Spektator. Jaargang 19

[p. 265]

Klemtoonaantrekking bestaat niet
Mieke Trommelen & Wim Zonneveld

1. Inleiding

In dit artikel richten we ons op een van de bekendste taalverschijnselen van het Nederlands waarin morfologische structuur interfereert met een fonologisch proces, namelijk klemtoontoekenning.^* Het gaat om bekende feiten van het type wéldaad/weldáad-ig, áfschuw/afschúw-elijk, wáarneem/ waarnéem-baar, enz., waarin ‘klemtoonaantrekking’ plaatsvindt bij toevoeging van een (adjectivisch) suffix. De bovenstaande titel hebben we bewust enigszins provocerend gekozen: ons doel zal natuurlijk niet zijn om het bestaan van de feiten zoals net genoemd te ontkennen; wat we wel willen doen is een zodanige analyse geven van dit fenomeen dat maximaal wordt geprofiteerd van onafhankelijke eigenschappen van de Nederlandse grammatica. We zullen betogen dat er, in tegenstelling tot wat elke ons bekende analyse tot nu toe aanneemt, geen ‘aparte’ regel van klemtoonaantrekking bestaat. Om dat doel te bereiken zullen we gebruik maken van een aantal theoretische begrippen die recent zijn geformuleerd door onderzoekers als Kiparsky, Mohanan en Halle & Vergnaud, op het gebied van de lexicale fonologie, de metrische fonologie en de ‘planar’ morphology, dat wil zeggen op het (lexicale) raakvlak van fonologie aan de ene kant en morfologie aan de andere. We zullen aannemen dat het lexicon georganiseerd is in ‘nivo's’ zoals voorgesteld in het werk van Kiparsky (1982, 1985), en dat fonologie en morfologie zich bevinden in separate modules zoals voorgesteld door Mohanan (1982). Van laatstgenoemde nemen we de ‘Stratum Domain Hypothesis’ over voor de nivo's waarop fonologische regels kunnen werken, en van Halle & Vergnaud (1987) de ‘Stress Erasure Convention’ voor de operatie van cyclische metrische regels. In zo'n model valt, volgens ons, klemtoonaantrekking automatisch op zijn plaats.

De opbouw van dit artikel is als volgt. In sectie 2 geven we een korte samenvatting van lettergreepstructuur en (daarvan afhankelijke) klemtoontoekenning in Nederlandse ongelede woorden, en de gelede woordenschat die als ‘ongeleed telt’, d.w.z. de ‘nivo 1’ (‘Romaanse’) woorden in de zin van Chomsky & Halle (1968), Siegel (1974) en Kiparsky (1982). We voeren daarna in sectie 3 een tweede nivo in, waarop, grofweg gesproken, klemtoonneutrale affigering en toekenning van samenstellingsklemtoon plaatsvinden. In sectie 4 introduceren we de suffixen die in de literatuur bekend staan als ‘klemtoonaantrekkers’, die we vervolgens in secties 5 en 6 beargumenteerd scheiden in -ig en -lijk enerzijds en -baar, -zaam en -end anderzijds. De tweede groep vertoont naar ons idee een gedrag dat weliswaar aan klemtoonaantrekking doet denken, maar het in feite niet is. Ook hun morfologische eigenschappen zijn zodanig anders dat afsplitsing gerechtvaardigd is. Het klemtoonaantrekkende karakter van -ig en -lijk wordt in sectie 7 geanalyseerd als (gereduceerd tot) normale woordklemtoontoekenning, gestuurd door Stress Erasure bij cyclische suffixen. In sectie 8 bespreken

* Het onderzoek van de eerste auteur was mogelijk door een fellowship van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen.

[p. 266]

we Mohanans Stratum Domain Hypothesis, en een aantal andere verschijnselen in het Nederlands, die een verklaring kunnen vinden onder de voorgestelde opbouw van het lexicon en Mohanans hypothese.

2. Lettergreepstructuur en klemtoontoekenning in woorden

In literatuur over Nederlandse lettergreepstructuur en klemtoontoekenning van de afgelopen jaren, zoals Trommelen (1983), Kager & Zonneveld (1986), en Trommelen & Zonneveld (1989), hebben we geprobeerd in verschillende stadia te betogen dat er een deel van de Nederlandse woordenschat is waarvoor twee observaties samenvallen: een bepaald type klemtoontoekenning, namelijk die waarin hoofdklemtoon valt binnen een ‘window’ van drie lettergrepen van rechts, valt samen met een beperkte vorm van lettergreepstructuur, die waarin ‘onset’ en ‘rijm’ allebei aan heel specifieke restricties onderhevig zijn. Deze woordenschat bevat de ongelede woorden van het Nederlands, plus die gelede woorden, die sterk het uiterlijk van ongelede hebben: a-ne-móon naast mi-la-n/ées, a-gén-da naast ga-rán-t/ie, pi-ra-mí-de naast flu-o-r/í-de, enz.

De lettergreepcondities waar het hier om gaat zijn de volgende:

(1)	-	een lettergreep bestaat uit een optionele onset en een rijm
	-	een aanwezige onset is van de vorm C(L), waarin C een consonant is, en L een optionele liquid
	-	een rijm bestaat verplicht uit twee elementen, de linker altijd een klinker, de rechter elk ander segment: klinker (voor een ‘lange klinker’), glide (voor een tweeklank), of sonorante of obstruente medeklinker.

Enkele voorbeelden zijn de volgende:

(2)	sau-na(a)	ca(a)-na(a)-da(a)	ca(a)-li(i)-me(e)-ro(o)
	har-nas	em-bar-go(o)	in-di(i)-vi(i)-du(u)
	por-tret	pa(a)-ra(a)-plu(u)	ca(a)-bri(i)-o(o)-let
	clak-son	gi(i)-bral-tar	pyg-ma(a)-li(i)-on

Waar klinkerlengte niet in het schrift tot uitdrukking wordt gebracht, hebben we dat aangegeven. Onder één voorwaarde mag de gebruikelijke rijm-zwaarte van twee worden overschreden: op woordeinde - en alleen daar - komen ‘superzware’ rijmen voor, tot een maximum van vijf:

(3)	ar/m	pi(i)-raa/t	a(a)-bri(i)-koo/s
	rij/m	kom-bui/s	mas-to(o)-don/t
	bur/cht	ja(a)-loe/rs	pa(a)-ra(a)-dij/s
	her/fst	lan-goe/st	le(e)-di(i)-kan/t

De woord-finale consonanten rechts van de schuine streep zijn ‘extrametrisch’, en onderhevig aan de ‘Periferie Conditie’ van Hayes (1980): ze komen inderdaad alleen maar aan de rand van het relevante (syllabificatie-)domein voor. Vanzelfsprekend bevatten Nederlandse woorden als pro-bleem-loos, rijks-dienst, enz. ook intern, d.w.z. in niet-woordfinale positie, rijmen met

[p. 267]

meer dan twee segmenten, maar we zullen beneden laten zien dat ze dan ook niet tot de hier besproken woordenschat behoren.

Beperkte syllabestructuur van het zojuist besproken type gaat samen met een specifiek soort klemtoontoekenning, die in de recente metrische literatuur voor het Nederlands redelijk uitvoerig is bestudeerd, in werk zoals Neijt & Zonneveld (1982), Van der Hulst (1984), en Kager, Visch & Zonneveld (1987). De benedenstaande versie vertoont de meeste overeenkomst met de analyse van Trommelen & Zonneveld (1989), waarnaar we verwijzen voor gedetailleerde motivering.

(4)	-	elk rijm is een potentiële klemtoondrager (behalve schwa, waarover straks meer)
	-	elk gesloten rijm (tweeklank of VC) is een sterke positie
	-	elk rijm links van een zwak rijm wordt sterk
	-	de meest rechtse sterke positie draagt de hoofdklemtoon (maar finale rijmen zijn ‘extrametrisch’ voor deze ‘end-rule’; ook dit wordt zometeen nog gekwalificeerd)

Enkele voorbeelden zijn de volgende.

(5)

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

* (*)

*

* (*)

som bre ro

➝

som bre ro

➝

som bre ro

➝

som bre ro

➝

som bre ro

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

(*)

*

*

(*)

em bar go

➝

em bar go

➝

em bar go

➝

em bar go

*

*

*

*

*

(*)

*

(*)

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

ma ra ton

➝

ma ra ton

➝

ma ra ton

➝

ma ra ton

➝

ma ra ton

*

*

*

*

*

*

*

*

(*)

*

*

(*)

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

gi bral tar

➝

gi bral tar

➝

gi bral tar

➝

gi bral tar

➝

gi bral tar

In het eerste, meest linkse, stadium staat vermeld dat alle rijmen van de betrokken woorden potentiële klemtoondragers zijn; stadium twee bevat toepassingen van de regel die gesloten lettergrepen sterk maakt; vervolgens wordt in stadium drie ervoor gezorgd dat er nooit twee zwakke posities naast elkaar voorkomen (d.w.z. ‘lapses’ worden vermeden in het Nederlands), waarbij ook in initiële positie altijd een ‘rest-ster’ wordt neergezet; stadium vier maakt sterren, en via percolatie, ster-kolommen boven het laatste rijm onzichtbaar; en tenslotte ontvangt in stadium vijf de uiterst rechtse zichtbare ster de hoofdklemtoon.

We kunnen de feiten in (5) beschouwen als de ongemarkeerde gevallen voor Nederlandse woordklemtoon. De regelmaat is, dat bij een laatste open lettergreep klemtoon op de voorlaatste ligt (die zelf open of gesloten kan

[p. 268]

zijn), en dat bij een laatste gesloten lettergreep, klemtoon afhankelijk is van de aard van de voorlaatste: als die open is, ligt klemtoon op de derde van rechts, als die gesloten is op de tweede van rechts.

Als bijzondere gevallen houden we twee patronen over: alle eindklemtoon, en alle pre-prefinale klemtoon bij laatste open lettergrepen.

Voorbeelden van het eerste type staan in (6).

(6)

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

a ne moon

➝

a ne moon

➝

a ne moon

mas to dont

mas to dont

mas to dont

Het is een tamelijk harde regelmaat van het Nederlands dat woorden die op superzware rijmen eindigen (zie ook (3)), daarop de hoofdklemtoon krijgen. Dit kan worden bewerkstelligd door twee maatregelen: (a) superzware rijmen zijn per definitie gesloten, en zijn dus ‘sterke posities’ voor het tweede liggende streepje van (4), en (b) de regel die finale rijmen extrametrisch maakt, moet worden beperkt tot bi-positionele rijmen. Dit houdt de ‘zwaarte-ster’ van de superzware rijmen zichtbaar voor de eindregel.

Alle andere Nederlandse patronen zijn relatief onregelmatig. (7) geeft voorbeelden.

