suffixen het accentpatroon van de basis vernietigen (wéldaad - weldádig, verántwoorden - verantwóordelijk). TZ verklaren dit contrast door aan te nemen dat de verbale prefixen noncyclisch zijn en de adjectivische suffixen cyclisch. Het resultaat van deze aanname is dat de afwezigheid van klemtoonaantrekking bij verbale affixatie het gevolg is van het niet in werking treden van de Stress Erasure Convention. Er kleven twee bezwaren aan de stelling dat affixen uiteenvallen in cyclische en noncyclische affixen in de zin van Halle & Vergnaud (1987). Het eerste bezwaar is dat op deze wijze elementen uit theorieën vermengd worden - te weten de Lexicale Morfologie en de ‘Planar Morphology’ - die theoretisch niet verenigbaar zijn. Halle & Vergnauds voorstel is namelijk bedoeld om het model van de Lexicale Morfologie te vervangen. Het integreren van elementen uit beide theorieën impliceert dat TZ een descriptief model voorstellen dat rijker is dan de modellen waarop zij zich baseren. Het tweede bezwaar is dat dit theoretische model voorspelt dat noncyclische affixen geen invloed kunnen hebben op de positie van het hoofdaccent; een voorspelling die incorrect is, aangezien een onverdacht noncyclisch suffix als -baar het hoofdaccent kan aantrekken als aan bepaalde (structurele) voorwaarden wordt voldaan.

Het primaire doel van dit artikel is om een adequate analyse voor klemtoonaantrekking in het Nederlands te presenteren die niet blootstaat aan de bovenvermelde kritiek. Uitgangspunt hierbij blijft het in TZ vormgegeven idee dat klemtoonaantrekking het resultaat is van onafhankelijk gemotiveerde klemtoonregels en niet het gevolg van een speciale (taalspecifieke) regel. Allereerst zal ik op grond van morfologische argumenten een lexicaal morfologisch model uitwerken waarin de inzichten verkregen in ondermeer Van Beurden (1987) en TZ gecombineerd worden. Dit voorstel wijkt op essentiële punten af van deze eerdere voorstellen. Zo zal ik betogen dat het

[p. 247]

Nederlands drie elkaar voedende lexicale strata kent: (a) een cyclisch stratum 1 voor uitheemse affixatie en sterk gelexicaliseerde inheemse woordformatie; (b) een noncyclisch stratum 2, waarop adjectivische en verbale woordvorming plaatsvindt; en (c) een noncyclisch stratum 3 voor nominale woordformatie.

Vervolgens zal ik nagaan of dit model een adequate beschrijving van klemtoonaantrekking mogelijk maakt. Daarbij zal de aandacht vooral gericht zijn op de vraag waarom de suffixen -baar, -zaam, -lijk en -ig vergelijkbaar gedrag vertonen in afleidingen als (1a, c), terwijl -baar en -zaam zich onderscheiden van -lijk en -ig in afleidingen als (1b, d):²

(1)	a:	óplossen	oplósbaar	b:	verántwoorden	verántwoordbaar
		áfwassen	afwásbaar		beínvloeden	beínvloedbaar
		ópmerken	opmérkzaam		árbeiden	árbeidzaam
		médedelen	mededéelzaam
	c:	ínhalen	inhálig	d:	éerzucht	eerzúchtig
		nálaten	nalátig		éenvoud	vereenvóudigen
		ópmerken	opmérkelijk		óorzaak	oorzákelijk
		áanhouden	aanhóudelijk		verántwoorden	verantwóordelijk

Bovenstaande voorbeelden illustreren dat suffixatie met behulp van -baar, -zaam, -lijk en -ig gepaard gaat met klemtoonverschuiving als de basis een scheidbaar samengesteld werkwoord is, terwijl -baar en -zaam, in tegenstelling tot -lijk en -ig, de hoofdklemtoon niet aantrekken als de basis geen scheidbaar samengesteld werkwoord is. Betoogd zal worden dat de contrasten in (1) adequaat verantwoord kunnen worden binnen het kader van de Metrische Fonologie, zoals ontwikkeld in met name Prince (1985), Hayes (1987) en Kager (1989). Ik zal aannemelijk maken dat klemtoonaantrekking het gevolg is van een proces dat ik zal aanduiden als Stress Minimalizatie. Dit proces minimaliseert op stratum 1 gegenereerde klemtoonrepresentaties op een manier die tot op zekere hoogte vergelijkbaar is met Line Conflation uit Halle & Vergnaud (1987). Als gevolg van deze operatie worden bepaalde syllabes op een later stratum weer vrij toegankelijk voor de werking van de klemtoonregels en wat nog belangrijker is: deze syllabes kunnen als dragers van het hoofdaccent gaan fungeren.

De belangrijkste consequenties voor het Nederlands zullen zijn dat aan de accentuering van afleidingen op -lijk, -ig, -baar en -zaam geen argument ontleend kan worden om de eerste twee suffixen op stratum 2 en de laatste twee suffixen op stratum 3 te plaatsen. De tweede consequentie zal zijn dat het onderscheid cyclisch-noncyclisch in de zin van Halle & Vergnaud (1987) irrelevant is.

Dit artikel is als volgt opgebouwd. Sectie 2 bevat het morfologische deel van dit artikel en geeft een uitvoerige schets van het model van de Lexicale Morfologie. Het resterende deel van dit artikel is gewijd aan klemtoontoekenning en dan met name het fenomeen ‘klemtoonaantrekking’. Sectie 3 bespreekt de klemtoonregels die op stratum 1 werkzaam zijn en daar introduceer ik eveneens de regel van Stress Minimalizatie. Sectie 4 is vervolgens vrijwel geheel gewijd aan klemtoonaantrekking in op stratum 2 gevormde adjectivische afleidingen.

2 TZ bespreken bovendien nog het suffix -end. Zij karakteriseren dit suffix, evenals -baar, als een klemtoonneutraal stratum 3-suffix op grond van woorden als beóordelen/beóordelend en rángschikken/rángschikkend en ondanks woorden als úitsteken/uitstékend en áanvullen/aanvúllend. Het is echter niet zondermeer duidelijk of er geen sprake is van accentverschuiving in vormen als rangschikkend. Adjectieven van dit type komen vrijwel uitsluitend in attributieve positie voor (een rangschikkend telwoord/*het telwoord is rangschikkend) en dit is niet de meest geëigende positie om uitspraken te doen over accentverschuiving, aangezien ritmische accentverschuiving typerend is in A+N- woordgroepen (de dòodzieke hónd), cf. Visch (1989). Een bijkomend en niet te verwaarlozen probleem met -end is dat met behulp van dit suffix eveneens tegenwoordige deelwoorden gevormd worden die in een positie gebruikt kunnen worden die normaliter gereserveerd is voor adjectieven. Het is dan ook waarschijnlijk dat het contrast tussen constructies als een úitstekend voorwerp (‘een voorwerp dat uitsteekt’) en een uitstékend voorwerp (‘een voorstreffelijk voorwerp’) een van de manifestaties is van het onderscheid tussen adjectivisch te gebruiken -end-werkwoorden (úitstekend) en ‘echte’ -end-adjectieven (uitstékend), cf. Bennis & Wehrmann (1990). Om deze redenen laat ik het suffix -end hier buiten beschouwing. In sectie 4.1. kom ik kort terug op deze twee klassen van -end- woorden.

[p. 248]

2 Woordformatie binnen het model van de Lexicale Morfologie

Onderzoek naar morfologische verschijnselen en de wijze waarop fonologische processen hiermee interacteren, heeft een belangrijke impuls gekregen door de ontwikkeling van het model van de Lexicale Morfologie in Kiparsky (1982). Hoewel de Lexicale Morfologie in veel morfologisch en fonologisch onderzoek als uitgangspunt wordt genomen, verschillen voorstellen op het punt van de precieze invulling.

In deze sectie zal ik een lexicaal morfologisch model voor het Nederlands ontvouwen dat nauw aansluit bij het voorstel van Halle & Mohanan (1985) voor het Engels. Halle & Mohanan betogen dat het lexicon van het Engels is opgebouwd uit een aantal strata. Het eerste stratum is de plaats waar de zgn. klasse I-derivatie gesitueerd is en dit stratum is cyclisch. Op het tweede en derde stratum vinden resp. klasse II-derivatie en samenstelling plaats en deze strata zijn noncyclisch.³ Daarnaast onderscheiden zij nog een vierde stratum voor regelmatige flexie en een vijfde postlexicaal stratum. Deze laatste twee strata zijn echter irrelevant voor het betoog.

Voor het Nederlands zal ik betogen dat er tenminste drie strata onderscheiden moeten worden: een cyclisch stratum 1 en de noncyclische strata 2 en 3. Tot zover is het voorstel gelijk aan dat van Halle & Mohanan (1985), maar de specifieke invulling van de verschillende strata wijkt hiervan af. Voortbordurend op werk van met name Booij (1977), Schultink (1980), Van Zonneveld (1981), Van Beurden (1987) en TZ zal ik aannemelijk proberen te maken dat de specifieke invulling van de drie morfologische strata is als in (2):

(2)	stratum 1:
		[+NATIVE]	[-NATIVE]
		ongeleed	ongeleed
		affixatie	affixatie
		vroege samenstelling
	stratum 2:
		Verbale prefixatie
		Scheidbare Verbale samenstelling
		Adjectivische suffixatie
		Adjectivische samenstelling
	stratum 3:
		Nominale affixatie
		Nominale samenstelling

De inrichting van de Lexicale Morfologie in (2) wijkt op diverse punten af van eerdere voorstellen. Van Beurden (1987) neemt bijvoorbeeld aan dat verbale woordformatie plaatsvindt op stratum 2, adjectivische woordformatie op stratum 3 en nominale woordformatie op stratum 4, terwijl het huidige model verbale en adjectivische woordformatie op stratum 2 plaatst. Trommelen & Zonneveld (1989) hebben reeds overtuigend aangetoond dat een strikte scheiding tussen een verbaal en een adjectivisch stratum geen

3 Halle & Mohanan veronderstellen bovendien een ‘loop’ tussen stratum 2 en stratum 3. Op deze wijze verantwoorden zij dat samenstellingen die gevormd zijn op stratum 3 als basis kunnen dienen voor stratum 2-affixatie. De ‘loop’ is overbodig in het Nederlands en ik zal dit descriptieve instrument dan ook verder onbesproken laten.

[p. 249]

verklaring biedt voor het feit dat morfologisch complexe werkwoorden afgeleide adjectieven als basis kunnen hebben. De voorbeelden in (3a, b) illustreren dat geprefigeerde werkwoorden en scheidbaar samengestelde werkwoorden adjectivische suffigering kunnen ondergaan en de voorbeelden in (3c, d) illustreren de omgekeerde situatie: adjectivische afleidingen die getransponeerd zijn tot werkwoorden:

(3)	a:	begeer-ig	b:	inhaal-ig	c:	ver-eeuwig-en	d:	aan-moedig-en
		beval-ig		nalaat-ig		be-vochtig-en		af-vaardig-en
		verlokk-elijk		opmerk-elijk		ont-kerkelijk-en		uit-zuinig-en
		bederf-elijk		afzonder-lijk		ver-menselijk-en		-

Het model in (2) wijkt nog op een tweede punt af van het model in Van Beurden (1987). Op dit punt kom ik terug bij de bespreking van de verschillen ten opzichte van het model in TZ.

