Spektator. Jaargang 18

[p. 380]

De Mythomaan verdwaalt
Anthony Mertens

Waar het onderzoek naar intertextuele betrekkingen ook toe kan leiden, leert ons professor Bramanti. In Eco's De slinger van Foucault wordt hij gesignaleerd als gastspreker op een bijeenkomst van de Orde van het Aloude en Aangenomen Rozenkruis. In minder dan tien minuten had deze gezette heer die nog het meest weg had van een tapir de invloed van de Rozenkruisers op de geschiedenis in kaart weten te brengen. Daarover moest niet licht gedacht worden, want het ging hier om een esoterische wijsheid waarvan de bron gelegen zou zijn in de achttiende dynastie onder de heerschappij van farao Ahmozes I. In die tijd moet de Grote Witte Broederschap zijn gesticht. Uit de schoot daarvan zou Hermes Trismegistos zijn voortgekomen, wiens invloed op de Italiaanse renaissance even onweerlegbaar was als die op de Gnosis van Princeton, Homerus, de Gallische Druïden, Salomo, Solon, Pythagoras, Plotinus, de Essenen, de Therapeuten, Jozef van Arimathea die de graal naar Europa heeft gebracht, Alquin, koning Dagobert, Thomas van Aquino, Bacon, Shakespeare, Spinoza, Jacob Boehme, Debussy en Einstein. Professor Bramanti wekte de indruk over een sleutel te beschikken waarmee de geheime boodschappen die in alle belangrijke werken van de wereldliteratuur verscholen lagen ontraadseld konden worden: in Dantes magnum opus kon als men er maar oog voor had de sporen van aloude hermetische teksten gevonden worden, evengoed overigens als in de legende van Wilhelm Tell.

Professor Bramanti is in de wereld van Eco's roman bepaald geen dwaallicht. Er blijken hele volksstammen rond te zwerven in het woud der gelijkenissen, lieden van het type van kolonel Ardenti, die er zijn hand niet voor omdraait om de intertextuele verbanden tussen de mythe van het gulden vlies, de graal, de teksten van Wolfram van Eschenbach en de Zohar aan te wijzen. In Eco's roman paraderen deze idioten van de cryptografie als de dragers van het virus van de interpretatieziekte. Symptoom: algehele paranoia. De meest huiselijke mededeling wordt in hun ogen onmiddellijk een geheime boodschap die ontraadseld moet worden. Symptoom nummer twee: mythomanie. Eco's cryptofielen hebben alleen oog voor overeenkomsten, niet voor de verschillen. Alles staat met alles in verband. Dat dit verband alleen bestaat in ‘the eye of the beholder’ is een tegenwerping die de mythomaan slechts kan opvatten als een bewijs voor het lekenstandpunt. Een niet-ingewijde moet het zicht op de verbanden nu eenmaal ontberen. Voor de ingewijde is het registreren van overeenkomsten al het bewijs van de aanwezigheid van een geheime wijsheid, die juist omdat ze nog niet geopenbaard is tot zoveel speculaties aanleiding kan geven. Hoe dan ook ze verwijzen naar een Universeel Principe, een oktaviteit bijvoorbeeld: het

[p. 381]

kan als men er maar eenmaal van op de hoogte is alle verschijnselen in de wereld transparant maken.

Maar intussen: de wereld die Eco schetst van occultisten en hermetici heeft ook op wat nuchterder lezers de onbehaaglijke uitwerking die het gevaar van de interpretatieziekte met zich meebrengt: ze wordt maar al te gauw besmettelijk. De redacteuren van uitgeverij Garamond, die hun scepsis tegenover de tomeloze diepzinnigheid van de esoterische wijsheden nooit onder stoelen of banken gestoken hadden, laten zich verleiden af te dalen naar de donkere krochten van het occultisme, waar het licht van de Rede niet meer reikt.

Hoe kan men uit de handen van mythomanen blijven? Misschien door ze juist op te zoeken en ze met eigen middelen te bestrijden. Door bijvoorbeeld de mythomanie te bestuderen als of het een ziekte is, door de werking van het virus na te bootsen om er een geneesmiddel voor te vinden. En door er rekening mee te houden dat de mythomanie zich kan vertonen in de onverdachte vermomming van het gezonde verstand.