(7)

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

pa ra sol

➝

pa ra sol

➝

pa ra sol

[-ex]

[-ex]

[-ex]

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

pa ra plu

➝

pa ra plu

➝

pa ra plu

[-ex]

[-ex]

[-ex]

*

*

*

*

*

(*)

*

(*)

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

ca na da

➝

ca na da

➝

ca na da

➝

ca na da

Eindklemtoon op een niet-superzware lettergreep is in het Nederlands onregelmatig. Dit wordt uitgedrukt door een uitzonderingskenmerk [-ex], dat extrametriciteitstoekenning voor het finale rijm blokkeert, waardoor ook dit rijm zichtbaar is voor de eind-regel. Dit is voldoende voor een VC-finaal woord als parasól, maar eindigt het woord op -VV, dan moet de eind-regel wel een ‘landingsplaats’ hebben voor zijn ster. Omdat die niet uit de procedure van (4) volgt (en terecht niet, want die beschrijft de regelmatige gevallen), moet deze landingsplaats lexicaal gespecificeerd worden; dat is wat we bij paraplú in stadium één ook hebben aangegeven; daarna verloopt klemtoon-

[p. 269]

toekenning als bij parasól. Een geval als cánada, met uitzonderlijke preprefinale klemtoon bij een finale open lettergreep, wordt beregeld met zo'n lexicale ster zónder uitzonderings-kenmerk voor extrametriciteit; daarna verloopt klemtoontoekenning als bij máraton.

Een speciaal geval vormen de woorden met schwa in de laatste lettergreep. In de analyse hiervan volgen we Kager & Zonneveld (1986), die de volgende observaties proberen te vangen:

(8)	-	klemtoon ligt op de voorlaatste lettergreep als de schwa wordt voorafgegaan door minstens één medeklinker (vénster, zigéuner, pantóffel, piramíde, reprimánde)
	-	klemtoon ligt op de voor-voorlaatste lettergreep als de schwa niet wordt voorafgegaan door een medeklinker (‘in hiaat’ staat: wédu(w)e, térrier)

Ze stellen voor dat twee maatregelen dit klemtoongedrag van de schwa verantwoorden, één met betrekking tot syllabestructuur (9a) en één voor klemtoon (9b):

(9)	(a)	-	alle medeklinkers voor de schwa maken deel uit van het voorafgaande rijm
	(b)	-	het rijm met schwa is extrametrisch

Met inachtneming van de procedure in (4), verloopt dan klemtoontoekenning in deze gevallen als in (10), waarbij we extrametriciteit uitdrukken door het finale rijm met schwa ‘ster-loos’ te maken, naar een voorstel van Kager (1989).

(10)

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

zi geun @r

➝

zi geun @r

➝

zi geun @r

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

pi ra miid @

➝

pi ra miid @

➝

pi ra miid @

re pri mand @

➝

re pri mand @

➝

re pri mand @

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

pan tof @l

➝

pan tof @l

➝

pan tof @l

*

*

*

*

*

*

*

*

*

we duu @

➝

we duu @

➝

we duu @

ter rii @r

➝

ter rii @r

➝

ter rii @r

In het eerste stadium worden alle beschikbare rijmen van een ster voorzien, behalve die met de schwa. In het tweede stadium worden de sterke posities uitgeselecteerd, en daarna wordt aan de meest rechtse daarvan hoofdklemtoon

[p. 270]

toegekend. Deze procedure probeert, zoals Kager & Zonneveld ook observeren, te verklaren waarom feiten zoals *pirámide, *pántoffel en *wedúwe systematisch in het Nederlands ontbreken.

Er is een hele reeks afgeleide woorden waarvoor in principe dezelfde syllabestructuur-regels (1, 9a) en klemtoonregels (4, 9b) gelden. Tezamen met de onafgeleide woorden vormen zij de ‘nivo 1’-woordenschat van het Nederlands (een begrip dat straks nader zal worden uitgewerkt). Beschouw de feiten in (11).

(11)	sombréro	embárgo	paraplú	gibráltar	parasól	pelotón
	devóot-ie	garánt-ie	tiran-íe	corréct-or	sigaar-ét	eskadr-ón
	anemóon	mastodónt	piramíde	reprimánde	pantóffel	wéduwe
	milaan-ées	debuut-ánt	fluor-íde	fataal-ísme	bruun-étte	bélg-ië

In geen enkel geval overschrijdt de syllabestructuur van de afgeleide woorden de beperkingen die gelden voor de onafgeleide: met andere woorden, aanhechting van een ‘nivo 1-affix’ leidt nooit tot woordinterne rijmen van meer dan twee segmenten (of interne onsets anders dan C(L)). Daarnaast kan klemtoon op de manier van de procedures in (4) en (9b) worden toegekend.

De op deze manier als ‘nivo 1’ herkenbare suffixen zijn bijvoorbeeld de volgende:

(12)	-	VV-suffixen: -ie, -ie[-ex]
	-	VC-suffixen: -or, -et[-ex], -ont[-ex]
	-	Superzware suffixen: -ees, -ant, -eel, -eus, -ief, -iek, -iteit, etc.
	-	Suffixen met schwa: -ide, -ette, -ië, etc.

Wat opvalt is dat heel veel van deze suffixen bestaan uit een superzwaar rijm (eventueel gevolgd door een schwa-lettergreep), en dat er maar weinig zijn van het type -VV of -VC; dit is mogelijk een interessante observatie, maar we zullen er niet verder op ingaan. Voor ons is belangrijk dat die suffixen die er van dit type zijn, zich gedragen alsof ze zich in ongelede woorden bevinden, althans dezelfde regels voor syllabestructuur en klemtoon volgen.

Suffixen als in (12) kunnen in reeksen voorkomen, d.w.z. ze zijn ‘stapelbaar’; ook dan, echter, houden ze zich aan de syllabestructuur en klemtooneigenschappen van hun ‘nivo’:

(13)	sport-ie/v-itéit	sonoor-án/t-ie	glob(e)-aa/l-itéit
	product-ie/v-itéit	potent-ie-éel	muz(e)-ie/k-ánt
	intens-ie/v-éer	referent-ie-éel	mod(e)-er/n-ísme
	geni-aa/l-itéit	provinci-aa/l-ísme	muz(e)-ie/k-aa/l-itéit

3. Klemtoonneutrale verschijnselen

Behalve de tot zover behandelde suffixen (die van (12)), kent het Nederlands ook een tweede groep, die ten opzichte daarvan op voor ons cruciale wijze

[p. 271]

verschilt: (a) ze houden zich aantoonbaar niet aan de syllabestructuur van (1); (b) ze ondergaan aantoonbaar niet de klemtoonregels van (4) (en (9)); of (c) beide. In (14) geven we voorbeelden van die suffixen, met de te zware interne rijmen aangegeven.

(14)	jaloers-heid	plaats-ing	zaag-sel	pastoor-schap
	apart-heid	toets-ing	voed-sel	kampioen-schap
	spoor-loos	feest-achtig	fiets-er	prins-dom
	probleem-loos	melaats-achtig	snoer-tje	mens-dom

Met betrekking tot klemtoon is het ook duidelijk dat woorden van dit type zich anders gedragen dan op grond van de voorgaande sectie mag worden verwacht. We kunnen een onderscheid maken tussen drie typen. Suffixen zoals -heid en -loos zijn zelf superzwaar, maar ontvangen toch geen hoofdklemtoon; zie (15a). Suffixen waarin een schwa voorkomt hebben niet altijd de hoofdklemtoon onmiddellijk voor die schwa, zie (15b). En voor suffixen die een VC rijm bevatten zou de voorlaatste lettergreep de plaatsing van hoofdklemtoon moeten sturen, maar dat is niet zo, zie (15c).

(15)	(a)	jalóers-heid	(b)	féest-achtig	(c)	pélgrim-schap
		apárt-heid		meláats-achtig		réctor-schap
		húmor-loos		áuto-tje		príor-schap
		probléem-loos		ólie-sel		hértog-dom

In een reeks voorbeelden ligt hoofdklemtoon ook verder naar links dan de derde lettergreep geteld vanaf het eind van het woord:

(16)	hórizon-loos	álmanak-je
	fárao-achtig	pária-schap

Dit alles suggereert dat deze suffixen in een ander deel van het lexicon worden aangehecht dan die van de vorige sectie, een deel waarin ten eerste syllabestructuur minder beperkt is (waarin de combinatie van stam en suffix een complexer geheel kan opleveren dan de regels onder (1) toelaten), en waarin klemtoontoekenning ook anders verloopt, in feite volgens een heel simpele generalisatie: deze suffixen zijn ‘klemtoonneutraal’, en de hoofdklemtoon van het woord is die van de stam ‘in isolatie’.

Met betrekking tot affixvolgorde gelden voor deze groep suffixen twee observaties: Ze kunnen onderling gecombineerd worden, en - wat voor ons betoog uitermate belangrijk is - deze klemtoonneutrale suffixen volgen systematisch op de ‘klemtoongevoelige’ uit de vorige sectie, en nooit andersom. Beschouw daarvoor de feiten in resp. (17a) en (17b).

(17)	(a)	wándel-ing-etje	bós-achtig-heid	wóon-ing-loos
		réken-ing-etje	bránie-achtig-heid	wáar-heid(s)-loos
		wérk-er-tje	stíjf-sel-achtig	léid-er-schap

[p. 272]

(b)	norm-áal-heid	rest-ánt-je	corréct-or-schap
	fanaat-íek-heid	milaan-ées-je	referént-ie-tje
	groot-ésk-heid	kamp-éer-ster	schand(e)-áal-achtig
	patroon-áat-schap	riool-éer-ing	muz(e)-iek-ánt-loos

Met andere woorden, combinaties als die van *rest-je-ant, *patroon-schapaat en *groot-heid-esk zijn ongrammaticaal.

In combinatie met de observaties over klemtoon en syllabestructuur, suggereren deze opmerkingen over affixvolgorde een organisatie van het lexicon voor de tot nu toe behandelde taalfeiten in nivo's, op de volgende manier:

(18)	Morfologie
	nivo 1:	ongeleed, of geleed met ‘klemtoongevoelige’ affixen
	nivo 2:	geleed, met ‘klemtoonneutrale’ affixen
	Fonologie
	Syllabestructuur (1, 9a) en
	Woordklemtoon (4, 9b): nivo 1

Schema (18) zal in de loop van dit artikel nog een aantal uitbreidingen ondergaan, en ons uiteindelijke doel zal zijn om het verschijnsel ‘klemtoonaantrekking’ erin te incorporeren, of liever gezegd: te laten volgen uit de vorm die het straks zal blijken te hebben.

De eerste aanvulling op (18) behelst samenstellingen. Beschouw daarvoor de volgende feiten.