De eerste innovatie ten opzichte van TZ betreft het stratum waarop vroege samenstellingen tot stand komen. Ik zal aannemen dat woorden van dit type tot stratum 1 behoren. Voor ik deze wijziging zal motiveren, is het noodzakelijk om kort in te gaan op de notie ‘vroege samenstelling’.

TZ ontlenen de term ‘vroege samenstelling’ aan Paulissen & Zonneveld (1988). Deze samenstellingen onderscheiden zich op een aantal punten van normale samenstellingen. Vroege samenstelling is improductief, nonrecursief en de samenstellende delen zijn vaak niet-zelfstandig voorkomende wortels. Bovendien zijn de resulterende samenstellingen als regel abstracte nomina die in tegenstelling tot normale nominale samenstellingen beschikbaar zijn voor een reeks morfologische processen. Woorden die aan deze criteria voldoen zijn onder andere:

(4)	weldaad	oorzaak	paspoort	arbeid
	spreekwoord	ootmoed	wenkbrauw	vijand
	hoofdzaak	antwoord	kleinood	boekweit
	klemtoon	wierook	invloed	oorlog

TZ betogen dat vroege samenstelling op stratum 2 gesitueerd is en op deze wijze verantwoorden zij het bestaan van de morfologisch complexe woorden in (5) waar vroege samenstellingen als basis hebben gediend voor affigering met stratum 2-affixen:

(5)	a:	be-klemtoon-en	b:	ootmoed-ig	c:	ver-eenvoudig-en
		be-invloed-en		hoofdzaak-elijk		ver-ootmoedig-en
		ver-antwoord-en		verantwoord-elijk		eerbiedig-en
		ver-oordeel-en

De omgekeerde situatie doet zich echter niet voor: complexe werkwoorden en complexe adjectieven kunnen niet als basis dienen voor de vorming van vroege samenstellingen, zoals moge blijken uit de onwelgevormdheid van samenstellingen als *[hartig]stocht, *[inwerp]vloed en *[beklem]toon. Als vroege samenstellingen op stratum 1 gevormd worden dan volgt de afwezigheid van dergelijke woorden uit de organisatie van de lexicale component.

Voor zover ik heb kunnen nagaan lijken er drie nadelen te kleven aan de stelling dat vroege samenstellingsvorming op stratum 1 plaatsvindt. Het

[p. 250]

eerste nadeel zou kunnen zijn dat een deel van de woorden in (4) een nonfinaal VXC-rijm heeft, terwijl stratum 1-woorden, volgens TZ en anderen, geen superzwaar woordintern rijm mogen hebben. Als tweede bezwaar zou gewezen kunnen worden op het bestaan van nominale samenstellingen als bemoeizucht en vernielzucht die als basis kunnen dienen voor suffigering met behulp van -ig. Het derde nadeel zou kunnen zijn dat vroege samenstellingen niet voorkomen binnen afleidingen die gevormd worden op stratum 1. In het navolgende zal ik betogen dat deze argumenten geneutraliseerd kunnen worden.

Het eerste argument kan op twee manieren omzeild worden. De eerste manier is om gebruik te maken van de samenstellingsstructuur van vormen als argwaan. De tweede manier is om het argument te weerleggen dat condities op syllabestructuur evidentie geven voor het stratum waarop een bepaald type woordformatie plaatsvindt.

De term ‘vroege samenstelling’ impliceert dat woorden als oorzaak, argwaan en hoofdzaak in (4) de morfologische structuur [[..]_x[..]_n]_n hebben. Doordat er hier sprake is van twee afzonderlijke ‘woorden’ die beide afzonderlijk aan de lettergreepstructuurcondities van het Nederlands voldoen,⁴ lijkt er niets op tegen om deze woorden op stratum 1 te concateneren. Uit het feit dat er wel vroege samenstellingen zijn van het type sperzieboon, maar niet van het type *speerzieboon kan opgemaakt worden dat de leden van een vroege samenstelling zelf wel voldoen aan de eis dat nonfinale syllabes een VX-rijm moeten hebben.

Het argument dat vroege samenstellingen de syllabestructuureisen van stratum 1 schenden kan ook op een andere manier geneutraliseerd worden. Strikt genomen overtreden stratum 1-afleidingen als [[correct]or] en [[milaan]ees], evenals stratum 2 en stratum 3-afleidingen als [[geld]ig], [[wolv]in], [[werk]er] en [[leer]aar], voorafgaande aan hersyllabicatie van de stamfinale consonant, de eis dat stratum 1-syllabes minimaal en maximaal bipositioneel zijn. Aan deze eis wordt pas voldaan na hersyllabificatie, maar in dat geval voldoen ook geldig, wolvin, werker en leraar aan deze eis. Als we de afgeleide woordenschat van het Nederlands overzien dan tekent zich de volgende generalisatie af. Als er sprake is van affigering met behulp van een vokaalinitieel suffix dan voldoet het merendeel van de resulterende afleidingen na hersyllabificatie aan de eis dat nonfinale syllabes maximaal een VX-rijm hebben, ongeacht het stratum van aanhechting.⁵ Schendingen van de eis dat nonfinale rijmen bipositioneel moeten zijn, doen zich alleen voor als een consonantinitieel suffix wordt aangehecht. De consonantinitiële suffixen die TZ bespreken, behoren echter om onafhankelijke redenen reeds tot de strata 2 en 3. Condities op lettergreepstructuur zouden een sterk argument vóór stratumordening opleveren als er een consonantinitieel stratum 1-suffix zou bestaan dat zich in principe zou mogen hechten aan woorden met een superzwaar rijm, maar dat niet doet om een schending van de condities op lettergreepstructuur te voorkomen. Voor zover ik heb kunnen nagaan ontbreken dergelijke suffixen. Er zijn echter wel stratum 1-prefixen die eindigen op een superzwaar rijm en zij hechten zich zonder meer aan consonantinitiële stammen, ongeacht het feit of hierdoor superzware nonfinale syllabes ontstaan. Voorbeelden zijn: trans- (transparant, transformeren),

4 Voor een overzicht van de condities op lettergreepstructuur verwijs ik naar Trommelen (1983), Van der Hulst (1984) en Kager & Zonneveld (1986). Hier volsta ik met de opmerking dat het rijm minimaal en maximaal bipositioneel is en dat deze voorafgegaan kan worden door een optionele onset die bestaat uit een consonant die eventueel gevolgd kan worden door een liquida. Aan de woordperiferie kan een syllabe uitgebreid worden met appendices om vormen als (s)tree(p) en vrie(nd) te verantwoorden.

5 Deze generalisatie is niet volstrekt uitzonderingsloos, zoals de met behulp van -in afgeleide woorden vriendin, ploertin, vorstin en waardin illustreren. Vriendin en ploertin zijn op dezelfde manier problematisch als de ongelede woorden pierlala, pizza en een groot aantal andere voorbeelden met een hoge vokaal in nonfinale VVC-lettergrepen, cf Trommelen (1987). De vormen vorstin en waardin zijn niet meer of minder problematisch dan stratum 1-woorden als terpsichore en sculptuur.

[p. 251]

ex- (expanderen, excommuniceren) en post- (postdateren, postpositie). De conclusie lijkt dan ook gewettigd dat condities op lettergreepstructuur geen uitsluitsel geven over het stratum waarop een bepaald type woordformatie plaatsvindt. Nominale samenstellingen als bemoeizucht, behoudzucht, veranderzucht en venielzucht en de op basis hiervan afgeleide adjectieven bemoeizuchtig|, behoudzuchtig, veranderzuchtig en vernielzuchtig vormen een potentieel probleem voor alle mij bekende modellen van de Lexicale Morfologie. Als samenstellingen van het type bemoeizucht normale stratum 3-samenstellingen zouden zijn dan wordt ten onrechte voorspeld dat zij niet als basis kunnen dienen voor stratum 2-affixen als -ig. Indien zij aangemerkt zouden worden als vroege samenstellingen dan kunnen zij niet reeds op stratum 1 gevormd zijn, aangezien verbale afleidingen als bemoeien pas op stratum 2 gevormd worden. Alleen onder deze laatste aanname vormen woorden van het type bemoeizucht/bemoiezuchtig een specifiek probleem, voor het model in (2). Onder de eerste aanname vormen zij een probleem voor elk model.

Ik zal allereerst betogen dat er gegronde redenen zijn om te twijfelen aan de stelling dat woorden als bemoeizucht vroege samenstellingen zijn en vervolgens zal ik een voorlopige, ad hoc oplossing voor het bestaan van afleidingen van het type bemoeizuchtig suggereren.

Tegen de aanname dat bemoeizucht c.s. vroege samenstellingen zijn pleit de constatering dat de vorming van nominale samenstellingen van het type [X+zucht]_n en de hieraan verwante adjectieven van het type [X+zucht+ig] productief is, terwijl de vorming van vroege samenstellingen improductief is. Bovendien maken paren als bemoeizucht-bemoeizuchtig deel uit van een veel groter paradigma. Een vergelijkbare situatie doet zich namelijk voor bij nominale samenstellingen van het type [X+plicht]_n en adjectivische afleidingen van het type [X+plicht]_n-ig]_a, (cf. dienstplicht/ dienstplichtig en bewijsplicht/bewijsplichtig). Als bemoeizucht en bewijsplicht vroege samenstellingen zouden zijn dan wordt het onderscheid tussen ‘vroege’ en ‘normale’ samenstellingen wel erg moeilijk motiveerbaar. De laatste reden is dat stratum 3-afleidingen eveneens als linkerlid van dergelijke nominale samenstellingen en adjectivische afleidingen kunnen fungeren, zoals de paren belastingplicht-belastingplichtig, ontwikkelingsplicht-ontwikkelingsplichtig en verzekeringsplicht-verzekeringsplichtig duidelijk maken. Nominale afleidingen worden zowel in het voorstel van TZ als in mijn voorstel op stratum 3 gevormd en samenstellingen als belastingplicht zijn dus niet beschikbaar op stratum 2 voor suffigering met -ig. Uit het voorgaande dient geconcludeerd te worden dat woorden van het type bemoeizucht en belastingplicht geen vroege samenstellingen zijn en daarmee vervalt ook het probleem dat specifiek is voor mijn voorstel.

Rest nog het voor alle stratumordeningsvoorstellen geldende probleem dat bemoeizucht en belastingplicht ook geen normale stratum 3-samenstellingen kunnen zijn. Het voert te ver om in detail in te gaan op dit probleem. Naar mijn mening moet de oplossing echter niet gezocht worden in de richting van stratumordening, maar in de richting van overerving van thematische structuur (zie o.a. Williams 1981a, Levin & Rappaport 1986, Di Sciullo & Williams 1987 en Booij & Van Haaften 1988). Vergelijk hiervoor de volgende contrasten:

[p. 252]

(6)	a:	de plicht om belasting te betalen nemen veel mensen met een korreltje zout. de belastingplicht nemen veel mensen met een korreltje zout. *de plicht nemen veel mensen met een korreltje zout.
	b:	zucht naar bemoeien is Lubbers eigen. bemoeizucht is Lubbers eigen. *zucht is Lubbers eigen.