Omdat een squib niet veel ruimte mag bevatten, volsta ik hier met een simpele verwijzing naar zo'n methode om de mythomanie met eigen middelen te lijf te gaan. Ze wordt toegepast in een boek dat juist nogal eens als ontoegankelijk en cryptisch, als ‘imposante geheimtaal’ werd afgedaan. Het is inderdaad een raadselachtig boek. Dat wordt ook in de titel al aangekondigd, een raadselachtige titel trouwens: Raadsels van het Rund [van J.F. Vogelaar, gepubliceerd in 1978]. Ze kan op nogal wat manieren worden uitgelegd, maar een ervan is in dit bestek van belang. Het boek bevat een kleine leer van de gemeenplaatsen, van de cliché's. Soms wordt er (stilzwijgend) verwezen naar het werk van auteurs, die de bestudering ervan evenzeer ter harte gaat, naar Karl Krauss bijvoorbeeld of Gustave Flaubert. Men zou de titel kunnen parafraseren als een stenogram van deze studie waarin het cliché, de waarheid als een koe, juist niet als een vanzelfsprekendheid wordt opgevat, maar de beschouwer ervan voor raadsels stelt. Commentatoren hebben er op gewezen dat Flaubert, die de werking van de bêtise op het spoor trachtte te komen, het stomme rund in de namen van enkele van zijn protagisten heeft verstopt (Bovary, Bouvard).

De situatie in Vogelaars boek kan in die zin met Eco's geschiedenis vergeleken worden dat de protagonist die de naam Ekke draagt ook met het vermoeden wordt geconfronteerd van het bestaan van een Plan waarmee men de wereld naar zijn hand kan zetten. Dat Plan zou verscholen kunnen zitten in een geheimschrift en Ekke onderneemt eindeloze pogingen dit geheimschrift te lezen. Misschien is het wel - denkt hij - een blauwdruk voor een machine. In het vierde hoofdstuk (in het boek wordt zo'n hoofdstuk een Nacht genoemd, Ekke waagt zich aan de grenzen van de waanzin) onderneemt hij een poging om de medelingen van de tekst te lezen als de beschrijving van een liefdesmachine: een Automatiese Venus. Ekke wil deze machine bouwen voor zijn metgezel Janus, die in het boek de vleesgeworden domheid speelt, de vermoorde onschuld. Hij duikt telkens op als de gemeenplaatsen

[p. 382]

opbloeien. Deze Janus blijkt een meer dan gewone belangstelling te koesteren voor het vee, had Ekke gemerkt en om hem te verrassen was hij aan de slag gegaan. Uit toevallig materiaal, dat voor het grijpen lag, bouwde hij een koe na en Janus, die niet in staat was echte van artificiële koeien te onderscheiden, raakte op deze kunstkoe, deze Automatische Venus hopeloos verliefd. Ekke noemt zijn liefdesmachine een ‘pasifisties idee’ en de lezer zal dan de allusie naar de labyrinthmythe bevestigd zien. Daidalos was toch door koning Minos in het labyrinth opgesloten omdat hij tegemoetgekomen was aan de sexuele voorkeur van diens echtgenote Pasiphae? Een liefdesmachine had hij voor haar gebouwd, een rijdende kast in de vorm van een koe. Op die manier kon Pasiphae de heilige stier op wie ze verliefd geworden was benaderen. Maar om deze allusie gaat het mij niet zozeer. Het hoofdstuk begint namelijk met een betoog dat in zijn rhetorische wendingen academische pretenties verraadt:

‘Hoeden wij ons voor overhaaste synthesen! Hoeden wij ons ervoor, ook maar één enkele geologische laag over te slaan! Onze geschiedenis schenkt ons tekens, symbolen. Laten we ze op 'n nieuwe manier lezen zonder vroegere lezingen te verzaken. Wanneer wij tans doordringen in de ruimte die we de kern hebben genoemd (..), dan spreekt het vanzelf dat we in een labyrintiese wereld van het problematiese op de schepper van het ons bekende labyrintiese symbool stuiten: Daidalos. De daedaliese labyrinth mythe van Kreta reduseert het wereldgeheim, zoals we zullen zien, op een enigmaties schema (...) Dit symbool heeft een buitengewoon stimulerende werking gehad. Het verleidde tot een nabootsing van dit “schema” in autentieke menselijke gebarentaal, het bepaalde de fysionomie van maniëristisch theater en roman. Om Daidalos in zijn wezen te ontmoeten, moeten we...met Ariadne beginnen, want zij (...) was het die de uitweg uit het labyrinth wees.’ [Vogelaar, 1978: 165].