(19)	Nomina		Verba
	wáter-bed	[vóet][bal]-veld	ráng-schik(k-en)
	vakántie-land	[slág][room]-taart	dág-droom(-en)
	gíro-cheque	prént-[brief][kaart]	ráad-pleeg(-en)
	fíets-vakantie	[wit][lof]-[stamp][pot]	snél-wandel(-en)
	bláuw-druk	nép-[[hef][schroef]-[vlieg][tuig]]	zín-speel(-en)
	Adjectieven	Preposities
	gast-vríj	achter-ín
	woord-intérn	voor-áan
	waarde-vást	dicht-bíj
	was-écht	boven-óp

Onder de samenstellingen zijn vooral de nominale uitermate productief en de enige categorie die, in beide richtingen, de eigenschap van ‘recursiviteit’ vertoont (dit punt zal straks nog terugkomen). De syllabestructuur van samenstellingen is op geen enkele manier op nivo 1 te verantwoorden, want bij het combineren kunnen zwaardere lettergrepen ontstaan dan op dat nivo is toegelaten. Klemtoon wordt toegekend via de procedure in (20):

(20)	Samenstellingsklemtoon:
		bij zusjes [ X Y ]:	als Y = N of V, end-rule links
			als Y = A of P, end-rule rechts

Het effect van (20) is al aangegeven met de accent-tekens in (19).

[p. 273]

Als samenstellingsvorming zich niet op nivo 1 bevindt, rijst voor model (18) de vraag waar het kan worden ingevuld. Het is in dit verband belangrijk te observeren dat samenstellingsvorming kan interacteren met affigering, maar dat nivo 1-affixen alleen intern in samenstellingen kunnen voorkomen, en nivo 2-affixen zowel erbinnen als erbuiten. Daarmee bedoelen we het volgende:

(21)	(a)	fonoloog-íe college	wóon-ing bouw
		norm-áal curve	vóed-sel pakket
		fluor-íde tandpasta	wékk-er radio
		architect-úur prijs	gróot-heid(s) waanzin
	(b)	gastvríj-heid	gastvríj-heid(s) beginsel
		wáterbed-achtig	waterdícht-heid(s) behandeling
		wóordgrenssymbool-loos	soortspecifíek-heid(s) theorie
		ráadsadviseur-schap	wáterbed-achtig-heid(s) gevoel

Samenstellingsvorming is niet beperkt tot ongelede woorden, maar ook gelede woorden met beide typen affixen kunnen in een samenstelling voorkomen. Alleen affixen van het nivo 2-type echter kunnen daarnaast ook samenstellingen in hun input hebben: -heid neemt adjectieven, -achtig, -loos en -schap nemen nomina, zie (21b) links. De vormen rechts in (21b) laten zien dat met -heid gevormde nomina, zelfs als de basis daarvan een samenstelling is, zelf weer in samenstellingen kunnen worden opgenomen, in feite ad inifinitum. Daartegenover staat een samenstelling als stadsarchitectuur met een nivo 1-suffix, die een combinatie is van de nomina stads en architectuur, en geen afleiding waarin stads-architect input is voor suffigering met -uur.

De conclusie luidt dat, gegeven de onderlinge interactie tussen klemtoonneutrale suffixen en samenstellingsvorming, beide plaatsvinden op ‘nivo 2’ van (18); regel (20) wordt aan de fonologie toegevoegd, met als specificatie ‘nivo 2’.

In de literatuur (bijvoorbeeld Langeweg 1988) worden overigens ook méervoudige nominale samenstellingen genoemd, die zich niet houden aan het in (20) gespecificeerde ‘end-rule links’ patroon. We doelen hierbij op gevallen zoals de volgende:

(22)	stáats-bos	stáats-beheer	staats-bósbeheer
	ríjks-archief	ríjks-dienst	rijks-archíefdienst
	húur-advies	húur-commissie	huur-advíescommissie
	kínder-opvang	kínder-centrum	kinder-ópvangcentrum

Dit patroon doet sterk denken aan wat in het Engels het normale patroon is, namelijk dat van de LCPR van Liberman & Prince (1977): een rechts ingebedde Engelse samenstelling levert geen initiële maar prefinale klemtoon op, als in tówel rack/kitchen [tówel rack], compúter class/evening [compúter class], enz. Voor zover we weten heeft niemand die over het Nederlands schrijft een vastomlijnd idee over wanneer dit verschijnsel optreedt, en wat precies het verschil tussen (22) en normale samenstellingsklemtoon veroorzaakt, maar we merken wel twee dingen op: in de eerste plaats vindt

[p. 274]

het LCPR-effect plaats op nivo 2 (zie een voorbeeld als rijks-begrótingsdienst met een intern klemtoon-neutraal suffix), en in de tweede plaats treedt het ook op in een andere context waar in principe slechts klemtoon-neutraliteit wordt verwacht. Het gaat om vaker gesignaleerde combinaties in...-lóos-heid, met klemtoon op het voorlaatste suffix, hoewel beide suffixen ‘in isolatie’ neutraal zijn:

(23)	wérk-loos	-	werk-lóos-heid	móed-eloos	-	moed-elóos-heid
	gewéld-loos	-	geweld-lóos-heid	vórm-eloos	-	vorm-elóos-heid

We voegen het LCPR-effect toe aan de fonologische regels die op nivo 2 werkzaam zijn (zonder dat we het verder formaliseren: het loopt in Prince 1983 bijvoorbeeld via extrametriciteit, en een ‘end rule rechts’, maar dat laten we hier verder voor wat het is). We komen er straks wel in de context van klemtoonaantrekking nader op terug.

4. ‘Klemtoonaantrekking’: introductie

De volgende suffixen worden gewoonlijk onder de klemtoonaantrekkende gerekend:

(24)	(a)	-ig en -lijk
	(b)	-baar, -zaam en -end
	(c)	-isch

Ze zijn klemtoonaantrekkend omdat bij hun toevoeging de klemtoon verschuift naar een positie onmiddellijk voor het suffix (met inachtneming van het feit dat een schwa niet beklemtoond kan worden):

(25)	(a)	wéldaad	-	weldáad-ig	áfschuw	-	afschúw-elijk
		óppervlak	-	oppervlákk-ig	wérkwoord	-	werkwóord-elijk
		régelmaat	-	regelmáat-ig	óverdracht	-	overdrácht-elijk
		wíllekeur	-	willekéur-ig	hóofdzaak	-	hoofdzáak-elijk
	(b)	áantoon	-	aantóon-baar	úitdaag	-	uitdáag-end
		wáarneem	-	waarnéem-baar	áfwissel	-	afwíssel-end
		médedeel	-	mededéel-zaam
		ópmerk	-	opmérk-zaam
	(c)	próza	-	prozá-isch	álfabet	-	alfabét-isch
		álgebra	-	algebrá-isch	eléktron	-	elektrón-isch

Het verschijnsel werd beregeld in Booij (1977) in een Siegel-achtig model van de interactie tussen morfologie en fonologie in het Nederlands, maar vervolgens gedetailleerd, en met een andere conclusie, onderzocht in Schultink (1980). Hij vindt het met name opmerkelijk dat bij de klemtoonverschuiving steeds typisch adjectivische suffixen betrokken zijn; op dat idee zullen we beneden nog terugkomen.

We hebben de suffixen hier in drie klassen (a)-(c) opgesomd, om de volgende redenen: -isch hebben we behandeld in Backhuys et al. (1988), waarbij onze conclusie was dat het hier geen klemtoonaantrekkend suffix betreft, maar

[p. 275]

een ‘nivo 1’-suffix dat een dusdanige onderliggende vorm heeft dat aan de oppervlakte klemtoon er altijd onmiddellijk voor komt te liggen. Om kort aan te duiden wat daar wordt voorgesteld: de derivatie van prozá-isch verloopt als in (26).

(26)	onderliggende vorm:	/ proza - ii @ s /
	woordklemtoon nivo 1:		á
	schwa-deletie			ø

Dat wil zeggen: door de vorm die het suffix (onderliggend) heeft, wordt dit woord behandeld als bélg-ië (afgeleid, nivo 1) en térriër (onafgeleid, nivo 1), zie de derivatie van het laatstgenoemde woord in (10).

Compatibel met dit voorstel zijn de nivo 1-syllabe eigenschappen van dit suffix: strings segmenten waarin het (aan het eind) voorkomt, bevatten geen rijmen met meer dan twee posities, of schendingen van de C(L)-onset conditie. Dit is zeker geen nivo 2-gedrag, zoals we zojuist hebben gezien, noch karakteristiek voor de groep suffixen waar we het hier over hebben, zoals straks uitvoerig zal blijken (en zie ook al (25)).

Voor de argumenten die de keuze van de onderliggende vorm voor -isch motiveren, verwijzen we naar het juistgenoemde artikel, en naar Trommelen & Zonneveld (1989). Het valt verder buiten onze discussie hier.

We hebben -ig en -lijk in (24)-(25) gescheiden van -baar, -zaam en -end omdat een cruciaal onderdeel van ons betoog zal zijn om aan te tonen dat deze twee groepen, veel meer dan tot nu toe in de literatuur werd aangenomen, onderling sterk verschillende morfologische en fonologische eigenschappen hebben. We zullen ze in de gegeven volgorde behandelen, en aan het eind van dat betoog zal dan de conclusie luiden dat ‘klemtoonaantrekking niet bestaat’.

5. -ig en -lijk: diagnostische eigenschappen

Voordat we klemtoonaantrekking behandelen, zullen we eerst een plaatsbepaling plegen van de twee suffixen -ig en -lijk in het schema van (18). Met betrekking tot syllabestructuur tonen feiten zoals die in (27) op een eenvoudige manier aan dat zij niet op nivo 1 kunnen worden toegevoegd:

(27)	haast-ig	koorts-ig	vriend-elijk	feest-elijk
	herfst-ig	schurft-ig	woord-elijk	soort-elijk

De relevante morfologische eigenschappen van deze suffixen zijn als volgt: hoewel ze niet vaak achter nivo 1-suffixen staan, geeft (28a) zo'n vorm; en in (28b) blijken ze voor te komen voor -heid. Gevallen waarin ze optreden vóór een nivo 1-suffix, of ná een nivo 2-suffix (zoals -heid) ontbreken.

(28)	(a)	schánde - schand-áal - schandáal-ig
	(b)	géld-ig-heid	éeuw-ig-heid	lánd-elijk-heid	vróuw-elijk-heid
		vócht-ig-heid	nátt-ig-heid	ópen-lijk-heid	órde-lijk-heid

-ig en -lijk nemen nomina als input, dus potentieel zouden nomina op -heid

[p. 276]

kandidaten zijn voor *...-heid-ig of *...-heid-elijk afleidingen, maar die bestaan niet. Dit gebrek aan interactie laat zien dat het onwaarschijnlijk is dat deze twee suffixen worden toegevoegd op nivo 2.