De voorbeelden in (6) illustreren dat de substantieven plicht en zucht (in de bedoelde betekenis) een thematische rol uitdelen die verplicht gerealiseerd dient te worden. De realisatie van deze θ-rol kan op twee plaatsen geschieden: in de syntaxis of in de morfologie. Na inbedding in een -ig-afleiding blijft de eis van toepassing dat de θ-rol gerealiseerd moet worden gezien de onwelgevormdheid van *plichtig en *zuchtig en de welgevormdheid van belastingplichtig en bemoeizuchtig. Er is echter een cruciaal verschil met de substantieven: de θ-rol moet verplicht woordintern gerealiseerd worden. In het vervolg zal ik aannemen dat aanhechting van -ig aan substantieven als plicht en zucht resulteert in de creatie van een lege structurele positie adjacent aan het substantief. Ik laat open of de lexicale invulling van deze structurele positie plaatsvindt op stratum 3 via lexicale insertie of via incorporatie à la Baker (1985). Ervan uitgaande dat deze suggestie een stap in de goede richting is, vormen woorden als belastingplichtig en bemoeizuchtig slechts een schijnprobleem voor stratumordeningsmodellen als in (2).⁶

Het derde argument tegen de aanname dat vroege samenstelling een stratum 1-proces is, is eveneens niet overtuigend. Het is niet zonder meer evident dat de afwezigheid van vroege samenstellingen binnen stratum 1-affigering pleit voor de stelling dat vroege samenstelling een stratum 2-proces is. In Booij (1977) en Van Zonneveld (1981) is reeds geobserveerd dat de woordenschat opgesplitst moet worden in een [+native] en een [-native] compartiment. Zo observeren zij onder meer dat (ongelede) woorden die behoren tot de [+native]-klasse slechts incidenteel als input kunnen dienen voor affigering met een Romaans affix en omgekeerd dat Romaanse woorden slechts incidenteel (stratum 1-)afleiding met een [+native]-affix toestaan.⁷

Naar een suggestie van Jan Don (p.c) kan de schaarsheid van afleidingen van het type [+native]-grondwoord plus Romaans affix en Romaans grondwoord plus [+native]-affix verantwoord worden door stratum 1 op te splitsen in twee discrete, elkaar in principe niet voedende, compartimenten als in (2). De afwezigheid van vroege samenstellingen binnen de voornaamste klasse stratum 1-affixen is hiermee dus een onmiddellijk gevolg van de inrichting van het lexicon.⁸ Zonder dit tot dusver expliciet te hebben vermeld, heb ik via de splitsing van stratum 1 in twee discrete compartimenten de tweede wijziging ten opzichte van Van Beurden (1987) en TZ geïntroduceerd.

De derde en meest cruciale wijziging t.o.v. TZ betreft het stratum waarop adjectivische suffixatie plaatsvindt. Het model in (2) impliceert dat de suffixen -ig, -lijk, -baar en -zaam stratum 2-suffixen zijn, terwijl TZ betogen dat -ig en -lijk stratum 2 en -baar en -zaam stratum 3-suffixen zijn.⁹

Als -baar en -zaam stratum 2-suffixen zijn dan sta ik voor de taak een antwoord te geven op TZ's observatie dat er geen woorden zijn van het type *belaakbaren, *aanlijdzamen, *houdbaarlijk en *behoedzamig, terwijl er wel woorden zijn van het type vernietigen en vergoddelijken. Kortom, er zijn geen

6 Een anonieme reviewer heeft opgemerkt dat mijn voorstel geen oplossing biedt voor woorden als godsdienstig, aangezien dienstig zonder complement eveneens welgevormd is. Ik wil er echter wel op wijzen dat de betekenis van dienstig (‘kunnende dienen’) verschilt van die van godsdienstig (‘betreffende de godsdienst’). Dienstig in de betekenis ‘betreffende de dienst’ is onwelgevormd en het is daardoor twijfelachtig of het bestaan van dienstig naast godsdienstig mijn voorstel dat complementen verplicht gerealiseerd moeten worden ondermijnt. Het voorbeeld illustreert wel dat meer en gedetailleerder onderzoek gewenst is.

7 Uit de literatuur bekende uitzonderingen zijn flauwiteit, stommiteit, bloemist, fluitist en afgodisch.

8 Het model blijft toestaan dat vroege samenstellingen binnen inheemse stratum 1-suffixen kunnen voorkomen. Evidentie hiervoor is schaars. Als Trommelen & Zonneveld (1989:208) gelijk hebben dat het adjectivische suffix -s in speels en weids een stratum 1-suffix is dan kunnen woorden als buitgengaats, grootscheeps en wederzijds opgevat worden als voorbeelden van het gezochte type.

9 De stelling dat adjectivische suffixatie op stratum 2 plaatsvindt is te sterk. Van Beurden (1987) e.a. hebben er reeds opgewezen dat -achtig en -loos een bijzondere positie innemen. Met Van Beurden (1987:25) neem ik aan dat -achtig en -loos geen suffixen zijn, maar de rechterleden van samenstellingen die op stratum 3 of zelfs op een later stratum gevormd worden. Ik laat hen in het vervolg buiten beschouwing.

[p. 253]

voorbeelden waarbij -baar en -zaam binnen op stratum 2 gevormde verbale en adjectivische afleidingen voorkomen, terwijl -ig en -lijk-adjectieven wel als basis kunnen dienen voor stratum 2-verbalisering, zoals de woorden in (3c) en (3d) illustreren.

Als we nu echter nagaan welke -lijk en -ig adjectieven als basis kunnen dienen voor stratum 2-verbalisering dan stuiten we op een opmerkelijk gat. Deverbale -lijk en -ig adjectieven als hinderlijk en treurig kunnen niet tot werkwoorden getransponeerd worden, zoals valt op te maken uit de voorbeelden in (7):¹⁰

(7)	a:	eed	beëdigen	b:	brommen/brommig	*bebrommigen
		rein	verontreinigen		huiveren/huiverig	*verhuiverigen
		niet/nietig	vernietigen		weigeren/weigerig	*verweigerigen
		matig	aanmatigen		brommen/brommig	*wegbrommigen
	c:	god/goddelijk	vergoddelijken	d:	dulden/duidelijk	*verduldelijken
		oud/ouwelijk	verouwelijken		hinderen/hinderlijk	*verhinderlijken
		lelijk	verlelijken		sterven/sterfelijk	*besterfelijken
		vrolijk	opvrolijken		id.	*uitsterfelijken

De woorden in (7) illustreren dat de suffixen -lijk, -ig, -baar en -zaam vergelijkbaar morfologisch gedrag vertonen. Onwelgevormd zijn formaties als *[be [V+ig] en], *[ver[V+lijk] en], *[be [V-baar]en] en *[ver[V-zaam]en]. Deze observatie wijst op de volgende generalisatie: stratum 2-afleidingen van het type [V+suffix] kunnen niet als basis dienen voor verdere woordformatie op stratum 2.

Bovenstaande generalisatie houdt in dat er ook geen afleidingen van het type *[[V+baar] ig/lijk] en *[[V+zaam] ig/lijk] mogelijk zijn, aangezien er bij hypothetische woorden als *houdbarig en *voedzamelijk sprake is van deverbale afleidingen die als basis hebben gediend voor stratum 2-affixatie.

Ik heb geen verklaring voor bovengenoemde generalisatie, maar wat de verklaring ook moge zijn, aan het ontbreken van afleidingen als *belaakbaren en *aanlijdzamen kan geen argument ontleend worden om -baar en -zaam op stratum 3 te plaatsen. Er is daarentegen wel evidentie voor de stratum 2- status van deze suffixen. Hoewel [V+suff]-afleidingen geen stratum 2- woordformatie kunnen ondergaan, kunnen zij wel als input dienen voor stratum 3-afleiding, cf. treurigheid, sterfelijkheid, houdbaarheid en lijdzaamheid. Kortom, de geobserveerde beperking is een eigenschap van stratum 2 en niet van stratum 3. Voor zover ik kan nagaan staat niets de aanname in de weg om adjectivische suffixatie op stratum 2 te plaatsen.

Merk op dat we nu wel een voorspelling doen. Als de -baar en -zaam- adjectieven niet deverbaal zijn dan zou stratum 2-verbalisering in principe mogelijk moeten zijn. Nu selecteren beide suffixen als regel verba en dit maakt dat deze voorspelling moeilijk te controleren is. Er zijn echter een handjevol -baar en -zaam afleidingen met een nonverbale basis en een deel hiervan staat, conform de voorspelling, stratum 2-afleiding toe. Het betreft hier de woorden in (8):

10 Voor zover ik heb kunnen nagaan zijn er slechts drie potentiële uitzonderingen, namelijk verduidelijken, veraanschouwelijken en veronachtzamen. De vorm veraanschouwelijken ken ik alleen uit het woordenboek en de eerste is slechts een tegenvoorbeeld als duidelijk van duiden is afgeleid. Het problematische karakter van veronachtzamen is niet specifiek voor het huidige model; TZ worden met een vergelijkbaar probleem geconfronteerd, aangezien onachtzaam in hun model een stratum 3-afleiding is die onverwacht toch binnen een stratum 2-afleiding kan voorkomen.

[p. 254]

(8)	a:	wonderbaar	wonderbaarlijk	b:	langzaam	langzamig
		*voorbaar	voorbarig		eenzaam	vereenzamen
		openbaar	openbaren		langzaam	verlangzamen

Woorden als veropenbaren en bevruchtbaren ontbreken, maar zij lijken aanzienlijk beter dan woorden als *belaakbaren.

De observatie dat [V+suff]-afleidingen verdere woordformatie op stratum 2 blokkeren is vreemd en theoretisch gezien problematisch. De Adjacency Condition uit Siegel (1974) stelt namelijk dat er geen woordformatieregels mogen bestaan van het type: hecht een affix X aan een woord Y, mits/tenzij Y zelf gevormd is op basis van een woord Z. De woordformatieregels van stratum 2 lijken echter precies van dit type. Om het verschil tussen langzamig en *houdbarig te kunnen verantwoorden lijkt het noodzakelijk om de regel van -ig-aanhechting te formuleren als: hecht -ig aan een woord X, tenzij X deverbaal is. Het is echter niet zonder meer duidelijk of een dergelijke conditie absoluut noodzakelijk is. Mogelijk is de beperking slechts een van de manifestaties van een algemene stratum 2-beperking betreffende recursie. We wijzen in dit verband op de volgende - voor een deel reeds in Van Beurden (1987) geobserveerde - beperkingen. Verbale prefigering en de vorming van scheidbaar samengestelde werkwoorden zijn als regel nonrecursief. Kortom, er zijn nauwelijks woorden van het type [pref[pref[X]]]_v en [part[part[X]]]_]v. Bovendien kan geobserveerd worden dat de vorming van adjectivische samenstellingen eveneens nonrecursief is (cf. gastvrij, wolzacht vs. *eregastvrij, *schapewolzacht). Recursieve samenstellingsvorming is voorbehouden aan substantieven. Tot slot wijs ik nog op het ontbreken van woorden als *lieflijkig en *groeniglijk. Deze woorden illustreren dat -ig en -lijk niet aangehecht kunnen worden aan adjectivische afleidingen, hoewel zij aangehecht kunnen worden aan ongelede adjectieven (lieflijk, groenig). De nonrecursieve woordvormingsprocessen waar het hier telkens om gaat, vinden plaats op stratum 2 en het lijkt erop dat beperkingen op recursiviteit geen eigenschap van afzonderlijke affixen of lexicale categorieën zijn, maar een eigenschap van dit specifieke stratum.

