Spektator. Jaargang 18

[p. 241]

De paradoxen van de literatuurgeschiedschrijving^*
E.K. Grootes

‘Wir können die klügsten Theorien aufbauen, die genauesten Bestimmungen für die Darstellungsart in der Literaturgeschichte treffen: die Bawährungsprobe beginnt jedesmal aufs neue, wenn der Geschichtsschreiber das leere Blatt auf seinen Tisch legt und zu schreiben anfängt’.
Karl Otto Conrady (1983, 30)

Het dilemma van de literatuurgeschiedenis is in zijn meest lapidaire vorm uitgesproken door H. van Gorp: dat het zou moeten kunnen en toch echt niet kan.¹ We moeten inderdaad constateren dat over de problemen van de literatuurgeschiedschrijving zeer veel is en wordt geschreven, in het bijzonder door Duitse onderzoekers², zonder dat daarmee een uitweg voor de literatuurhistoricus is geopend. Van elke poging een literatuurhistorisch overzichtswerk te schrijven kunnen de theoretici aantonen dat zij op zwakke grondslagen berust, en aan de andere kant stuit elk theoretisch voorstel voor de aanpak van de literatuurgeschiedschrijving op het probleem van onuitvoerbaarheid in de praktijk, tenzij in een zeer verre hypothetische toekomst wanneer al het noodzakelijke voorwerk is verricht.

De paradox van Van Gorp heeft echter een tegenhanger in de constatering dat het niet kan, maar toch echt moet. Een historische wetenschap kan niet goed blijven functioneren als er niet bij tijd en wijle geprobeerd wordt tot een synthese te komen waarin tenminste een deel van de gigantische hoeveelheid disparate gegevens die de vakbeoefening produceert, onder een algemener gezichtspunt wordt herordend. Zonder synthetiserende overzichten verliest een vak als bijvoorbeeld de Neerlandistiek zijn contact met de ruimere wetenschappelijke en culturele gemeenschap waarbinnen het functioneert en zijn vermogen om nieuwe generaties een houvast te verschaffen in de chaos der verschijnselen.

De jongste grote handboeken voor de geschiedenis van de Nederlandse letterkunde zijn de collectieve Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, opgezet in de jaren dertig, en het eenmanswerk van Knuvelder, dat in eerste instantie rond 1950 is geconcipieerd. Alleen het feit al dat er sindsdien verscheidene decennia zijn verstreken, maakt de behoefte aan een nieuwe inventarisering begrijpelijk. Maar bovendien zijn hun uitgangspunten dermate verouderd dat ze volstrekt niet meer voldoen aan de eisen die men tegenwoordig aan een dergelijk werk zou willen stellen. De tekortkomingen, in het bijzonder van Knuvelders werk, vormen zozeer een gemeenplaats van de Neerlandistiek, dat ze hier niet opnieuw vermeld hoeven worden.³ De voornaamste kracht van de genoemde handboeken is eigenlijk dat er

* Dit artikel kwam tot stand dankzij een verblijf in het NIAS te Wassenaar. Ik dank Anneke Vrins voor het typewerk en Nico Laan en Wim van den Berg voor enkele aanvullingen en verbeteringen.

1 Van Gorp 1985, 245.

2 Een helder en evenwichtig overzicht van problemen en standpunten geeft Müller 1982.

3 Zie recentelijk Schenkeveld 1985, 287-288.

[p. 242]

vooralsnog niemand is gekomen met iets beters dat ze heeft kunnen vervangen. Naast alle kritiek is bewondering voor de grootse prestaties dan ook zeker op zijn plaats.

Ook een toekomstig handboek zal hoe dan ook gebrekkig zijn. Gesteund door het besef dat we aan een lege dop helemaal niets hebben, kunnen we er hoogstens naar streven het halve ei zo smakelijk en voedzaam mogelijk te maken. Sommige beperkingen daarbij zijn echter onontkoombaar. De persoon van de auteur is er een van. Iedere literatuurhistoricus lijdt aan beperktheid van competentie en eenzijdigheid van visie. Niemand kan meer het totale terrein van onderzoek, ook binnen bijvoorbeeld één periode, geheel overzien. Groepswerk vormt het meest aangewende medicijn, maar de bijwerkingen ervan: vermenigvuldiging van willekeur en verlies aan coherentie, overschaduwen meestal de winst wat betreft deskundigheid. Als we erkennen dat alle historiografie qualitate qua ‘partial, perspectivist, subjective, relative, constructive’ is⁴, hoeven we ook niet de illusie te koesteren dat een veelhoofdig auteurschap tot objectiviteit zou leiden. De werkwijze dat één auteur zijn partiële perspectief consequent uitwerkt, daarbij eventueel voor uitwassen behoed door kritische meelezers, lijkt te verkiezen boven die waarin een team van auteurs afzonderlijke hoofdstukken schrijft.⁵ Het ideaal dat een doortastende eindredacteur de afzonderlijke bijdragen op één lijn zou kunnen krijgen, is vrijwel gedoemd schipbreuk te lijden. De optie van het eenhoofdig auteurschap betekent wel dat ook toekomstige overzichten net als bestaande werken onder het odium zullen vallen ‘doorgaans verhalen [te zijn] die een synthese brengen zonder dat de schrijver ervan zelf de nodige analyses hiervoor heeft kunnen uitvoeren’.⁶ Een remedie hiervoor valt niet te geven.