Deze observaties suggereren sterk dat zij aanhechten op een nivo ná 1 maar vóór 2, zoals weergegeven in het onderstaande schema, dat (18) opvolgt:

(29)	Morfologie
	nivo 1:	ongeleed, of geleed met ‘klemtoongevoelige’ affixen
	nivo 2:	toevoeging van -ig en -lijk
	nivo 3:	geleed, met ‘klemtoonneutrale’ affixen samenstellingsvorming
	Fonologie
	Syllabestructuur (1, 9a) en Woordklemtoon (4, 9b): nivo 1
	Samenstellingsklemtoon (20) en ‘LCPR’-effect (22-3): nivo 3

Maar (29) behoeft verdere aanvulling. In de eerste plaats is vorming van adjectieven met de suffixen -ig en -lijk onproductief, hoewel de adjectieven zelf vaak heel bekend en frequent in het gebruik zijn. Daarbij moet -ig onderscheiden worden van het neutrale affix van hetzelfde uiterlijk, dat sterke semantische overeenkomsten vertoont met -achtig en -erig en een wat vage emotionele lading uitdrukt: in een zinnetje als ‘Ik voel me vandaag zo wóordenboekig’ gaat het om het tweede, niet klemtoonaantrekkende -ig. (Met een grondwoord als oppervlak kunnen volgens ons ook twee -ig. afleidingen gemaakt worden: oppervlákkig heeft de niet-letterlijke betekenis ‘weinig diepgaand’, en óppervlakkig de letterlijke ‘als een oppervlak’). Dit tweede -ig laten we hier verder buiten beschouwing. Ten tweede wordt met de opzet van (29) nu de indruk gewekt, dat -ig en -lijk slechts aangehecht kunnen worden op de output van nivo 1 ((27), (28a)), en dat is evident onwaar. Dit blijkt al duidelijk uit de samengestelde voorbeelden in (25a) waarmee we klemtoonaantrekking voor deze suffixen geïllustreerd hebben en die we voor het gemak voor een deel herhalen in (30a), maar ook uit de geprefigeerde feiten in (30b), en de scheidbaar samengestelde voorbeelden in (30c):

(30)	(a)	wéldaad	-	weldáad-ig		áfschuw	-		afschúw-elijk
		régelmaat	-	regelmáat-ig		óverdracht	-		overdrácht-elijk
		wíllekeur	-	willekéur-ig		hóofdzaak	-		hoofdzáak-elijk
	(b)	be-géer	-ig		be-trékk	-elijk		be-wérk		-elijk
		be-váll	-ig		aan-schóuw	-elijk		ver-lókk		-elijk
		ver-móed	-elijk		be-dérf	-elijk		ver-léid		-elijk
		ver-wérp	-elijk		be-dénk	-elijk		be-gróot		-elijk
	(c)	in-háal	-ig		aan-hóud	-elijk		af-zónder		-elijk
		na-láat	-ig		toe-géef	-elijk		aan-stéek		-elijk
		voor-lóop	-ig		op-mérk	-elijk		aan-lókk		-elijk

Dit houdt in dat deze structuren, te weten ‘nominale samenstellingen’, geprefigeerde werkwoorden, en scheidbaar samengestelde werkwoorden, beschikbaar moeten zijn voor aanhechting met de twee suffixen, en dus óf op nivo 1 óf op nivo 2 gevormd moeten worden.

[p. 277]

De test voor vorming van deze structuren op nivo 1 is als steeds syllabestructuur, en de uitkomst is eenduidig: bij alle drie typen komen te zware ‘interne’ lettergrepen voor om vorming op het vroegste nivo toe te staan: hoofd-zaak, aan-schouw, voor-loop, etc. Dit betekent in onze opzet automatisch vorming op nivo 2, met een interessante predictie: alle drie processen moeten zowel met toevoeging van -ig en -lijk, alsook met elkaar onderling, kunnen interacteren.

Laten we beginnen de drie categorieën interacterend met -ig en -lijk door te nemen. We observeren dan het volgende. In de eerste plaats is het vreemd, gegeven model (29), dat samenstellingen de input zouden kunnen zijn voor affigering met de twee nivo 2-suffixen. Juist de taalfeiten die klemtoonaantrekking illustreren lijken dus ons model geheel op zijn kop te zetten, maar dat is niet echt waar. Als analyse voor zulke gevallen ontlenen we een idee aan Paulissen & Zonneveld (1988), die voorstellen dat er een onderscheid moet worden gemaakt tussen de productieve, potentieel recursieve, samenstellingsvorming die voorbeelden als die in (19) oplevert, en een uitermate beperkt type, dat onproductief is, nagenoeg altijd uit twee leden bestaat, en waarschijnlijk ‘vroeg in het lexicon’ gevormd wordt. Semantisch gezien gaat het hierbij veelal om ‘abstracta’, zoals opgemerkt in Backhuys et al. (1988). Juist omdat ze zo vroeg gevormd worden, zijn deze samenstellingen onverwacht beschikbaar voor een reeks morfologische processen, zoals de aanhechting van -ig en -lijk.

Als het bovenstaande ‘vroeg in het lexicon’ ons nivo 2 is, lijken we vervolgens te voorspellen dat -ig en -lijk intern in deze samenstellingen zouden moeten kunnen voorkomen, terwijl we daar geen voorbeeld van kennen. De situatie ligt echter iets anders dan dat. Niet alleen is, om wat voor reden dan ook, de output-categorie van de samenstellingen in kwestie altijd een nomen, maar ze hebben in feite (nagenoeg altijd) de structuur [X N] (met X = N of P, maar zelden A of V; hoog-moed(-ig) en spreek-woord(-elijk) behoren tot dat schaarse type). Aan het feit dat adjectivisch -ig en -lijk niet intern in deze samenstellingen figureren, valt dus geen conclusie te verbinden over nivo-gebonden onderlinge interactie.

Zowel -ig als -lijk kunnen wel intern in geprefigeerde en scheidbare werkwoorden voorkomen; naast (30)(b) en (c) hebben we ook respectievelijk (31)(a) en (b).

(31)	(a)	ont	[kerk-elijk]	-en	ver	[eeuw-ig]	-en
		be	[moei-lijk]	-en	be	[vocht-ig]	-en
		ver	[wezen-lijk]	-en	ont	[moed-ig]	-en
		ver	[gemakk-elijk]	-en	over	[hand-ig]	-en
	(b)	aan	[moed-ig]	-en	in	[huld-ig]	-en
		aan	[maat-ig]	-en	aan	[kond-ig]	-en
		uit	[nood-ig]	-en	af	[vaard-ig]	-en

We concluderen dat affigering met -ig en -lijk in principe (voor zover de grammatica dat toestaat) interacteert met de andere, door ons op nivo 2 gepostuleerde morfologische processen.

We zullen nu nog laten zien hoe die andere processen onderling interacteren, beginnend met prefigering en scheidbare werkwoorden:

[p. 278]

(32)	uit	[ver-groot]	-en	bij	[ver-dien]	-en
	af	[be-stell]	-en	na	[ver-tell]	-en
	door	[be-reken]	-en	voor	[be-spreek]	-en
	door	[ver-koop]	-en	voor	[ver-brand]	-en

Prefigering kan ook plaatsvinden bij de samenstellingen van het type (30a), zoals blijkt uit (33a). Daardoor kunnen we prefigering nu ook gebruiken als ‘onafhankelijke test’ voor de vraag of een samenstelling ‘vroeg’ gevormd is, zie (33b).

(33)	(a)	ver áfschuw	-en	be vóordeel	-en
		be vóorraad	-en	be líchaam	-en
	(b)	be klémtoon	-en	be ínvloed	-en
		be wíerook	-en	be ántwoord	-en
		be óordeel	-en	ver wélkom	-en
		ver óordeel	-en	be óorlog	-en

Merk op dat we suggereren dat woorden als líchaam en óorlog ook als samenstellingen worden beschouwd in deze opzet. Dat ze niet ‘gewoon ongelede woorden’ kunnen zijn, wordt duidelijk aan de hand van hun syllabestructuur- en klemtoongedrag: een interne syllabe als oor- voldoet niet aan de eisen van (1), en klemtoon in een woord als líchaam volgt ook niet uit de klemtoonprocedure van (4) en (9). (In een geprefigeerd werkwoord als ver-[algeméen](-en) dient een vroeggevormd samengesteld adjectief (een schaars geval) als basis.) Voor een meer uitvoerige analyse van zulke woorden verwijzen we naar Trommelen & Zonneveld (1989).

Verdere vormen van interactie zijn die in (34).

(34)	[ver[antwóord]]	-elijk	ver [eenvóud-ig]	-en
	[be-moei] [zúcht]	-ig	ver [ootmóed-ig]	-en

Bemoei-zucht(-ig) is een voorbeeld waarin een geprefigeerd werkwoord links in een vroege samenstelling staat (met V als - schaarse - X).

Naast (32)-(34) verwachten we nu nog drie vormen van interactie: (i) geprefigeerde scheidbare werkwoorden (zoals *ver-inwissel-en, etc.), (ii) scheidbare werkwoorden met een interne samenstelling (type * uitklemtoon-en, etc.), en (iii) samenstellingen met (links) een scheidbaar werkwoord. We hebben al eerder gezegd dat type (iii) op onafhankelijke gronden onverwacht zou zijn. Voor het niet voorkomen van type (i) hebben we geen analyse, anders dan de voor de hand liggende en bekende suggestie dat, om wat voor reden dan ook, het linker deel van een scheidbaar werkwoord altijd aan de buitenzijde moet staan. Incidentele gevallen waarin dat niet zo is, zoals enkele werkwoorden met her- (-her-] in-deel] (-en)) staan bekend om hun problematische vervoeging: ‘hij...?’. Voor het niet-bestaan van type (ii) hebben we vooralsnog zelfs geen suggestie, en we sluiten ons verder aan bij het algemene gevoel dat de scheidbare werkwoorden tot de grootste huidige probleemgebieden van de Nederlandse morfo-syntaxis behoren.

[p. 279]

Bovengenoemde vormen van interactie en de daaruit volgende plaatsbepaling van de erbij betrokken processen geven een aangepast lexicaal schema:

(35)	Morfologie
	nivo 1:	ongeleed, of geleed met ‘klemtoongevoelige’ affixen
	nivo 2:	toevoeging van -ig en -lijk ‘vroege’ samenstellingsvorming ([X N]) geprefigeerde en scheidbaar samengestelde werkwoorden
	nivo 3:	geleed, met ‘klemtoonneutrale’ affixen samenstellingsvorming
	Fonologie
	Syllabestructuur (1, 9a) en Woordklemtoon (4, 9b): nivo 1
	Samenstellingsklemtoon (20) en ‘LCPR’-effect (22-3): nivo 3

Als conclusie van deze sectie kunnen we dus stellen dat aanhechting van de suffixen -ig en -lijk plaatsvindt op een nivo tussen het ongelede of als zodanig tellende en het klemtoonneutrale. Op ditzelfde nivo (= nivo 2) worden ook geprefigeerde en scheidbaar samengestelde werkwoorden gevormd, en vindt ‘vroege’ samenstellingsvorming plaats, een type samenstellingsvorming, dat op een aantal karakteristieke punten afwijkt van de reguliere.