In het voorgaande heb ik een aantal bezwaren besproken die op het eerste gezicht leken te pleiten tegen het model van de Lexicale Morfologie als geschetst in (2). Bij nader inzien is echter gebleken dat deze bezwaren geneutraliseerd kunnen worden. De splitsing van stratum 1 in een [+native] en een [-native] compartiment geeft een verklaring voor de observatie dat vroege samenstellingen niet als grondwoord kunnen dienen voor affigering met een [-native]-affix. Bovendien is betoogd dat aan het ontbreken van woorden als *belaakbaren en *houdbarig geen argument ontleend kan worden om -baar en -zaam op stratum 3 te plaatsen, aangezien dezelfde beperking ook geldt voor de suffixen -ig en -lijk.

In de volgende secties zal de aandacht gericht zijn op de fonologische component van het model in (2). Aangetoond zal worden dat (2) het juiste kader biedt voor een adequate beschrijving van klemtoonaantrekking. Het zal overbodig en zelfs ongewenst blijken te zijn om binnen strata een additioneel onderscheid tussen cyclische en noncyclische affixen te maken.

[p. 255]

3 Accenttoekenning op stratum 1

In deze sectie staan de woordaccentregels van het Nederlands centraal. Sinds Neyt & Zonneveld (1982) is er een ware stortvloed aan analyses van Nederlandse woordklemtoon verschenen (cf. Van der Hulst 1984, Kager, Visch & Zonneveld 1987, Langeweg 1988, Kager 1989 en TZ). In een notedop geef ik in sectie 3.1. de belangrijkste eigenschappen van de accentuering van ongelede woorden en als ongeleed tellende gesuffigeerde stratum 1-afleidingen. Vervolgens stel ik in sectie 3.2. een tweede facet van klemtoontoekenning op stratum 1 aan de orde; namelijk de manipulatie van klemtoonpatronen die verkregen zijn via de accentregels uit sectie 3.1. Betoogd zal worden dat de verkregen klemtoonrepresentaties bij het verlaten van stratum 1 geminimaliseerd worden via Stress Minimalizatie. Het belangrijkste effect van deze operatie zal zijn dat bepaalde nauwkeurig te definiëren syllabes op stratum 2 opnieuw toegankelijk worden voor de klemtoonregels van dit stratum.

3.1. Accenttoekenning in ongelede woorden

Het accentpatroon van ongelede woorden kan gekarakteriseerd worden als in (9). Hierbij baseer ik mij op de inzichten verkregen in bovengenoemde publicaties. Elke eigenschap wordt geïllustreerd aan de hand van een aantal representatieve voorbeelden:

(9)	a:	het hoofdaccent valt op een van de laatste drie lettergrepen: concért, planéet, aróma, agénda, eléktron, cánada, líbanon, caliméro, *cálimero, catálogus, *cátalogus.
	b:	het hoofdaccent valt op de voorlaatste lettergreep als de laatste lettergreep een schwa bevat die voorafgegaan wordt door een consonant en als een dergelijke consonant ontbreekt dan valt het accent op de lettergreep daarvoor: papáver, rotónde, etáppe, térriër, *pápaver, terríër.
	c:	het hoofdaccent kan niet op de voorvoorlaatste lettergreep vallen als de voorlaatste lettergreep gesloten is: página, léxicon, èmbárgo, ròdodéndron, *émbargo, *rodódendron.
	d:	het hoofdaccent valt op de laatste lettergreep als deze superzwaar is: figúur, prodúkt, paradíjs, paradóx

De observaties in (9) wijzen er op dat het Nederlandse accentsysteem de volgende kenmerken heeft: (i) kwantiteitsgevoelig, waarbij open lettergrepen als licht en gesloten lettergrepen als zwaar tellen; (ii) gebonden en linksdominant; (iii) accenttoekenning van rechts naar links en (iv) hoofdklemtoon op de laatste dominante syllabe.

Binnen de ‘bracketed grid’-theorie van Kager (1989) worden de eigenschappen in (9) als volgt verantwoord:

(10)	a:	Zwaarte Regel: ken een lijn 1 asterisk toe aan zware lettergrepen.
	b:	Syllabe Adjunctie: van rechts naar links: adjungeer lijn 0 asterisks (als zwak element) naar links.
	c:	Extrametriciteit: markeer de laatste VX-syllabe als extrametrisch.
	d:	End Rule: plaats een lijn 2 asterisk op de meest rechtse lijn 1 asterisk.

[p. 256]

De accenttoekenningsregels in (10) werken in de volgorde als aangegeven. In (11) volgen een aantal relevante derivaties (een syllabe tussen vishaken geeft aan dat deze extrametrisch is):

(11)

a:

*

lijn 2

*

*

*

lijn 1

*

*

*

*

(

*

*

)

*

(

*

*

)

*

(

*

*

)

lijn 0

a ro ma

➝

a ro ma

➝

a ro <ma>

➝

a ro <ma>

(10a)

(10b)

(10c)

(10d)

b:

*

*

*

*

*

*

*

*

*

(

*

*

)

*

(

*

*

)

*

(

*

*

)

a gen da

➝

a gen da

➝

a gen <da>

➝

a gen <da>

c:

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

(

*

*

)

*

(

*

*

)

*

(

*

*

)

*

li ba non

➝

li ba non

➝

li ba <non>

➝

li ba <non>

d:

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

e lek tron

➝

e lek tron

➝

e lek <tron>

➝

e lek <tron>

In de eerste stap zijn zware lettergrepen voorzien van een lijn 1 asterisk; de tweede stap geeft aan dat lichte syllabes, waar mogelijk, als zwak element aan een voorafgaande lettergreep worden geadjungeerd; in de derde stap worden finale lettergrepen - en daarmee ook hun asterisks - extrametrisch gemaakt; en de vierde stap geeft de werking van de End Rule die de meest rechtste lijn 1 asterisk voorziet van een extra asterisk.¹¹

Aangezien aróma en cánada qua relevante structuur identiek zijn, wordt ten onrechte *canáda afgeleid. Om het accent van deze vormen te verantwoorden neemt Kager (1989), in navolging van TZ, aan dat finale VV-lettergrepen in vormen als canada lexicaal gemarkeerd zijn met een lijn 1 asterisk. De afleiding van deze vorm verloopt als aangegeven in (12):

(12)

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

(

*

*

)

*

(

*

*

)

*

(

*

*

)

*

ca na da

➝

ca na da

➝

ca na <da>

➝

ca na <da>

[+lex]

Aangezien extrametriciteit beperkt wordt tot VX-lettergrepen onttrekken finale VXC-lettergrepen zich aan dit mechanisme en End Rule (10d) ziet dan ook de door (10a) aan deze lettergrepen toegekende asterisk en plaatst er een lijn 2 asterisk bovenop.

De schwa-generalisatie in (9b) vergt iets meer uitleg. Kager (1989) neemt aan dat finale schwa's niet door een mora worden gedomineerd. Gevolg van deze aanname is dat schwa-lettergrepen niet gedomineerd kunnen worden door een lijn 0 asterisk. Bovendien neemt hij in navolging van Kager & Zonneveld (1986) aan dat consonanten die onmiddellijk voorafgaan aan een schwa geadjungeerd zijn aan de voorafgaande lettergreep. De consequentie van

11 Met Kager (1989) en De Haas (1990) neem ik aan dat metrische constituenten strikt binair zijn, d.w.z. de theorie die ik hier aanneem maakt uitsluitend gebruik van binaire voeten. Monosyllabische, ternaire en ongebonden voeten zijn uitgesloten.

[p. 257]

deze stap is dat de voorlaatste lettergrepen van etappe en papaver respectievelijk zwaar en superzwaar worden en dientengevolge altijd geaccentueerd worden. In terriër ontbreekt een dergelijke consonant en de voorlaatste lettergreep blijft dan ook licht en wordt gepasseerd. In (13) volgen twee representatieve afleidingen:

(13)

a:

*

*

*

e tap

∂

➝

e tap

∂

➝

e tap

∂

pa paav ∂r

pa paav ∂r

pa paav ∂r

b:

*

*

*

*

*

*

*

*

(

*

*

)

(

*

*

)

ter ri ∂r

➝

ter ri ∂r

➝

ter ri ∂r

➝

ter ri ∂r

Met de tot dusver besproken regels kan het woordaccent van het merendeel van de ongelede en als ongeleed tellende woordenschat verantwoord worden. Nu resten nog woorden met finaal accent, zoals paraplú, idée, klarinét en interferón. Eindklemtoon wordt in deze woorden verkregen door ze als uitzonderingen op extrametriciteitsregel (10c) te markeren. Deze vormen laat ik hier verder buiten beschouwing.

Voor ik overga tot de behandeling van Stress Minimalizatie, ga ik eerst in op de accentuering van vroege samenstellingen. In sectie 2 is betoogd dat samenstellingen van het type oorzaak, arbeid en vijand op stratum 1 worden gevormd. Dit brengt met zich mee dat het klemtoonpatroon van deze woorden eveneens op dit stratum verantwoord dient te worden. Er zijn minstens twee manieren om dit te bereiken. De eerste manier is om aan te nemen dat de regels die klemtoon toekennen aan samenstellingen niet alleen op stratum 2 en 3, maar ook op stratum 1 werkzaam zijn. In dat geval verloopt de derivatie als volgt. De accentregels in (10) genereren het patroon in (14a) en de samenstellingsregel plaatst vervolgens een extra asterisk op de linkersyllabe. Het resultaat van deze End Rule (initieel) is weergegeven in (14b):

(14)	a:				b:		*
			*	*			*	*
			*	*			*	*
			*	*			*	*
		oor zaak				oor zaak

De tweede mogelijkheid is dat vroege samenstellingen voor de accentregels als ongeleed tellen. Als aangenomen wordt dat het rechterdeel van een vroege samenstelling per redundantieregel extrametrisch wordt dan impliceert dit dat de laatste syllabe van bijvoorbeeld oorzaak onzichtbaar is voor End Rule (10d). Het gevolg is dat initieel accent wordt afgeleid. In deze analyse komt het accent tot stand als weergegeven in (15):

[p. 258]

(15)										*
		*	*			*	*			*	*
		*	*			*	*			*	*
	oor zaak			➝	oor <zaak>			➝	oor <zaak>
		(10a)			[+ex]-mark.					(10d)

Er zijn geen empirische argumenten voor of tegen een van beide analyses. De argumenten voor de analyse die gebruik maakt van extrametriciteit zijn theoretisch van aard. In deze analyse is het overbodig om aan te nemen dat de samenstellingsregel op stratum 1 werkzaam is en dit stratum blijft daardoor het exclusieve domein van de woordaccentregels. Bovendien maakt de analyse die voor accenttoekenning in vroege samenstellingen gebruik maakt van extrametriciteit het mogelijk om Stress Minimalizatie maximaal simpel te definiëren. In het vervolg neem ik dan ook aan dat accenttoekenning bij vroege samenstellingen verloopt als in (15).