Dit betoog blijkt na enig zoeken afkomstig te zijn uit het standaardwerk van Gustav René Hocke: Manierismus in der Literatur (1959: 204, 212]. Doet het achterhalen van deze vindplaats er iets toe? In zekere zin. Het richt de aandacht op wat voor soort boek Raadsels van het Rund in eerste aanleg wil zijn: een historische roman, die een relatie legt tussen de moderniteit en de maniëristische kunst. In eerste aanleg: want als historische roman is het boek ronduit een mislukking. Het maakt een probleem van het leggen van verbanden. Hocke's werk laat niet na de nawerking van het maniërisme in de moderne kunst te beklemtonen. Vogelaar put voor zijn materiaal nogal eens uit dit werk. Zelfs de invalshoek lijkt hetzelfde en er lijkt met instemming geciteerd te worden: ‘Hoeden wij ons voor overhaaste syntesen!’. Het citaat wordt echter voorafgegaan door een vraag: Agironie? Deze samensmelting van agonie en ironie, als vraag gepresenteerd, is een raadselachtige formulering tenzij men de direkte kontekst van het Hocke citaat er bij betrekt. Daarin is sprake van het trefwoord ‘agonie’ in verband met de vraag of het maniërisme in zijn extreme vorm niet ten dode is opgeschreven. Experimenteren mag, maar met mate. De ironie slaat hier op de beschouwer zelf terug, want hoewel in het geleerde betoog gewaarschuwd wordt voor overhaaste synthesen en een pleidooi gehouden wordt de geschiedenis laag voor laag af te graven, is Hocke al vier regels later bij de kern van de zaak aangeland, die dan ook nog eens in zijn wezen aanschouwd moet worden. Het Hocke citaat wordt van een begeleidend commentaar voorzien:

[p. 383]

In de mikroskosmos de makrokosmos (en v.v. natuurlijk), zo simpel, zo bedrieglijk eenvoudig, zo raadselachtig (...) het mythosofisme [i.l.].

Wanneer Hocke het maniërisme terug meent te kunnen brengen tot een principe (‘Auf diese Weise können wir aus “mythosophische” Ursprunge die geistige Urlandschaft des Manierismus erhellen,’ 1959: 205) wordt hij vergeleken met de perorerende pythia: het rund dat, bedwelmd op 'n driepoot boven het privaat gezeten, waarheden verkoopt. (i.l.)

Het gaat natuurlijk hier niet zozeer om Hocke als wel om een betoogtrant waarin wat problematisch is teruggebracht wordt tot een paar al te gemakkelijke waarheden: de lijm waarmee verschillende motieven aan elkaar geplakt worden. In de teksten die na dit citaat volgen, wordt telkens gedemonstreerd hoe zo'n betoogtrant op niets anders is gebaseerd dan op een reeks associaties. De hele geschiedenis van Ekkes bouw van de kunstkoe bestaat uit citaten van Hocke, waarin alles met alles in verband gebracht wordt maar in plaats van een transparant beeld ontstaat er slechts een woud van gelijkenissen, een labyrinth waarin de bouwer zelf wordt opgesloten. Aan het slot van het verhaal van de liefdesmachine wordt Hockes interpretatie in termen van het maniëristische wereldbeeld nog eens in omgekeerde volgorde verteld: alles staat voor alles. Hier wordt niets meer gezegd, hier is alleen een vertaalmachine aan het werk. Hocke's typering wordt gevolgd door vijf tekstvarianten waarin psychoanalytische en occultistische interpretaties à la Mellie Uyldert op de geschiedenis worden losgelaten, een demonstratie van wat interpreteren is: de vertaling van het onbekende in een vertrouwde kontekst, die eigenlijk nog het meest raadselachtig is. In al deze varianten wordt - evenals in het Hocke citaat - het sluipende virus van de mythomanie vermenigvuldigd: ze transformeert het historische in essenties. Ze verandert observaties in conclusies. Intertextueel onderzoek heeft alleen maar zin als ze in plaats van de overeenkomsten op de verschillen weet te wijzen: hoe wordt er met citaten omgesprongen?

Literatuur

Eco Umberto, 1989. De slinger van Foucault. Amsterdam.

Hocke Gustav René, 1959. Manierismus in der Literatur. Sprach-Alchimie und esoterische Kombinationskunst. Beiträge zur vergleichenden europäischen Literaturgeschichte. Reinbek bei Hamburg 1959.

Vogelaar J.F., 1978. Raadsels van het Rund. Operaties 2. Amsterdam.