Merk op dat deze plaatsbepaling van de suffixen nog niets zegt over hun klemtoongedrag. Een discussie daarvan stellen we even uit totdat we ook de andere drie ‘klemtoonaantrekkende’ suffixen -baar, -zaam en -end hebben geclassificeerd in de volgende sectie.

6. -baar, -zaam en -end: eigenschappen

Voordat we klemtoon in woorden afgeleid met deze suffixen aan de orde zullen stellen, willen we wederom eerst een plaatsbepaling plegen: de verschillende nivo's in (35) vertonen immers een ‘eigen’ fonologisch en morfologisch gedrag, dus een bepaalde classificatie impliceert gedrag dat daarmee in overeenstemming moet zijn.

Veel fonologisch en morfologisch gedrag hebben deze drie suffixen gemeen met -ig en -lijk. De feiten in (36) vallen in deze categorie. De input kan een werkwoord zijn (ís nagenoeg altijd een werkwoord, op de schaarse niet-verbale input komen we beneden nog terug). Deze werkwoorden zijn van vier typen: ongeleed, geleed met verbaal (nivo 1) -eer, geprefigeerd, of scheidbaar.

(36)	láak-baar	import-éer-baar	bewáar-baar	aantóon-baar
	bréek-baar	fotograaf-éer-baar	voorspél-baar	waarnéem-baar
	líjd-zaam	advies-éer-end	verdráag-zaam	mededéel-zaam
	schítter-end	typ(e)-éer-end	ontlúister-end	uitdáag-end

Nivo 1 is onmogelijk voor deze formaties. De suffixen -baar en -zaam krijgen geen hoofdklemtoon op hun superzware eindrijm, en onmiddellijk voor hen

[p. 280]

wordt interne syllabestructuur geschonden met betrekking tot rijmzwaarte. De met -baar, -zaam en -end afgeleide adjectieven kunnen op hun beurt weer, net als die op -ig en -lijk, als input dienen voor formaties met -heid, zoals ieder voor zichzelf aan de hand van (36) kan nagaan. Dit alles suggereert (minimaal) nivo 2, dus óf 2 óf 3.

Maar verschillen met -ig en -lijk zijn er ook. Als we ervan uitgaan dat de suffixen in kwestie op nivo 2 aangehecht worden, impliceert dit dat ze zouden moeten kunnen interacteren met andere woordvormingsprocessen van dat nivo, bijvoorbeeld met geprefigeerde en scheidbaar samengestelde werkwoorden. In (36) hebben we voorbeelden gegeven van -baar, -zaam en -end aangehecht aan de rechter buitenkant van zulke verba; maar ze zouden ook intern in geprefigeerde en scheidbaar samengestelde werkwoorden moeten kunnen voorkomen, d.w.z. dat vormen als * be-[laakbaar]-en, *aan-[lijdzaam]-en, etc., mogelijke woorden zouden moeten zijn, naar analogie van ont-kerkelijk-en en aan-moedig-en in (31). Echter, zulke combinaties zijn niet-bestaand in het Nederlands. Dit suggereert sterk dat -baar, -zaam en -end geen nivo 2 suffixen zijn: ze vertonen immers niet het daarvoor typisch morfologische gedrag.

De daaruit te trekken conclusie dat de drie suffixen van deze sectie dús blijkbaar van nivo 3 zijn, heeft meerdere kanten. Bij -ig en -lijk hebben we geconstateerd dat -heid niet intern bij deze suffixen kan verschijnen, ondanks het feit dat nomina op zich heel gemakkelijk input kunnen zijn. Het doortrekken van deze observatie naar -baar, -zaam en -end levert hetzelfde beeld: * -heid-baar, * -heid-zaam, enz. Maar daaruit volgt, in combinatie met de conclusie van de vorige alinea, niet per se een dilemma: deze drie suffixen nemen überhaupt geen nominale input, een enkel idiosyncratisch geval met een monosyllabische stam als deugd-zaam en gang-baar daargelaten.

Uit de veronderstelling dat de drie suffixen op nivo 3 aangehecht worden, volgt dat een interessante categorie beschikbaar komt als input: samengestelde werkwoorden als rangschikken en raadplegen uit (19), waarachter inderdaad zeker -baar en -end kunnen worden aangehecht (dat deze werkwoorden zélf niet op nivo 2 worden gevormd, volgt uit het feit dat ze nooit input zijn voor -ig en -lijk).

De laatste kant die we bedoelen betreft natuurlijk klemtoonaantrekking: de vijf suffixen -ig, -lijk, -baar, -zaam, en -end worden in de literatuur behandeld als homogene groep vanwege hun ‘klemtoonaantrekkende’ eigenschap. Dus hoe verantwoorden we nu ‘klemtoonaantrekking’ bij -baar, -zaam en -end als deze suffixen op het klemtoonneutrale nivo 3 zitten? In die context zijn volgens ons de volgende observaties relevant.

Als we de input van -baar, -zaam en -end vanaf de klemtoon-kant benaderen, zien we het volgende. In veel gevallen zijn deze suffixen klemtoonneutraal. De input is, zoals al opgemerkt, over het algemeen verbaal. Daar waar deze niet verbaal is, betreft het monosyllabische nomina en adjectieven: déugdzaam, láng-zaam, gáng-baar; deze hebben ‘klemtoon van zichzelf’, wat feitelijk resulteert in ‘klemtoon vóór het suffix’. Daar waar deze wel verbaal is, hebben we het volgende plaatje, zie ook (36). Het zijn monosyllabische werkwoorden, of werkwoorden met schwa in het laatste rijm (láak-baar,

[p. 281]

lijd-zaam, schitter-end, etc.); het netto resultaat is dat klemtoon dus voor het suffix ligt. Het kunnen ook werkwoorden op -eer zijn, dat op nivo 1 klemtoon vangt; zodoende ligt klemtoon wederom voor het suffix.

Interessanter is de situatie echter bij drie andere typen werkwoorden. Bij geprefigeerde werkwoorden zijn de drie suffixen klemtoonneutraal als de basis al eindklemtoon heeft (zoals in verdráagzaam, ont-lúister-end, bestudéer-baar, etc.). Maar niet alle geprefigeerde werkwoorden hébben eindklemtoon. Een type waarvoor dat niet zo is, zijn we al tegengekomen in (33), en, merkwaardig genoeg: als daaraan -baar of -end wordt toegevoegd, vindt géén klemtoonverschuiving plaats, zie (37a). Verder kunnen deze suffixen achter (gewoon) samengestelde werkwoorden, zoals gezegd gevormd op nivo 3 met klemtoon op het eerste deel via regel (20); zie (37b), en opnieuw vindt geen klemtoonverschuíving plaats.

(37)	(a)	‘Interne samenstellingen’ in geprefigeerde werkwoorden
		be klémtoon		-baar/end		ver óordeel		-baar/end
		be ínvloed		-baar/end		be ántwoord		-baar/end
	(b)	samengestelde werkwoorden:
		rángschik	-baar/end		ráadpleeg		-baar/end
		hándhaaf	-baar/end		húisvest		-baar/end

Merkwaardig genoeg zijn deze suffixen dus juist klemtoonneutraal in die gevallen waarin aantrekkendheid controleerbaar is! Dit wordt misschien het meest spectaculair geïllustreerd in het bekende paar waarin -lijk en -baar van elkaar verschillen: ver-[antwóord]-elijk versus ver-[ántwoord]-baar. En merk ook op dat -ig en -lijk klemtoonaantrekkend zijn daar waar -baar en -end juist neutraal zijn: achter samenstellingen (weldáad-ig versus rángschikbaar).

Blijft feitelijk maar één situatie over waar sprake is van een echt ‘klemtoonaantrekkende’ eigenschap: (38) illustreert dat -baar, -zaam en -end uitsluitend bij de scheidbaar samengestelde werkwoorden dit gedrag vertonen.

(38)	...dat ik	áantoon, etc.	médedeel, etc.	úitdaag, etc.
		aantóon-baar	mededéel-zaam	uitdáag-end
		waarnéem-baar	opmérk-zaam	voortváar-end
		toeláat-baar		inléid-end
		inwíssel-baar		opwínd-end

Dit is natuurlijk een eigenschap die andere nivo 3 suffixen niet hebben: echt klemtoonneutrale suffixen volharden in klemtoonneutraliteit, ook achter werkwoorden van het type uit (38), zoals uit (39) blijkt:

(39)	...dat ik	góedkeur, etc.			ínleid, etc.			vóorstel, etc.
		góedkeur	-	ing	ínleid	-	ing	vóorstell	-	ing
		ópvolg	-	er	úitlokk	-	er	ínwoon	-	er
		úitvloei	-	sel	vóortbreng	-	sel	vóorwend	-	sel

[p. 282]

Toch geloven we dat we desondanks kunnen volhouden dat -baar, -zaam en end van nivo 3 en dus klemtoonneutraal zijn, en dat het klemtoongedrag van de feiten in (38) compatibel kan zijn met het schema in (35). Er is immers een ‘soort klemtoonaantrekking’ op nivo-3, in de zin van ‘klemtoon op het voorlaatste element’ in bepaalde constructies. We doelen daarmee op de feiten in (22) en (23) boven, die we informeel in schema (35) laten vallen onder LCPR-effect in de fonologische component. We willen voorstellen (in aansluiting bij een aantal informele observaties in Schultink (1980) en Kooij en Van der Niet (1984)) ogenschijnlijke klemtoonaantrekking door -baar, -zaam en -end onder dit verschijnsel te rangschikken. Belangrijk voor dit voorstel is ook, dat alle betrokken verschijnselen een relatief ‘optionele’ component hebben (terwijl de klemtoonaantrekking bij -ig en -lijk totaal verplicht is):

(40)	-	staatsbósbeheer	vs.	stáatsbosbeheer
		huuradvíescommissie	vs.	húuradviescommissie
	-	werklóosheid	vs.	wérkloosheid
		geweldlóosheid	vs.	gewéldloosheid
	-	inwísselbaar	vs.	ínwisselbaar
		uitdágend	vs.	úitdagend

We formaliseren dit voorstel verder niet, mede omdat we voorlopig nog geen vastomlijnde ideeën hebben over een mogelijke uitwerking, maar op grond van de gegevens lijken de tendenzen te sterk om niet de geopperde samenhang te vertonen. We vervangen als conclusie schema (35) door dat beneden.