3.2 Stress Minimalizatie

Talen waarin woorden slechts één geaccentueerde lettergreep hebben vormen een probleem voor Halle & Vergnauds (1987) aanname dat accentregels iteratief werken, d.w.z. de klemtoonregels genereren naast het hoofdaccent ook nevenaccenten. Een voorbeeld van een dergelijke taal is het Creek (cf. Haas 1977). Het Creek is een kwantiteitsgevoelige taal en in het merendeel van de woorden valt het accent op de laatste evengenummerde lettergreep, waarbij geteld dient te worden vanaf het woordbegin of vanaf de laatste zware lettergreep. In (16) volgen een aantal voorbeelden:

(16)	a:	ifá	‘hond’	ísti	‘persoon’
		ifóci	‘puppy’	hoktakí	‘vrouwen’
		opanitá	‘dansen’	pocóswa	‘bijl’
		imahicíta	‘iemand om voor te zorgen’	alpatóci	‘baby krokodil’
		itiwanayipíta	‘elkaar vastbinden’	iƞkosapitá	‘iemand om te smeken’

De meest elegante manier om het accentsysteem van het Creek te beschrijven is door middel van het bouwen van binaire, kwantiteitsgevoelige rechtsdominante voeten van links naar rechts, aangevuld met een End Rule die de laatste geaccentueerde syllabe het meest prominent maakt. Het gevolg van deze analyse is dat er naast het hoofdaccent ook nevenaccenten gegenereerd worden. Het taalmateriaal geeft echter geen enkele aanwijzing voor het bestaan van dergelijke nevenaccenten. Om dit probleem op te lossen introduceren Halle & Vergnaud (1987) Line Conflation. Zij beschrijven de effecten van Line Conflation als volgt: ‘When two lines in a metrical grid are conflated, a constituent on the lower line is preserved only if its head is also the head of a constituent on the higher line.’ (Halle & Vergnaud 1987:52). In (17) volgt de meest gebruikelijke formulering van dit principe en in (18) worden de effecten geïllustreerd aan de hand van een voorbeeld uit het Creek:

(17)	Line Conflation^12
	Conflate lines 1 and 2

12 Line Conflation heeft in (17) betrekking op de lijnen 1 en 2. Welke lijnen echter aan de werking van Line Conflation onderhevig zijn is een open zaak. Voor het Odawa betogen Halle & Vergnaud bijv. dat deze conventie betrekking heeft op de lijnen 2 en 3.

[p. 259]

(18)

*

*

(

*

*

*

)

(

*

)

(

*

*

)

(

*

*

)

(

*

*

)

*

*

*

*

*

(

*

*

)

*

i ti wa na yi pi ta

LC

i ti wa na yi pi ta

Halle & Vergnaud (1987) claimen dat Line Conflation werkzaam is aan het eind van een cyclisch stratum. Voor het voorbeeld in (18) betekent dit dat bij het verlaten van het cyclische stratum de eerste twee voeten en per implicatie ook hun hoofden (= lijn 1-asterisk) verloren gaan, omdat deze hoofden niet door een lijn 2-asterisk gedomineerd worden. De laatste voet wordt daarentegen behouden, aangezien het hoofd van deze voet tevens het hoofd is van de hoger gelegen ongebonden voet.

Een andere consequentie van Line Conflation is dat syllabes die na conflatie niet meer gedomineerd worden door een voet opnieuw als input kunnen dienen voor de noncyclische klemtoonregels. Dit effect gebruiken Halle & Vergnaud o.a. om destressing in talen als het Engels te verantwoorden.

Halle & Vergnaud (1987) verwerpen expliciet de theorie van de Lexicale Morfologie waarin morfologische en fonologische regels interacteren. Zij keren in essentie terug naar de theorie in SPE en in hun theorie gaan alle woordformatieregels vooraf aan de fonologische regels. Mijn voorstel is daarentegen ingebed binnen het kader van de Lexicale Morfologie. Verder verschilt de metrische theorie die ik aanneem aanzienlijk van de theorie die Halle & Vergnaud aanhangen. Het meest in het oog springende verschil is dat ik met Kager (1989) aanneem dat voeten strikt binair zijn en een van de consequenties van deze aanname is dat ongebonden voeten als in (18) niet zijn toegestaan. Deze verschillen brengen met zich mee dat Line Conflation niet zondermeer is over te nemen.

Zoals gezegd is Line Conflation met name noodzakelijk voor talen als het Creek waar woorden slechts één geaccentueerde lettergreep hebben. Dit effect kan echter ook verkregen worden door lijn 1 volledig te deleren. De regel die deze verandering teweeg brengt zal ik in het vervolg aanduiden als Stress Minimalizatie:

(19)	Stress Minimalizatie (SM)
	Deleer lijn 1

SM (19) verschilt op cruciale punten van Line Conflation in (17). De enige overeenkomst is dat nevenaccenten verdwijnen. Het belangrijkste verschil is echter dat Line Conflation geen verandering aanbrengt in de hoogte van de klemtoonrepresentatie, terwijl SM de hoogte van klemtoonrepresentaties terugbrengt. Bovendien neem ik aan dat de verwijdering van een lijn 1- asterisk impliceert dat de voet waarvan deze het hoofd was eveneens verdwijnt. De enige voet die bewaard blijft is de voet die oorspronkelijk gedomineerd werd door een lijn 2-asterisk, aangezien deze voet zijn hoofd behoudt. Kortom, onthoofding impliceert ontvoeting, terwijl Halle & Vergnaud precies de omgekeerde weg bewandelen. Zij nemen aan dat ontvoeting gepaard gaat met onthoofding. Per saldo zijn de effecten echter gelijk. In (20) illustreer ik het effect van SM aan de hand van het Creek voorbeeld uit (18):

[p. 260]

(20)

*

*

*

*

*

(

*

*

)

(

*

*

)

(

*

*

)

*

*

*

*

*

(

*

*

)

*

i ti wa na yi pi ta

SM

i ti wa na yi pi ta

De aanname dat SM (19) het aantal lijnen met één vermindert, houdt een belangrijke empirische voorspelling in. Voorspeld wordt dat aanhechting van noncyclische affixen effect kan hebben op de positie van het hoofdaccent. Aangezien Line Conflation geen invloed heeft op hoogte van de asteriskkolom van de meest prominente syllabe, wordt voorspeld dat noncyclische woordformatieprocessen de positie van het hoofdaccent niet kunnen wijzigen, tenzij er een morfeem wordt aangehecht dat zelf ook een syllabe heeft die gedomineerd wordt door een lijn 2-asterisk, zoals in het geval van samenstelling. In sectie 4. zal blijken dat SM de correcte voorspellingen doet in het geval van de noncyclische suffixen -baar en -zaam.¹³

Halle & Vergnaud (1987) nemen aan dat Line Conflation, in talen die gebruik maken van deze conventie, automatisch in werking treedt bij het verlaten van een cyclische stratum. Ik zal in het vervolg een vergelijkbare aanname doen: SM treedt automatisch in werking aan het eind van het cyclische stratum 1.

De resultaten van deze sectie kunnen als volgt worden samengevat. Allereerst is in navolging van TZ en Kager (1989) aangenomen dat de accentregels in (10) werkzaam zijn op stratum 1. Vervolgens is betoogd dat het accent van vroege samenstellingen verantwoord kan worden door de laatste lettergreep als extrametrisch te markeren en ten slotte heb ik Stress Minimalizatie (19) voorgesteld als alternatief voor Halle & Vergnauds Line Conflation. In (21) geef ik de relevante fonologische regels die werkzaam zijn op stratum 1:

(21)	Stratum 1-fonologie
	Zwaarte Regel (10a) en Syllabe Adjunctie (10b)
	Extrametriciteit (10c) en Extrametriciteitsregel voor vroege samenstellingen
	End Rule (10d)
	Stress Minimalizatie (19)

13 Halle, Harris & Vergnaud (1991) en Halle & Kenstowicz (1991) zijn verschenen nadat mijn artikel reeds ter publicatie was aangeboden. In deze artikelen wordt Line Conflation geherdefinieerd als ‘erase the lower-numbered of two lines in the metrical grid’ (Halle, Harris & Vergnaud 1991:143). De effecten van mijn Stress Minimalizatie komen in alle opzichten overeen met het onafhankelijk hiervan ontwikkelde Line Conflation nieuwe stijl. De evidentie voor de nieuwe versie van Line Conflation is eveneens vrijwel gelijk aan mijn evidentie voor Stress Minimalizatie. Zij constateren namelijk dat noncyclische affixen c.q. clitica in talen als het Latijn en het Manam de positie van het hoofdaccent kunnen beïnvloeden en wel zodanig dat het hoofdaccent verschuift naar de laatste syllabe van het basiswoord. De oude definitie in (17) sluit, zoals gezegd, dit type accentverschuiving uit.

4 Klemtoonaantrekking: evidentie voor Stress minimalizatie

De accentregels die werkzaam zijn op stratum 1 en die verantwoordelijk zijn voor de accentuering van ongelede, als ongeleed tellende en vroeg samengestelde woorden (resp. reprimande, milanees en antwoord) stonden centraal in de vorige sectie. Nu resteren nog de klemtoonregels die werkzaam zijn op stratum 2 en 3 (sectie 4.1.). Vervolgens zal ik een analyse van klemtoonaantrekking presenteren waarin een cruciale rol is weggelegd voor Stress Minimalizatie. Bovendien zal gemotiveerd worden waarom deze analyse te prefereren is boven de analyse in TZ.

4.1 Accenttoekenning op stratum 2 en 3

Op stratum 2 worden onder meer adjectivische samenstellingen en scheidbaar samengestelde werkwoorden gevormd en op stratum 3 nominale

[p. 261]

samenstellingen. De voorbeelden in (22) illustreren dat de accentuering van substantieven en werkwoorden cruciaal verschilt van die van adjectieven. Substantieven en werkwoorden hebben initieel accent, terwijl adjectieven finaal accent hebben:

(22)	a:	vóetbal	b:	óplossen	c:	gastvríj
		fíetspomp		piánospelen		woordintérn
		sméerboter		góedkeuren		boterzácht
		bíjkeuken		wégtrekken		trefzéker
		vóetbalveld		ónderwaarderen		belastingvríj

De klemtoonrepresentaties van de woorden in (22) zien er na de werking van SM, d.w.z. bij binnenkomst op stratum 2 of 3 uit als in (23):

(23)

a:

*

*

*

b:

*

*

c:

*

*

*

*

*

(

*

*

)

*

*

*

*

*

voet bal veld

on der waar deer

woord in tern

De vraag is hoe het uiteindelijke klemtoonpatroon van deze vormen tot stand komt. In het vervolg zal ik aannemen dat de accentuering van de vormen in (22) het resultaat is van twee End Rules. Als de categorie van het complexe woord een N of een V is dan wordt End Rule (24a) toegepast en als de categorie van het complexe woord een A is dan wordt End Rule (24b) toegepast:

(24)	End Rules (stratum 2, 3)
	a:	plaats een lijn 2 asterisk op de linker lijn 1 asterisk, als het complexe woord tot de categorieën N of V behoort.
	b:	plaats een lijn 2 asterisk op de rechter lijn 1 asterisk, als het complexe woord tot de categorie A behoort.