(41)	Morfologie
	nivo 1:	ongeleed, of geleed met ‘klemtoongevoelige’ affixen
	nivo 2:	toevoeging van -ig en -lijk ‘vroege’ samenstellingsvorming ([X N]) geprefigeerde en scheidbaar samengestelde werkwoorden
	nivo 3:	geleed, met ‘klemtoonneutrale’ affixen toevoeging van -baar, -zaam en -end samenstellingsvorming
	Fonologie
	Syllabestructuur (1, 9a) en Woordklemtoon (4, 9b): nivo 1
	Samenstellingsklemtoon (20) en ‘LCPR’-effect (22-3): nivo 3

7. Klemtoonaantrekking

In de literatuur bestaan voor klemtoonaantrekking een aantal analyses, zoals de ‘lineaire’ van Schultink (1980), en de ‘metrische’ (met Hayesiaanse bomen) van De Haas (1985). Schultinks artikel bevat een fonologische regel die ‘met brute kracht’ de hoofdklemtoon onmiddellijk voor de betreffende suffixen legt; in woorden (p. 216): ‘in suffixed adjectives the rightmost stressable vowel before the rightmost suffix receives main stress’. Onder de suffixen

[p. 283]

die dit effect veroorzaken rangschikt hij alle zes uit (24), een eigenschap die ons, gegeven het bovenstaande, als niet langer adequaat voorkomt. De regel zelf doet daarnaast niet meer dan uitvoeren wat de observatie was. In een metrische analyse zoals die van De Haas wordt aantrekking opgevat als een ‘omlabeling’ van de sterkteverhouding van de twee knopen van het grondwoord: (aan)s(trek)w-elijk➝ (aan)w(trek)s-elijk. Als rationale achter het verschijnsel ziet hij een soort ‘ritmisch effect’ waardoor s-w-w zou worden omgezet in w-s-w, onder morfologische condities. Zo simpel kunnen de zaken echter niet liggen, vanwege feiten als de volgende:

(42)	ver-ántwoord	-	[ver-[antwóord]]-elijk
	náamwoord	-	[voor-[naamwóord]]-elijk
	wérkwoord	-	[hulp-[werkwóord]]-elijk

In het bovenste (al eerder genoemde) geval is aan een vroege samenstelling ver- geprefigeerd, en vervolgens -lijk gesuffigeerd; de andere twee behoren tot de schaarse gevallen waarin vroege samenstellingen langer zijn dan tweeledig (een eigenschap die hen hier juist geschikt maakt als illustratiemateriaal). Steeds is het onduidelijk waarom klemtoonverschuiving zou optreden, wanneer hij gezien wordt als een eenvoudige omlabeling van de input s-w(-w) tot de output w-s(-w). Het sterkst blijkt dat in het eerste voorbeeld; laat de vereiste operatie schematisch die van (43) zijn:

Weliswaar zou een omlabelings-regel misschien zo kunnen worden geformuleerd dat hij op de interne constituent [ant woord] kan werken, maar de vraag of dat zou moeten worden toegestaan, is in de recente metrische literatuur juist negatief beantwoord; metrische regels mogen ten behoeve van een ritmisch effect labeling wijzigen, maar onderzoek zoals dat van Kager & Visch (1988) naar dergelijke verschijnselen in het Engels en het Nederlands wijst uit dat dat gebeurt onder de volgende universele conditie:

(44)	Strong Domain Principle (Kager & Visch):
	No prosodic transformation may apply to the head of a strong domain

In (43) wordt het hoofd van een ‘sterk’ domein aangetast ([(ant)s...]s), wat volgens (44) moet worden uitgesloten. Hieruit volgt dat omlabeling (of anderszins verplaatsing van de DTE in een metrische representatie) uitgesloten is als mechanisme voor klemtoonaantrekking.

Misschien iets dichter bij de zometeen door ons uitgewerkte theorie komt het meest recente voorstel, van Langeweg 1988, dat er uiterlijk enige overeenkomst mee vertoont. We zullen daar zometeen op terugkomen.

We besteden nu het restant van deze sectie aan het formuleren van een

[p. 284]

nieuwe oplossing voor het probleem van de klemtoonaantrekking. We zullen inhoudelijk voortbouwen op de resultaten van de vorige sectie, met dien verstande dat het voor onze analyse belangrijk is dat ‘echte’ klemtoonaantrekking slechts plaatsvindt bij de suffixen -ig en -lijk, die geordend zijn op nivo 2 van een lexicale fonologie van het Nederlands. We zullen ons voorstel formuleren in de ‘planar morphology’ van Halle & Vergnaud (1987), en verder nog twee universalia aanwenden: hun Stress Erasure Convention voor cyclische afleidingen, en de Stratum Domain Hypothesis van Mohanan (1982) voor de toewijzing van fonologische regels aan nivo's (of ‘strata’).

Halle & Vergnaud's ‘planar morphology’ erkent in principe twee soorten affigering, cyclisch en niet-cyclisch, die bedoeld zijn als herformulering voor wat eerder in dit artikel klemtoongevoelige en klemtoonneutrale affixen werden genoemd. Voor het Nederlands hebben we als voorbeelden van de eerste groep (in (11)) suffixen als -ie, -eus, -ide, enzovoort, gegeven, die zich gedroegen alsof het afgeleide woord waarin zij zich bevonden ongeleed was; als gevallen van de tweede groep noemden we in (15) -heid, -loos, -tje, etc.

De morfologische processen die met deze twee typen affigering gepaard zijn, zijn de volgende. Het toevoegen van een niet-cyclisch suffix gebeurt in het ‘morfologische vlak’ van de stam, als in (45a); het toevoegen van een cyclisch affix gebeurt in een ‘eigen’ morfologisch vlak, als in (45b).

Onderdeel van het proces van cyclische affixatie is vervolgens een copieerprocedure, die de inhoud van het stam-vlak copieert naar dat van het cyclische affix, zij het met één uitzondering:

(46)

(a)

In the process of plane copying not all information available in the plane to be copied is transferred. We assume in particular that the information contained in the metrical grid is not copied, except under special circumstances (1987: 80).

Halle & Vergnaud ontwerpen daarvoor de Stress Erasure Convention van (46b):

(46)

(b)

In the input of the rules of cyclic strata information about stress generated on previous passes through the cyclic rules is carried over only if the affixed constituent is itself a domain for the cyclic stress rules. If the affixed constituent is not a domain for the cyclic stress rules, information about stresses assigned on previous passes is erased.

De één-stap-verder afgeleide representatie van (45b) is dus die van (47) beneden, waarbij het suffix-vlak ‘metrisch leeg’ is:

[p. 285]

In iets gewonere woorden: bekende cyclische effecten, waarbij eigenschappen van een grondwoord behouden blijven in een afgeleid woord, zijn in principe te verwachten bij alle fonologische verschijnselen, behalve bij klemtoon.

Voor degenen die bekend zijn met de details van de klemtoonliteratuur van het Engels: cyclische klemtooneffecten zoals die een rol spelen in de discussie rond feiten zoals cond-e-nsátion (zonder reductie) vs. comp-e-nsátion (met reductie) rollen niet uit deze procedure, maar vereisen taalspecifieke maatregelen - in dit geval een Engels-specifieke regel van Stress Copy, die alsnog metrische informatie overdraagt van het stamvlak naar het affix-vlak. De ‘special circumstances’ uit het eerste citaat doen zich normaal ook niet voor, alleen bij Engelse affixen zoals -oid, dat valt onder dat wat het tweede citaat bedoelt met een affix dat ‘itself a domain for the cyclic stress rules’ is. We zullen echter aannemen dat, zonder tegenbericht, het Nederlands de universeel meest ongemarkeerde situatie vertegenwoordigt: de Stress Erasure Convention bestuurt cyclische (‘klemtoongevoelige’) afleidingen. Er is geen Stress Copy, wat wil zeggen dat we, ondanks enkele besprekingen van ‘stress copy-achtige’ verschijnselen in de literatuur (zie bijv. Kager 1985), aannemen dat bij elk cyclisch affix in het Nederlands de klemtoonregels in principe een schone lei voor zich hebben (een dergelijke conclusie werd ook getrokken door Kooij in zijn lezing op de Leuvense Morfologie-dagen). En er zijn, voor zover wij met betrekking tot dit punt weten, geen gemarkeerde affixen die zelf een klemtoondomein vormen.

Onder deze aannames verloopt een typische nivo 1-afleiding als in (48).

(48)

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

mi laan

➝

mi laa n-ees

➝

mi laa nees

*

*

*

*

*

*

*

*

*

De rij sterren het dichtst bij het woord (zowel erboven als eronder) representeert steeds de rijmen als ‘potentiële klemtoondragers’; hoewel Halle & Vergnaud daarover zwijgzaam zijn, nemen we aan dat op dit nivo, voorafgaand aan de klemtoonregels, cyclisch wordt gehersyllabificeerd omdat het Nederlands (net als het Engels) een zwaartegevoelige taal is.

Zonder uitvoerig werk te maken van de verschillende cyclische vlakken, kunnen we informeel dergelijke afleidingen ook weergeven als in (49).

[p. 286]

(49)

*

*

*

(*)

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

flu or

➝

flu o r-iid @

➝

flu o riid @

*

*

*

*

*

*

(*)

*

*

*

*

*

*

*

*

cor rect

➝

cor rec t-or

➝

cor rec tor

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

(*)

de voot

➝

de voo t-ie

➝

de voo tie

Alle nivo 3-affixen van het Nederlands zijn niet-cyclisch, en we vertrouwen er op dat we hun derivaties - allemaal van het type (45a) - niet hoeven uit te werken.

Gegeven het bovenstaande, bestaat de basis van onze analyse van klemtoonaantrekking in het Nederlands uit de volgende veronderstellingen:

- -ig en -lijk zijn cyclische affixen;

- ‘klemtoonaantrekking’ bestaat uit het markeren van een aantal klemtoonregels van nivo's 1 en 3 uit (41) voor ‘nivo 2’.

Daarmee bedoelen we het volgende. Beschouw de volgende derivatie van het afgeleide woord huméur-ig, onder de verondersteling dat -ig een cyclisch affix is.

(50)			*								*
		*	*							*	*
		*	*			*	*			*	*
	hu meur			➝	hu meur @g			➝	hu meur @g

Het ongelede woord huméur verlaat met hoofdklemtoon op de laatste lettergreep nivo 1. Vervolgens wordt op nivo 2 het cyclische suffix -ig aangehecht, waardoor automatisch de Stress Erasure Convention wordt aangesproken, en de klemtoonrepresentatie verdwijnt (op de rijm-sterren na). We nemen aan dat cyclische (her-)syllabificatie beperkt is tot nivo 1, zodat de onderste rij sterren geen andere rijmen domineren dan in de output van nivo 1 aanwezig zijn. Dit neemt niet weg dat de oppervlakte-syllabificatie alsnog het gevolg kan zijn van latere (misschien ‘post-lexicale’) syllabificatieregels, maar dat is toch nodig omdat op latere lexicale nivo's ook nog vocaal-initiële suffixen worden toegevoegd (zoals meervouds -en) die nieuwe syllabificatie eisen.

De kern van ons voorstel, aangekondigd in de titel van dit artikel, is nu de volgende: klemtoonaantrekking is niet een aparte klemtoonregel van nivo 2, maar de nivo 1-woordklemtoonregel (4, 9b) draagt de markering ‘nivo 1/2’. Het resultaat is zoals aangegeven in (50): het finale schwa-rijm is sterloos, en klemtoon wordt verder toegekend door de procedure in (4). In feite behandelen we het gelede woord huméur-ig niet anders dan het

[p. 287]

ongelede zigéuner in (10), zij het dat het laatste klemtoon krijgt op nivo 1, en het eerste op nivo 2.

Twee voorbeeldderivaties met -lijk en nivo-markering van bestaande klemtoonregels lopen als volgt:

(51)		*								*
		*								*
		*				*				*
	vaad @r			➝	vaad @r l@k			➝	vaad @r l@k
			*								*
		*	*							*	*
		*	*			*	*			*	*
	per soon			➝	per soon l@k			➝	per soon l@k

Nivo 1-klemtoon wordt na aanhechting van het cyclische suffix -lijk via Stress Erasure gewist. Daarna wordt een nieuwe structuur gebouwd via een herhaling van de woordklemtoonprocedure, maar schwa's zijn en blijven ster-loos: -lijk bestaat uit een voor klemtoon onzichtbare onset-l (consonanten gaan niet naar links voor de schwa omdat niet gehersyllabificeerd wordt), en een sterloos rijm.

In (52) geven we voorbeelden waarin de input van -ig en -lijk geleed is:

(52)

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

val ➝ b@ val ➝ b@ val @g ➝ b@ val @g

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

wel, daad ➝ wel daad ➝ wel daad @g ➝ wel daad @g

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

ant woord ➝ v@r ant woord ➝ v@r ant woord l@k ➝ v@r ant woord l@k

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

hulp werk woord ➝ hulp werk woord l@k ➝ hulp werk woord l@k

In het eerste voorbeeld wordt een geprefigeerd werkwoord gevormd met een stam, die op nivo 1 woordklemtoon heeft gekregen. Het is duidelijk dat de prefixen van nivo 2 volstrekt klemtoonneutraal (d.w.z. non-cyclisch) zijn. Bij toevoeging van het cyclische suffix -ig volgt Stress Erasure, en daarna nieuwe toepassing van woordklemtoon, nu op nivo 2.

De vroege samenstelling wéldaad wordt zelf al gevormd op nivo 2 uit een

[p. 288]

combinatie van de twee woorden wel en daad, met een links-georiënteerde endrule (zie (20)). Vervolgens wordt door het cyclische suffix -ig de Stress Erasure Convention aangesproken, en klemtoon wordt weer toegekend door de woordklemtoon-procedure net als bij huméur-ig.

Het derde voorbeeld bevat een combinatie van de twee eerste: een geprefigeerde vroege samenstelling. We geven hier de derivatie zoals die op nivo 2 plaatsvindt. Van links naar rechts: vroege samenstellingsklemtoon, neutrale prefigering, Stress Erasure, en woordklemtoon. We veronderstellen dat de suffix-vorm -elijk met schwa ontstaat door allomorfie.

Tenslotte bevat hulpwerkwóord-elijk een rechts ingebedde samenstelling, die in isolatie beginklemtoon heeft. We laten in het midden of die op zich cyclisch wordt toegekend (eerst aan het deel wérkwoord, en vervolgens aan de hele samenstelling), omdat dit voor het vervolg irrelevant is. Na Erasure volgt herapplicatie van woordklemtoon.

Derivaties die uiterlijk vergelijkbaar zijn met die in (52) kunnen ook worden gevonden in Langeweg (1988: 98vv.). Zo gebruikt zij Liberman & Prince' ‘deforestation’ als onderdeel van haar analyse, een mechanisme dat inderdaad gezien kan worden als een embryonaal stadium van Halle & Vergnaud's Stress Erasure Convention die wij in (52) aanwenden. Maar: ‘ontbossing’ is taalspecifiek, het is uit Langewegs discussie niet duidelijk onder welke omstandigheden hij wel of niet kan worden toegepast, haar suffixen zijn op verschillende manieren ad hoc gemarkeerd om de klemtoonregels te sturen, en ze maakt geen van de morfologische observaties uit de vorige twee secties die een belangrijk onderdeel zijn van de hier gepresenteerde analyse.

De lexicale fonologie van het Nederlands die we bij deze analyse voor ogen hebben is de volgende gewijzigde versie van de onderste helft van (40).

(53)	Fonologie
	Syllabestructuur (1, 9a): nivo 1
	Woordklemtoon (4, 9b): nivo 1 en 2
	Samenstellingsklemtoon (20): nivo 2 en 3
	‘LCPR’-effect (22-3): nivo 3

8. De Stratum Domain Hypothesis en idiosyncratisch affix-gedrag

Zoals gezegd bestaat de essentie van ons voorstel voor klemtoonaantrekking in het markeren van bestaande klemtoonprocedures voor het nivo waarop de suffixen -ig en -lijk worden aangehecht, in twee richtingen: woordklemtoon is niet alleen nivo 1, maar ook 2; en samenstellingsklemtoon is niet alleen nivo 3, maar ook 2. Nivo 2 is in bijna letterlijke zin het nivo waarop de twee andere nivo's elkaar ontmoeten, of overlappen. We merken graag op dat dit type oplossing niet alleen een reeks feiten dekt, maar ook in de literatuur eerder is voorgesteld, door Mohanan (1982), die het de vorm geeft van de ‘stratum Domain Hypothesis’ in (54):

(54)	Stratum Domain Hypothesis (Mohanan)
	The domain of a rule is specified as a set of continuous strata

[p. 289]

D.w.z.: fonologische overlap tussen nivo's mag, maar de fonologie mag niet ‘discontinu’ zijn: er mag geen situatie zijn waarin een fonologische regel R op nivo-1 en nivo-3 werkt en tegelijkertijd cruciaal niet op nivo 2. Onze analyse is daarmee in overeenstemming.

We willen tot slot van dit artikel een onverwacht gevolg bespreken van dit aspect van ons voorstel, namelijk dat in morfologisch of fonologisch opzicht onverwacht affix-gedrag in een aantal gevallen verklaard kan worden vanuit de door ons aangenomen nivo-markering van fonologische regels (onder de restrictie (54)). Beschouw daarvoor de volgende voorbeelden:

Het verbaliserende suffix -eer is qua syllabestructuur en klemtoongedrag van nivo 1; zie bijvoorbeeld in (36) gevallen als fotograa/f-éer, advie/s-éer, ty/p(e)-éer, triom/f-éer, alar/m-éer, enz. De lettergreepstructuur van de woorden waarin het suffix voorkomt, voldoet aan alle nivo 1 eisen, en het draagt zelf hoofdklemtoon omdat het een ‘superzwaar’ rijm is. Tegen de achtergrond van zulke observaties, is het bestaan van een werkwoord als waar/d-éer onverwacht: het interne rijm ((w)aar-) is te zwaar; zelfs des te onverwachter, omdat afleidingen van het type waard-plus-eer op zich zijn toegestaan, maar gepaard gaan met klinkerverkorting, zodat de lettergreepeisen van nivo 1 niet geschonden worden. Men denke hier aan gevallen zoals soort/sort-éer, kaart/cart-othéek, feest/fest-íjn, beest/best-iáal, etc. Ons voorstel voor de indeling van het Nederlandse lexicon geeft echter een uitweg. De woordklemtoonregel wordt herhaald op nivo 2, en als waard-éer pas, in dit idiosyncratische geval, op nivo 2 wordt gevormd loopt de klemtoon nog steeds goed, en ontloopt syllabestructuur zowel de stricte eisen van nivo 1, als de daar opererende vocaalverkortingsregel.

Onafhankelijke evidentie voor dit idee is op een aantal manieren te vinden. Het suffix -eer veroorzaakt normaal een fonologisch effect in de stam dat in het Engels bij vergelijkbare suffixen bekend staat als ‘Velar Softening’, waardoor een k in een s verandert voor het suffix: specifiek/specific-éer, fabriek/fabric-éer, muziek/music-éer, doctor/doc-éer, enz. Dit verschijnsel treedt ook op bij een aantal andere suffixen (doc-ént, músic-i), die allemaal een voorvocaal hebben, en ook allemaal duidelijk van nivo 1 zijn. Het ligt dan ook voor de hand Velar Softening als nivo 1-regel van het Nederlandse lexicon te beschouwen. Gegeven deze veronderstelling zijn vormen als parkéer, shock-éer en blokk-éer problematisch, want ze houden hun stam-k. De oplossing ligt opnieuw in nivo 2-markering voor deze formaties, waardoor ze Velar Softening ontlopen.

Een tweede effect van -eer is de -ij-/-ie- alternantie in zijn stam als in stijl/ stil-éer, die ook voorkomt bij andere nivo 1 suffixen, zie bijvoorbeeld stil-íst, calvijn/calvin-íst, fijn/fin ésse, etc. Een uitzondering is het paar klein/ klein-éer, waarvoor nivo 2 markering een verklaring zou kunnen zijn.

Tenslotte blijkt het mogelijk dat -eer voorkomt achter grondwoorden die we boven hebben gerangschikt onder de ‘vroege samenstellingen’; daartoe hebben we bijvoorbeeld líchaam gerekend, omdat het geen eindklemtoon heeft op een superzwaar rijm, en tegelijkertijd kan voorkomen vóór -lijk en ná het prefix be-. Twee soortgelijke voorbeelden met -eer zijn ásfalt/ asfalt-éer en ímport/ import-éer. Met -iséer komt voor standaard-iséer.

[p. 290]

Het nominaliserende suffix -ier heeft eigenschappen die overeenkomen met die van -eer, hoewel het aanzienlijk minder productief is. Het komt voor in een reeks woorden met nivo 1 syllabestructuur, en heeft een superzwaar rijm met hoofdklemtoon: harpoe/n-íer, avontuu/r-íer, etc. Het gaat gepaard met reguliere nivo 1-verkorting in poort/port-íer, maar net als waard-éer bestaat koets-íer, en het kan na een vroege samenstelling: áalmoes/aalmoezen-íer, hérberg/herberg-íer, béiaard/beiaard-íer. Dit suggereert dat in elk geval de laatste drie formaties op nivo 2 worden gevormd, waar -ier dan wel eindklemtoon moet kunnen krijgen; dat kan als de nivo 1 klemtoonregel daar nogmaals werkt.

Een typisch nivo 1 verschijnsel zijn ook alternanties als kader/kadr-íst, neger/ negr-oíde, arbiter/arbitr-áal, filter/(in)filtr-éer, simpel/simpl-ísme, soepel/ soupl-ésse, etc. Hieruit kunnen we en passant nogmaals afleiden dat verbaal -eer in het normale geval op nivo 1 wordt aangehecht, maar een voorbeeld als tempel/tempel-íer (*templ-íer) motiveert opnieuw de mogelijkheid voor -ier om op nivo 2 aan te hechten. (Misschien is het bovengenoemde -iséer meestal of altijd van nivo 2: zie karakter-iséer en veralgemeen-iséer).