Doordat de strata 2 en 3 noncyclisch zijn werken de End Rules in (24) na alle woordformatieregels van deze strata en het gevolg hiervan is dat alleen de morfologische informatie van het gehele complexe woord beschikbaar is. Kortom, in een voorbeeld als wegwerpartikel is alleen de categoriale informatie van wegwerpartikel beschikbaar en niet de informatie van het ingebedde werkwoord wegwerpen. In (25) illustreer ik de werking van de End Rules in (24) aan de hand van de voorbeelden in (23):¹⁴

(25)

a:

*

b:

*

c:

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

(

*

*

)

*

*

*

*

*

voet bal veld

on der waar deer

woord in tern

De End Rules in (24) voegen, evenals End Rule (10d) een lijn 2-asterisk toe en de syllabe die door deze asterisk wordt gedomineerd, is daarmee de meest prominente lettergreep. Een van de consequenties van deze aanpak is dat de klemtoonrepresentaties van stratum 1-vormen als reprimánde en milanées en stratum 2- en stratum 3-samenstellingen als vóetbalveld en woordintérn in hoogte gelijk zijn. In al deze vormen wordt de meest prominente syllabe gedomineerd door een lijn 2-asterisk. Op dit punt wijkt de analyse af van alle mij bekende klemtoonanalyses (cf. Langeweg 1988,

14 In de representatie van voetbalveld in (25a) wordt niet verantwoord dat veld meer prominent is dan bal (vóetbalvèld). In navolging van o.a. Visch (1989) neem ik aan dat dit secundaire prominentieverschil het gevolg is van ritmische factoren. Voor het betoog is dit type accentverschuiving echter irrelevant.

[p. 262]

Visch 1989 en TZ). In eerdere voorstellen wordt namelijk aangenomen dat de meest prominente lettergreep van een samenstelling gedomineerd wordt door een lijn 3-asterisk.

De vraag die nu rijst is of de End Rules in (24) verantwoordelijk zijn voor het accentpatroon van alle woorden die op stratum 2 en 3 worden gevormd. In het resterende gedeelte van deze sectie zal ik betogen dat deze vraag bevestigend beantwoordt kan worden, hoewel het contrast tussen de stratum 2-afleidingen en stratum 2-samenstellingen in (26) op het eerste gezicht problematisch lijkt:

(26)	a:	hóudbaar	b:	pankláar	c:	ontdékken	d:	índekken
		wérkzaam		topzwáar		onderwíjzen		ónderlopen

Als we bovenstaand contrast tussen V- en A-samenstellingen enerzijds en V- en A-afleidingen anderzijds vergelijken dan kan het volgende geobserveerd worden: verbale en adjectivische affixen dragen nooit het hoofdaccent, ongeacht het feit of de syllabes in principe accentueerbaar zijn.

Chomsky & Halle (1968) hebben voor het Engels een vergelijkbare observatie gemaakt voor adjectivische afleidingen als sinífic+ant, facíl+ity en parént+al. In Hayes (1981) worden deze data verantwoord door deze adjectivische suffixen als extrametrisch te markeren. Langeweg (1988) volgt eenzelfde route voor Nederlandse suffixen als -aar, -heid, -dom en -baar. Het bezwaar van haar aanpak is dat het volstrekt arbitrair is welk suffix lexicaal gemarkeerd is als [+ex]. Zo wordt -baar in tegenstelling tot -zaam als [+ex] gemarkeerd. Een reden voor dit verschil wordt niet gegeven. Als gebruik wordt gemaakt van de notie ‘extrametriciteit’ dan is een aanpak te prefereren waarin deze notie meer is dan een uitzonderingskenmerk.

De observatie dat V- en A-affixen nooit het accent dragen kan, gegeven het feit dat zij op stratum 2 worden aangehecht, beschouwd worden als een eigenschap van deze klasse van affixen. De oplossing ligt dan ook voor de hand: markeer stratum 2-affixen als [+ex]. In (27) volgt de regel die verantwoordelijk is voor deze vorm van extrametriciteit:

(27)	Affix Extrametriciteit (stratum 2)
	[X]affix ➝ [+ex]

De consequentie van (27) is dat in werkbaar en onderwijzen alleen de verbale stam zichtbaar is voor de End Rules in (24) en toepassing van deze regels resulteert dan ook in wérkbaar en onderwíjzen, zoals de derivaties in (28) duidelijk maken:

(28)

a:

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

werk baar

(27)

werk <baar>

(24)

werk <baar>

b:

*

*

*

*

*

*

*

(

*

*

)

*

(

*

*

)

*

(

*

*

)

*

onder wijz (en)

(27)

<onder> wijz (en)

(24)

<onder> wijz (en)

[p. 263]

Met de End Rules in (24) en Affix Extrametriciteit (27) zijn de belangrijkste klemtoonmechanismes van stratum 2 en 3 geïntroduceerd.

Een regel verdient nog aparte vermelding. In sectie 3.1. heb ik aangenomen dat schwa-lettergrepen op stratum 1 niet gedomineerd worden door een mora. In navolging van Kager (1989:218) zal ik aannemen dat -∂C_o-sequenties op stratum 2 per default voorzien worden van een mora. Het gevolg is dat zij daarna eveneens gedomineerd worden door een lijn 0-asterisk. Deze schwa-lettergrepen worden vervolgens via Syllabe Adjunctie (10b) naar links geadjungeerd. De effecten van deze aannames zijn weergegeven in (29):

(29)

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

(

*

*

)

(

*

*

)

mm

mm

mm

mm

mm

mm

m

mm

mm

mm

m

❘/

❘/

❘ ❘

❘/

❘/

❘ ❘

❘

❘/

❘/

❘ ❘

❘

re

pri

mand ∂

re

pri

man

d∂

re

pri

man

d∂

De linkerrepresentatie is het resultaat van de klemtoonregels op stratum 1 na de werking van SM. De volgende structuur illustreert de werking van default-syllabificatie en in de laatste representatie is de herapplicatie van Syllabe Adjunctie (10b) verdisconteerd.

In (30) geef ik een overzicht van de relevante fonologische regels van de strata 2 en 3:

(30)	Stratum 2 en 3 fonologie
	a:	Default syllabificatie
		Syllabe Adjunctie (10b)	stratum 2
		Affix Extrametriciteit (27)
		End Rules (24)
	b:	End Rules (24)	stratum 3

Ik zal de consequenties van het model in (30) illustreren aan de hand van de stratum 2-afleidingen figuurlijk en traceerbaar en de stratum 3-afleidingen jaloersheid en vijandschap:

(31)

a:

*

*

*

*

*

*

*

*

SM

*

*

aff.+SA

*

(

*

*

)

AE+ER

*

(

*

*

)

fi guur

fi guur

fi guur l∂k

fi guur <l∂k>

b:

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

SM

*

*

aff.

*

*

*

AE+ER

*

*

*

tra ceer

tra ceer

tra ceer baar

tra ceer <baar>

c:

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

SM

*

*

aff.

*

*

*

ER

*

*

*

ja loers

ja loers

ja loers heid

ja loers heid

d:

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

SM

*

*

aff.

*

*

*

ER

*

*

*

vij <and>

vij <and>

vij and schap

vij and schap

[p. 264]

De eerste stap in de derivatie geeft het resultaat van de werking van de woordaccentregels op stratum 1. Aan het eind van stratum 1 werkt Stress Minimalizatie en dit levert de tweede stap in de derivatie op. Na suffixatie treedt Syllabe Adjunctie in werking in (31a), maar cruciaal niet in (31b, c, d), aangezien alleen lichte syllabes geadjungeerd kunnen worden (stap drie). In (31a, b) werken vervolgens Affix Extrametriciteit en End Rule (24b) en in (31c, d) treedt alleen End Rule (24a) in werking. Op deze wijze worden zowel voor stratum 2 als stratum 3-afleidingen de correcte accentpatronen afgeleid.

4.2 Klemtoonaantrekking als vorm van klemtoontoekenning

Aan TZ danken we het inzicht dat klemtoonaantrekking als proces niet bestaat, maar het resultaat is van de herapplicatie van onafhankelijk gemotiveerde klemtoonregels op een later stratum. De navolgende analyse is eveneens gestoeld op dit idee, maar de wijze waarop dit idee geïmplementeerd is verschilt nadrukkelijk van die in TZ.

De woorden die ik allereerst aan de orde stel, zijn van het type verantwóordelijk en verántwoordbaar, d.w.z. vormen waarin een vroege samenstelling als basis heeft gediend voor stratum 2-affixatie. Na de werking van SM (19) en affixatie zien de klemtoonrepresentaties eruit als in de linkerkolommen in (32). Toepassing van de stratum 2-regels levert vervolgens de juiste accentueringen op:

(32)

a:

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

(

*

*

)

*

*

(

*

*

)

v∂r ant woord l∂k

SA

v∂r ant woord l∂k

AE+ER

v∂r ant woord <l∂k>

b:

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

v∂r ant woord baar

v∂r ant woord baar

v∂r ant woord <baar>

Bovenstaande derivaties illustreren dat het klemtoonverschil tussen verantwóordelijk en verántwoordbaar het gevolg is van het feit dat -baar niet via Syllabe Adjunctie (10b) aan de voorafgaande syllabe geadjungeerd mag worden. Hierdoor blijft de eerste syllabe van antwoord prominenter dan de tweede. ER (24b) kent tot slot een lijn 2-asterisk toe aan -ant-, resulterend in verántwoordbaar. Doordat de syllabe van het suffix -lijk licht is, werkt Syllabe Adjunctie hier wel met als gevolg dat de tweede syllabe van antwoord qua prominentie gelijk wordt aan de eerste. End Rule (24b) doet vervolgens de rest. Als in plaats van -lijk en -baar de suffixen -ig en -zaam aan een vroege samenstelling (vijándig, árbeidzaam) gehecht worden dan verloopt de derivatie op vergelijkbare wijze. Het suffix -zaam kan in tegenstelling tot -ig niet geadjungeerd worden en dientengevolge kan het accent niet verschuiven naar de syllabe voorafgaande aan het suffix.

Het eerste deel van het klemtoonaantrekkingsprobleem is hiermee opgelost. Het verschil tussen -baar en -zaam enerzijds en -ig en -lijk anderzijds is het gevolg van een zwaartecontrast tussen beide suffixtypes dat uitmondt in een verschil m.b.t. Syllabe Adjunctie (10b).