Het fonologisch deel van het lexicon in (53) kan op grond van deze observaties als volgt worden aangepast:

(55)	Fonologie
	Syllabestructuur (1, 9a): nivo 1
	Vocaalverkorting: nivo 1
	Velar Softening: nivo 1
	ij/ie-alternantie: nivo 1
	@/ø-alternantie: nivo 1
	Woordklemtoon (4, 9b): nivo 1, 2
	Samenstellingsklemtoon (20): nivo 2, 3
	‘LCPR’-effect (22-3): nivo 3

Gegeven het morfologische model in (41) kunnen incidentele werkwoorden als ver-[een-zaam]-en, ver-[waar-loos]-en en be-[waar-heid]-en eigenlijk in morfologisch opzicht niet bestaan: een neutraal suffix van nivo 3 is (ten onrechte) aangehecht binnen in een verbaal prefix van nivo 2. Hiervoor staan twee wegen open: óf de suffixen worden idiosyncratisch eerder toegevoegd, óf de prefixen later. We hebben geen sterke intuïties over de correctheid van een van deze twee voorstellen, maar merken wel op dat vroege aanhechting van suffixen veronderstelt dat zij hun niet-cyclische (klemtoon-neutrale) markering ook meenemen, omdat anders hoofdklemtoon op het superzware rijm van het suffix zou worden afgeleid via de nivo 1/2 woordklemtoonregel.

Soms is de nivo-status van een suffix moeilijk uit te maken door schaarste van relevante feiten. Neem nominaliserend -te. Het komt achter adjectieven en verba, zoals schaars-te, hoog-te, schaam-te, behoef-te. Door de syllabestructuur is het minstens van nivo 2, maar zijn status als suffix van dát nivo hangt af, voor zover wij hebben kunnen nagaan, van twee voorbeelden: behoef-

[p. 291]

t(e)-ig en ruim-te-lijk. Maar klemtoonaantrekkend is het nooit, tenzij we de merkwaardige vorm goed-kóop-te beschouwen als afgeleid van een voor veel sprekers hypothetische samenstelling góedkoop.

Het suffix -sel is aantoonbaar niet-klemtoonaantrekkend (dus niet nivo 2) in gevallen als vóorvoeg-sel (* voorvóeg-sel), vóorzet-sel, áanhang-sel, enz., dus blijkbaar van nivo 3. Toch kan het intern voorkomen in het scheidbare werkwoord ín-[kap-sel]-en. Het afgeleide zelfstandig naamwoord kap-sel wordt dus idiosyncratisch vroeg gevormd op nivo 2 en is daarna meteen beschikbaar voor scheidbare verbalisering (op de manier van úit-[nood-ig]-en), of het gehele scheidbare werkwoord is idiosyncratisch laat van nivo 3.

In een aantal gevallen kunnen bij vroege samenstellingen die de input zijn voor klemtoonaantrekking, ook gelede onderdelen voorkomen, zij het in uiterst lichte mate. De betrokken suffixen komen typisch voor na monosyllabische grondwoorden, en we noemen ze omdat ze een rol hebben gespeeld in een recente discussie tussen Van Beurden (1987) en Zwanenburg (1989), waarbij de eerste de hypothese verdedigde dat nominaliserende suffixen altijd neutraal zijn én niet binnen adjectivische suffixen kunnen voorkomen, en de tweede dat ontkende en daaraan de ruimere conclusie van de ongeschiktheid van de lexicale fonologie als model verbond. Meer in het algemeen gesproken verdedigde Van Beurden het idee dat Nederlandse lexicale nivo's woordsoort-gebonden zijn in die zin dat alleen suffixen van één bepaalde categorie op een gegeven nivo kunnen worden aangehecht, en dat de nivo-volgorde ‘nivo-1, verbaliserend, adjectiviserend, nominaliserend’ is. Het zal duidelijk zijn dat we deze hypothese hier niet onderschrijven (in feite draagt een heranalyse van een aantal feiten die Van Beurden (1986) al als lastig noemde bij tot het hier gepresenteerde resultaat), maar dat betekent nog niet dat we Zwanenburg automatisch volgen. Het gaat om gevallen als de volgende:

(56)	[deug-d]-elijk	[vluch-t]-ig	over[drách-t]-elijk	af[kóm-st]-ig
	[schrif-t]-elijk	[drif-t]-ig	in[zích-t]-elijk	af[gún-st]-ig
	[jach-t]-ig	[gun-st]-ig	toe[kóm-st]-ig	gods[díen-st]-ig

De gelede grondwoorden lijken qua opbouw sprekend op ongelede woorden, inclusief hun syllabe-opbouw: deug-d/hoofd, drach-t/kracht, dien-st/oogst kun de/bende, enz. De interne suffixen interacteren nooit met nivo 2- of 3-morfologie. We zullen dan ook aannemen dat het hier om (onproductieve) nivo 1 suffixen gaat, ogenschijnlijk klemtoonneutraal omdat ze achter monosyllabische stammen komen. In dezelfde discussie hebben gevallen als vriendschápp-elijk een rol gespeeld, die zowel voor het model van Van Beurden als dat van ons lastige voorbeelden lijken te zijn: voor haar omdat (nogmaals) een nominaliserend suffix binnen een adjectiviserend suffix voorkomt, voor ons omdat een klemtoonneutraal suffix (zie (15c)) voorkomt bínnen een nivo 2 suffix. Hoewel de zaken rond -schap redelijk ingewikkeld in elkaar zitten, is één observatie van Van Beurden van groot belang: -schap dat voor -lijk kan voorkomen gaat gepaard met een ander bepaald lidwoord (de) (d.w.z. morfologisch geslacht) dan het -schap dat niet voor -lijk verschijnt,

[p. 292]

en dat het neemt; zie benedenstaande distributie:

(57)	(a)	de vriend-schap (-elijk)	(b)	het kampioen-schap (*-elijk)
		de kameraad-schap (-elijk)		het moeder-schap (*-elijk)
		de weten-schap (-elijk)		het rector-schap (*-elijk)

Dit suggereert sterk dat er twee schapp-en in het geding zijn; en als we in het kader van dit paper zeggen dat het -schap uit (57a) (rechter-)onderdeel is van een ‘nivo-2 samenstelling’, verklaren wij het bestaan van ogenschijnlijk lastige constructies als vriendschápp-elijk.

We concluderen dan ook dat het hier niet gaat om tegenvoorbeelden tegen de in deze bijdrage verdedigde versie van de lexicale fonologie van het Nederlands.

Bibliografie

Backhuys, K.-J., M. Trommelen & W. Zonneveld, 1988. ‘Vlamers en Belgiërs; De Status van de Adjectivische Suffixen -en, -s, en isch’. Spektator 17, pp. 252-267.

Beurden, L. van, 1986. Het Lexicon als Art Nivo, Doctoraalscriptie Vakgroep Nederlands. R.U. Utrecht.

Beurden, L. van, 1987. ‘Playing Level with Dutch Morphology’, in: F. Beukema & P. Coopmans (eds.) Linguistics in the Netherlands 1987. Foris Publications, Dordrecht, pp. 21-30.

Booij, G.E., 1977. Dutch Morphology: A Study of Word Formation in Generative Grammar. Foris Publications, Dordrecht.

Chomsky, N. & M. Halle, 1968. The Sound Pattern of English. Harper & Row, New York.

Haas, W. de, 1985. ‘Ritmische Accentverschuiving in Samenstellende Afleidingen in het Nederlands’. GLOT 8, pp. 129-158.

Halle, M. & J.-R. Vergnaud, 1987. An Essay on Stress. MIT Press, Cambridge, Massachusetts.

Hayes, B., 1980. A Metrical Theory of Stress Rules. Ph.D. diss. MIT.

Hulst, H. van der, 1984. Syllable Structure and Stress in Dutch. Foris Publications, Dordrecht.

Kager, R., 1985. ‘Cycliciteit, Klemtoon, en HGI’. Spektator 14, pp. 326-331.

Kager, R., 1989. A Metrical Theory of Stress and Destressing in English and Dutch. Proefschrift, Utrecht.

Kager, R. & E. Visch, 1988. ‘Metrical Constituency and Rhythmic Adjustment’. Phonology 5, pp. 21-71.

Kager, R., E. Visch & W. Zonneveld, 1987. ‘Nederlandse Woordklemtoon, Hoofdklemtoon, Bijklemtoon, Reductie, Voeten)’. GLOT 10, pp. 197-226.

Kager, R. & W. Zonneveld, 1986. ‘Schwa, Syllables, and Extrametricality in Dutch’. The Linguistic Review 5, pp. 197-221.

Kiparsky, P., 1982. ‘From Cyclic Phonology to Lexical Phonology’, in: H. Van der Hulst & N. Smith (eds.) The Structure of Phonological Representations I. Foris Publications, Dordrecht, pp. 131-177.

Kiparsky, P., 1985. ‘Some Consequences of Lexical Phonology’. Phonology Yearbook 2, pp. 89-136.

Kooij, J.G., 1989. ‘Waarom zou Klemtoontoekenning in Romaanse Woorden Cyclisch Zijn?’. Lezing gepresenteerd op de Morfologiedagen Leuven.

Kooij, J.G. & M. van der Niet, 1984. ‘Klemtoonregels en Morfologische Structuur in het Nederlands: Nogmaals -baar’. GLOT 7, pp. 237-256.

[p. 293]

Langeweg, S., 1988. The Stress System of Dutch. Proefschrift, Leiden.

Liberman, M. & A. Prince, 1977. ‘On Stress and Linguistic Rhythm’. Linguistic Inquiry 8, pp. 249-336.

Mohanan, K.P., 1982. Lexical Phonology. Ph.D. diss. MIT.

Neijt, A. & W. Zonneveld, 1982. ‘Metrische Fonologie - de Representatie van Klemtoon in Nederlandse Monomorfematische Woorden’. De Nieuwe Taalgids 75, pp. 527-547.

Paulissen, D. & W. Zonneveld, 1988. ‘Compound Verbs and the Adequacy of Lexical Morphology’, in: M. Everaert, A. Evers, R. Huybregts & M. Trommelen (eds.) Morphology and Modularity. Foris Publications, Dordrecht, pp. 281-302.

Prince, A., 1983. ‘Relating to the Grid’. Linguistic Inquiry 14, pp. 19-100.

Schultink, H., 1980. ‘Boundaries, Wordclasses, and the Accentuation of Derived Words in Dutch’, in: W. Zonneveld, F. Van Coetsem & O.W. Robinson (eds.) Studies in Dutch Phonology, Nijhoff, Den Haag, pp. 205-222.

Siegel, D., 1974. Topics in English Morphology. Ph.D. diss. MIT.

Trommelen, M., 1983. The Syllable in Dutch. Foris Publications, Dordrecht.

Trommelen, M. & W. Zonneveld, 1989. Klemtoon en Metrische Fonologie. Coutinho, Muiderberg.

Zwanenburg, W., 1989. ‘Lexical Morphology, Pros and Cons’. Lezing gepresenteerd op Taalkunde in Nederland 1989, Leiden.