[p. 265]

Mijn voorstel wijkt op een aantal punten af van de analyse in TZ. Ik bespreek hier kort de belangrijkste verschillen. In het voorstel van TZ verschillen -ig en -lijk op twee samenhangende, maar logisch gezien onafhankelijke punten van -baar en -zaam. Het eerste verschil is dat -ig en -lijk stratum 2-suffixen zijn, terwijl -baar en -zaam tot stratum 3 behoren. Het tweede verschil is dat de eerstgenoemden cyclische en de laatstgenoemden noncyclische suffixen zijn in de zin van Halle & Vergnaud (1987).¹⁵ Voor de verklaring van het contrast tussen verantwóordelijk en verántwoordbaar is alleen het onderscheid cyclisch/noncyclisch relevant. Zowel -lijk als -baar hechten aan het geaccentueerde werkwoord verántwoorden. Het cyclische suffix -lijk activeert de Stress Erasure Convention die het accentpatroon van het grondwoord uitwist (beter gezegd: niet copieert naar het morfologisch vlak van het suffix) en herapplicatie van de woordaccentregels van stratum 1 geeft verantwóordelijk, waarbij het accentpatroon op dezelfde wijze tot stand komt als dat van de ongelede woorden etáppe en papáver, zie (13). Het noncyclische suffix -baar activeert daarentegen de Stress Erasure Convention niet en TZ voorspellen correct dat suffixatie geen invloed heeft op de positie van het hoofdaccent. In mijn voorstel verschillen de adjectivische suffixen noch wat betreft het stratum van aanhechting noch wat betreft de eigenschap cyclisch/noncyclisch: aanhechting vindt plaats op stratum 2 en het onderscheid cyclisch/noncyclisch in de zin van Halle & Vergnaud wordt niet gebruikt. Mijn voorstel maakt eveneens gebruik van twee assumpties. De eerste is dat stratum 2 een noncyclisch stratum is en de tweede is dat affixen extrametrisch worden via regel (27). De voorlopige conclusie kan dan ook zijn dat beide voorstellen het contrast tussen verantwoordelijk en verantwoordbaar op een adequate manier kunnen verantwoorden. Het voordeel van mijn voorstel zal dan ook elders gezocht moeten worden.

Laten we daarom het tweede deel van het klemtoonaantrekkingsprobleem onder de loep nemen, d.w.z. het probleem dat gevormd wordt door adjectivische afleidingen die een scheidbaar samengesteld werkwoord als basis hebben. Ik zal de effecten van de ontwikkelde theorie illustreren aan de hand van twee relevante voorbeelden: afwásbaar en afvállig.

Scheidbaar samengestelde werkwoorden en vroege samenstellingen verschillen op één cruciaal punt van elkaar. De laatstgenoemden worden op stratum 1 gevormd, terwijl de eerstgenoemden op stratum 2 worden gevormd. Dit verschil impliceert dat er tussen de samenstellende delen van een vroege samenstelling een prominentieverschil bestaat, terwijl de prominentieverhouding tussen de samenstellende delen van een scheidbaar samengesteld werkwoord pas op stratum 2 wordt verkregen via de End Rules in (24). In concreto, de klemtoonrepresentatie van antwoord ziet er na de werking van SM uit als in (33a), terwijl de klemtoonrepresentatie van de samenstellende delen van een scheidbaar samengesteld werkwoord als afwassen er bij het verlaten van stratum 1 uitziet als in (33b):

(33)	a:		*		b:		*	*
			*	*			*	*
		[ant <woord>]				[af][was]

15 Het gebruik van de termen ‘cyclisch’ en ‘noncyclisch’ is verwarrend. In het model van de Lexicale Morfologie hebben deze termen een andere inhoud dan in het model van Halle & Vergnaud (1987). In het eerste model zeggen ‘cyclisch’ en ‘noncyclisch’ iets over de interactie tussen de fonologische en morfologische regels. Als een stratum cyclisch is dan wil dit zeggen dat na elke woordformatieregel de fonologische regels worden toegepast. Als een stratum noncyclisch is dan betekent dit dat eerst alle woordformatieregels van het stratum worden toegepast en daarna pas de fonologische regels. Halle & Vergnaud geven een andere inhoud aan deze termen. Zij nemen aan dat de eigenschappen van stammen en affixen (bijv. syllabestructuur en klemtoon) gecodeerd wordt op een morfologisch vlak. Als een cyclisch affix wordt toegevoegd aan een stam dan gebeurt dit in verschillende autonome vlakken en in het affixvlak zijn de eigenschappen van de stam onzichtbaar. Als een noncyclisch affix wordt aangehecht dan worden de vlakken van de stam en het affix samengevoegd tot één vlak met als gevolg dat de eigenschappen van de stam zichtbaar zijn. De morfologische regels gaan als blok vooraf aan de fonologische regels. In de fonologische component werken de regels vervolgens cyclisch of noncyclisch, waarbij deze termen nu in de gebruikelijke betekenis worden gehanteerd.

[p. 266]

Op stratum 2 worden het partikel af en de verbale stam was samengevoegd tot een scheidbaar samengesteld werkwoord en dit werkwoord kan vervolgens als grondwoord dienen voor adjectivische suffixatie. Na het verlaten van het morfologische deel van stratum 2 ondergaan de hier gevormde woorden de fonologische regels van dit stratum. In (34) geef ik de derivaties van het werkwoord afwassen en de adjectivische afleidingen afvallig en afwasbaar:

(34)

a:

*

*

*

*

*

*

*

ER (24a)

*

*

af was (en)

af was (en)

b.

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

SA

*

(

*

*

)

AE

*

(

*

*

)

ER (24b)

*

(

*

*

)

af val ∂g

af val ∂g

af val <∂g>

af val <∂g>

c:

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

af was baar

af was baar

af was <baar>

af was <baar>

De derivaties in (34) spreken tot de laatste stap voor zich. In de laatste stap is de werking van de End Rules in (24) weergegeven. Gezien het feit dat afwassen een werkwoord is, treedt (24a) in werking; afvallig en afwasbaar zijn daarentegen adjectieven, en dit betekent dat (24b) wordt geactiveerd. Gegeven de aanname dat stratum 2 een noncyclisch stratum is, gaan alle morfologische regels vooraf aan de fonologische regels en de categoriale informatie van afvallen en afwassen is hierdoor niet zichtbaar in het geval van afvallig en afwasbaar.

Het resultaat van deze analyse is dat -ig, -lijk, -baar en -zaam qua klemtoonaantrekking overeenkomen als het grondwoord een scheidbaar samengesteld werkwoord is. De woordaccentregels en SM (19), die werkzaam zijn op stratum 1, aangevuld met de werking van Syllabe Adjunctie op stratum 2 hebben geen invloed op de prominentieverhoudingen binnen het grondwoord en de klemtoonregels van stratum 2 introduceren dan ook geen contrast tussen -ig en -lijk aan de ene kant en -baar en -zaam aan de andere kant. Voor End Rule (24b) zijn de klemtoonrepresentaties van deze afleidingen identiek.

Op dit punt aangekomen kunnen we constateren dat het huidige voorstel andere voorspellingen doet dan het voorstel in TZ. Zij voorspellen namelijk dat er in woorden van het type afwasbaar geen verschuiving van het accent zal plaatsvinden, terwijl mijn voorstel voorspelt dat het accent zal verschuiven. Een inspectie van de feiten leert dat de laatste voorspelling correct is in het overgrote deel van de gevallen. TZ signaleren dit probleem, maar houden desondanks vast aan hun analyse en zij stellen de accentuering van afwásbaar op gelijke hoogte met die van samenstellingen als staatsbósbeheer en girobetáalkaart. Zij wijzen erop dat de accentuering van deze woorden een relatief ‘optionele’ component heeft, terwijl klemtoonaantrekking bij -ig en

[p. 267]

-lijk totaal verplicht is. Kortom, zij beschouwen zowel áfwasbaar als afwásbaar welgevormd.

Woorden van het type afwásbaar en staatsbósbeheer hebben gemeen dat het hoofdaccent op het voorlaatste element valt en TZ suggereren dat er in deze constructies sprake is van een LCPR-effect.

De LCPR (= Lexical Category Prominence Rule) is door Liberman & Prince (1977) voorgesteld voor de toekenning van samenstellingsklemtoon in het Engels (cf. [[law degree] [lánguage requirement]] vs. [[[láw degree] requirement] changes]). Deze labelingsconventie luidt als volgt: In de configuratie [A B] label B s(terk) dan en slechts dan als B vertakt. Het is niet duidelijk of dit de conventie is die TZ op het oog hebben. Als dit echter het geval is dan wordt bij vormen als [[af was] baar] nog steeds áfwasbaar voorspeld, aangezien de rechterdelen niet vertakken. Er kan dan ook geconcludeerd worden dat in hun aanpak een nadere uitwerking van de notie ‘LCPR-effect’ noodzakelijk is, wil het mogelijk zijn om de adequaatheid van de suggestie te kunnen beoordelen.

Er kleeft echter nog een bijkomend empirisch probleem aan hun analyse. Afleidingen als afwasbaar kunnen als basis dienen voor suffigering met -heid. Als zowel áfwasbaar als afwásbaar zijn toegestaan dan blijft onverklaard waarom de accentuering afwásbaarheid is toegestaan in tegenstelling tot de accentuering *áfwasbaarheid. TZ voorspellen echter dat *áfwasbaarheid beter zou moeten zijn dan afwásbaarheid.

Het huidige voorstel verschilt op nog een punt van het voorstel in TZ en dit verschil betreft de Schultink-generalisatie. Schultink (1980) betoogt dat adjectivische suffixen een speciale plaats innemen in de Nederlandse morfologie, aangezien zij eisen dat het hoofdaccent op de laatste accentueerbare syllabe voorafgaande aan het suffix moet vallen, ongeacht de positie van het accent in het grondwoord. De aanname dat klemtoonaantrekking een specifieke eigenschap van adjectivische suffixen is, wordt door TZ verworpen. Het moge echter duidelijk zijn dat mijn voorstel de Schultink-generalisatie in ere herstelt: de inheemse adjectivische suffixen zijn namelijk allemaal op stratum 2 gesitueerd en de nominale suffixen op stratum 3.¹⁶ Het feit dat met behulp van de klemtoonaantrekkende suffixen -ig en -lijk adjectieven gevormd worden berust in het voorstel van TZ op toeval; het model staat toe dat er nominale stratum 2-suffixen zouden kunnen bestaan die zich qua klemtoonaantrekking gedragen als -ig en -lijk. Dergelijke nominale suffixen ontbreken echter systematisch en het ontbreken van klemtoonaantrekkende nominale suffixen blijft onverklaard in TZ. In mijn voorstel zijn alle nominale suffixen op stratum 3 gesitueerd en de afwezigheid van klemtoonaantrekkende nominale suffixen wordt hierdoor correct voorspeld.¹⁷

De theorieën doen ook verschillende voorspellingen met betrekking tot het suffix -end. TZ nemen aan dat dit een (noncyclisch) stratum 3-suffix is en dientengevolge geen accentverschuiving teweeg brengt. In voetnoot 1 heb ik opgemerkt dat twee klassen van -end-woorden onderscheiden moeten worden, namelijk woorden met het verbale -end en woorden met het adjectivische -end. De voorspelling is dat er in het geval van het adjectivische -end wel en in het geval van het verbale -end geen klemtoonaantrekking zal plaatsvinden. Deze voorspelling is correct, zoals ik zal laten zien. Om het

16 Er is echter een belangrijk verschil met Schultinks voorstel. In zijn voorstel is er een speciale accentueringsregel voor adjectivische afleidingen, terwijl de fonologische regels in (30) niet alleen gelden voor adjectivische suffixatie, maar voor het gehele tweede stratum. Het feit dat er geen klemtoonaantrekking plaatsvindt in verbale afleidingen volgt uit een onafhankelijke eigenschap van het Nederlands: verbale derivatie is beperkt tot prefixatie, cf. Trommelen & Zonneveld (1986).

17 Accentverschuivingen in het handjevol paren wérkloos/werklóosheid en gewéldloos/geweldlóosheid zijn problematisch voor alle mij bekende theorieën en mijn voorstel kan aan dit rijtje toegevoegd worden.

[p. 268]

verschil tussen beide suffixen duidelijk te kunnen maken is het noodzakelijk om te wijzen op een door Bennis & Wehrmann (1990) geobserveerd contrast tussen tegenwoordige deelwoorden en afleidingen die eindigen op het adjectivische -end. Vormen met het adjectivische -end kunnen gemodificeerd worden met heel en zeer, terwijl de vormelijk hieraan gelijke tegenwoordige deelwoorden uitsluitend met zeer gemodificeerd kunnen worden. De voorbeelden in (35) illustreren dat het verschil in de keuze van de modificeerder (indicatie voor een verschil in categorie) correspondeert met een accentverschil:

(35)	a:	een zeer opvállende jongen
		een heel opvállende jongen
	b:	een zeer ópvallende jongen
		*een heel ópvallende jongen

Het accentverschil tussen het tegenwoordige deelwoord ópvallend en het adjectief opvállend volgt onmiddellijk, zoals de derivaties in (36) illustreren:

(36)	a:					*
		*	*			*	*
		*	*	*		*	*	*
		op val ∂ndv			(24b)	op val ∂nd
	b:						*
		*	*			*	*
		*	*	*		*	*	*
		op val ∂nda			(24a)	op val ∂nd

Samenvattend kan geconcludeerd worden dat mijn voorstel te prefereren is boven het voorstel in TZ. De accentuering van woorden van het type afwásbaar komt op dezelfde wijze tot stand als die van verantwoordelijk en afvallig, terwijl accentverschuiving van het type afwásbaar in TZ onverklaard blijft. In het verlengde hiervan ligt het probleem dat hun analyse geen verklaring geeft voor het ontbreken van accentueringen als *áfwasbaarheid naast afwásbaarheid. Bovendien geven TZ geen verklaring voor het ontbreken van klemtoonaantrekkende nominale stratum 2-suffixen. Tot slot geeft het huidige voorstel een verklaring voor de observatie dat -end soms wel en soms niet het accent aantrekt. Bennis & Wehrmann (1990) hebben voornamelijk op syntactische gronden aangetoond dat er onderscheid gemaakt moet worden tussen verbale -end-woorden en adjectivische -end-woorden. Gegeven dit categoriale contrast volgt het ogenschijnlijk ambiguë gedrag met betrekking tot klemtoonaantrekking onmiddellijk.

5 Conclusies

Het primaire doel van dit artikel was om een verklaring te geven voor klemtoonaantrekking in het Nederlands. Om dit doel te bereiken heb ik in sectie 2. op morfologische gronden een Lexicaal Morfologisch model gemotiveerd dat opgebouwd is uit drie lineair geordende lexicale strata. Dit model is schematisch weergegeven in (2). Vervolgens heb ik in sectie 3. de belangrijkste accentregels van het Nederlands besproken. In sectie 4. is

[p. 269]

betoogd dat de verschillen en overeenkomsten met betrekking tot het verschijnsel klemtoonaantrekking tussen de adjectivische suffixen -ig en -lijk enerzijds en -baar en -zaam anderzijds verantwoord kunnen worden door deze suffixen op het noncyclische stratum 2 te situeren, aangevuld met de aanname dat klemtoonrepresentaties bij het verlaten van het cyclische stratum 1 geminimaliseerd worden via Stress Minimalizatie (19). Dit voorstel heeft de volgende voordelen ten opzichte van het voorstel in TZ. Het eerste voordeel is dat het nauw aansluit bij de gangbare ideeën over de inrichting van de Lexicale Morfologie. Zo wordt er geen gebruik maakt van elementen uit theorieën - te weten de Lexicale Morfologie en de ‘Planar Morphology’ - die niet compatibel zijn. Het tweede voordeel is dat de theorie een adequate verklaring geeft voor de verschuiving van het hoofdaccent in woorden van het type afwásbaar; woorden die problematisch zijn voor TZ. De theorie die zij aanhangen voorspelt namelijk ten onrechte dat noncyclische affixen als -baar en -zaam nooit invloed kunnen hebben op de positie van het hoofdaccent.¹⁸

18 Onafhankelijk onderzoek in met name Halle & Kenstowicz (1991) leert dat het Nederlands geen uitzondering is. Noncyclische suffixen in bijv. het Latijn, het Palestijns Arabisch, het Damasceens Arabisch en het Manam gedragen zich analoog aan onder meer het Nederlandse -baar.

[p. 271]

Bibliografie

Baker, M., 1985. Incorporation: A Theory of Grammatical Function Changing, disseratie MIT, Cambridge.

Bennis, H. & P. Wehrmann, 1990. ‘On the categorial status of present participles’, in: P. Coopmans & R. Bok-Bennema (eds.), Linguistics in the Netherlands 1990, 1-13. Dordrecht: Foris.

Beurden, L. van, 1987. ‘Playing Level with Dutch Morphology’, in: F. Beukema & P. Coopmans (eds.), Linguistics in the Netherlands 1987, 21-30. Dordrecht: Foris.

Booij, G., 1977. Dutch Morphology: A Study of Word Formation in Generative Grammar, Dordrecht: Foris.

Booij, G. & T. van Haaften, 1988. ‘The External Syntax of Derived Words: Evidence from Dutch’, Yearbook of Morphology 1, 29-44. Dordrecht: Foris.

Chomsky, N. & M. Halle, 1968. The Sound Pattern of English, New York: Harper & Row.

Di Sciullo, A.M. & E. Williams, 1987. On the Definition of Words, Cambridge: MIT Press.

Haas, M.R., 1977. ‘Tonal Accent in Creek’, in: L. Hyman (ed.), Studies in Stress and Accent, Southern California Occasional Papers in Linguistics 4, 195-208.

Haas, W. de, 1985. ‘Ritmische accentverschuiving in samenstellende afleidingen in het Nederlands’, GLOT 8, 129-158.

[p. 272]

Haas, W. de, 1990. ‘Destressing in Kager's English Stress Rule’, in P. Coopmans et al. (eds.), OTS Yearbook 1989, 11-36.

Halle, M. & K.P. Mohanan, 1985. ‘Segmental Phonology of English’, Linguistic Inquiry 16, 57-116.

Halle, M. & J-R. Vergnaud, 1987. An Essay on Stress, Cambridge: MIT Press.

Halle, M., J.W. Harris & J-R. Vergnaud, 1991. ‘A Reexamination of the Stress Erasure Convention and Spanish Stress’, Linguistic Inquiry 22, 141-159.

Halle, M. & M. Kenstowicz, 1991. ‘The Free Element Condition and Cyclic versus Noncyclic Stress’, Linguistic Inquiry 22, 457-501

Hayes, B., 1981. A Metrical Theory of Stress Rules, Bloomington: Indiana University Linguistics Club.

Hayes, B., 1987. ‘A Revised Parametric Metrical Theory’, NELS 17, 274-289.

Hulst, H. van der, 1984. Syllable Structure and Stress in Dutch, Dordrecht: Foris.

Kager, R., 1989. A Metrical Theory of Stress and Destressing in English and Dutch, Dordrecht: Foris.

Kager, R., E. Visch & W. Zonneveld, 1987. ‘Nederlandse Woordklemtoon (Hoofdklemtoon, Bijklemtoon, Reductie, Voeten)’, GLOT 10, 197-226.

Kager, R. & W. Zonneveld, 1986. ‘Schwa, Syllables and Extrametricality in Dutch’, The Linguistic Review 5, 197-221.

Kiparsky, P., 1982. ‘Lexical Morphology and Phonology’, in: Linguistics in the Morning Calm. Seoul: Hanshin Publishing Co.

Kiparsky, P., 1985. ‘Some Consequences of Lexical Phonology’, Phonology Yearbook 2, 85-138.

Kooij, J. & M. van der Niet, 1984. ‘Klemtoonregels en Morfologische structuur in het Nederlands: Nogmaals -baar’, GLOT 7, 237-256.

Langeweg, S., 1988. The Stress System of Dutch, Dissertatie Rijksuniversiteit van Leiden.

Levin, B. & M. Rappaport, 1986. ‘The Formation of Adjectival Passives’, Linguistic Inquiry 17, 623-662.

Liberman, M. & A. Prince, 1977. ‘On Stress and Linguistic Rhythm’, Linguistic Inquiry 8, 249-336.

Mohanan, K.P., 1986. The Theory of Lexical Phonology, Dordrecht: Reidel Publishing Co.

Neijt, A. & W. Zonneveld, 1982. ‘Metrische Fonologie - de representatie van klemtoon in Nederlandse monomorfematische woorden’, De Nieuwe Taalgids 75, 527-47.

Paulissen, D. & W. Zonneveld, 1988. ‘Compound Verbs and the Adequacy of Lexical Morphology’, in: M. Everaert et al. (eds.), Morphology and Modularity, 281-302. Dordrecht: Foris.

Prince, A., 1985. ‘Improving Tree Theory’, BLS 17, 471-90.

Schultink, H., 1979. ‘Reacties op “Stress Clash”’, Spektator 8, 195-208.

Schultink, H., 1980. ‘Boundaries, Wordclasses, and the Accentuation of Derived Words in Dutch’, in: W. Zonneveld, F. van Coetsem & O.W. Robinson (eds.), Studies in Dutch Phonology, 205-22. Den Haag: Nijhoff.

Trommelen, M., 1983. The Syllable in Dutch, Dordrecht: Foris.

Trommelen, M., 1987. ‘On ie, uu, and oe: Dutch Vowel Length Re-examined’, in: G. de Haan & W. Zonneveld (eds.), Formal Parameters of Generative Grammar, Yearbook III, 71-82. Dordrecht: Foris.

Trommelen, M. & W. Zonneveld, 1986. ‘Dutch Morphology: Evidence for the Right-hand Head Rule’, Linguistic Inquiry 17, 147-69.

Trommelen, M. & W. Zonneveld, 1989. Klemtoon en Metrische Fonologie, Muiderberg: Coutinho.

Trommelen, M. & W. Zonneveld, 1990. ‘Klemtoonaantrekking bestaat niet’, Spektator 19, 265-293.

Visch, E., 1989. A Metrical Theory of Rhythmic Stress Phenomena, Dordrecht: Foris.

Williams, E., 1981a. ‘Argument Structure and Morphology’, The Linguistic Review 1, 81-114.

Williams, E., 1981b. ‘On the Notions “Lexically related” and “Head of a Word”’, Linguistic Inquiry 12, 245-274.

Zonneveld, R. van, 1981. ‘Affix Valentie’, Glot 4, 267-302.