Een andere beperking ligt in de stand van kennis. De literatuurhistoricus is afhankelijk van de onderzoeksresultaten op het vakgebied. Het besef van de ontoereikendheid daarvan levert een gerede aanleiding om elke poging tot synthese prematuur te achten. Met uitstel schieten we echter niets op, omdat er altijd onvoldoende voorstudie is verricht. Een vak zou dood zijn als het niet wemelde van de onbeantwoorde vragen. Elk samenvattend overzicht is dus per se voorlopig. Het berust op kennis vol leemten. Een van de belangrijkste taken ervan zal juist moeten zijn nieuwe leemten zichtbaar te maken.

Een overeenkomstige voorlopigheid geldt ten aanzien van de theoretische fundering. De praktijk kan niet wachten tot de theorie ‘klaar’ is, want dat is de theorie nooit. Er worden dan ook literatuurgeschiedenissen geschreven op grond van globale concepties die alleen lippendienst bewijzen aan theorieën die nog onvoldoende doordacht zijn. De vernieuwende pretenties van de recente Duitse projecten voor een Sozialgeschichte der Literatur ‘presuppose precisely the kind of theoretical achievements which are impossible to accomplish within the brief spans of time available’.⁷ Men heeft deze pogingen tot synthese daarom als Spekulationsruinen gebrandmerkt.⁸ Dat maakt ze nog niet zinloos. Nog afgezien van het feit dat sommige critici hier ondanks alles een aanmerkelijke vooruitgang in de literatuurgeschiedschrijving constateren⁹, geven deze pogingen een krachtige stimu-

4 Schmidt 1985 (in zijn samenvatting van een artikel van G. Rusch).

5 Een tegengestelde opinie vindt men onder meer bij Moisan 1987, 239-240.

6 Van Gorp 1985, 259.

7 Schönert 1985, 305.

8 Scherpe 1983, 77.

9 Weber 1981, 65.

[p. 243]

lans aan de vakdiscussie, zowel op het theoretische als op het historisch-descriptieve vlak. De voorstellen om de literatuurgeschiedenis steviger te funderen op systeemtheoretische, functionalistische of communicatieve grondslag (waarover hieronder meer) hebben gemeen dat ze een langdurig proces veronderstellen, waarbinnen grote groepen onderzoekers gedurende een veelheid van jaren allengs de deelstudies produceren waarop uiteindelijk een verantwoorder synthese van bijvoorbeeld een bepaalde literatuurhistorische periode gebaseerd kan worden.¹⁰ Prachtig, zulke onderzoeksprogramma's, maar ze nemen de behoefte aan een tussentijdse inventarisatie niet weg. We moeten evenmin vergeten dat theoretici in de ban van het consequent doorredeneren fraaie bouwsels kunnen ontwerpen die even onrealiseerbaar zijn als de papieren produkten van een fantaisistische architectuur.

Wie een literatuurgeschiedenis schrijft maakt een tekst die (net als literaire teksten in striktere zin) tot een genre behoort: ‘een literatuurgeschiedenis is een verhaal dat op een literatuurgeschiedenis gelijkt’.¹¹ Het traditionele genreconcept is echter niet onaangevochten. De evidente problemen die verbonden zijn aan het weergeven van een complex systeem van relaties in een lineair verlopende vertelling heeft geleid tot voorstellen om de narratieve structuur los te laten. Gumbrecht zou het liefst ‘narrative linearity’ plaats zien maken voor ‘a multi-perspective historiographical re-presentation’¹² en Schönert ziet als wenselijke vorm van een synthese op systeemtheoretische grondslag: ‘a montage of differing parts according to a controlled scheme of relational paths (...). The obvious consequence is that history can no longer be developed and narrated in a linear fashion. A montage of narrative fragments (...) in a systematically developed diachronology signalizes the willingness to dispense with the construction of a teleological “meaning” of events in the narration of “(hi)stories”.’¹³

Dezelfde pragmatische onverschilligheid die zoëven bepleit is ten aanzien van de theoretische onmogelijkheid een literatuurgeschiedenis te schrijven, lijkt ook ten aanzien van het verwerpen van de verhalende aanpak aan te bevelen. Het is vooralsnog niet erg helder hoe Gumbrechts ‘multi-perspective historiographical re-presentation’ eruit zou moeten zien, als deze toch in boekvorm onder de mensen zou moeten komen. Het conflict tussen de meerdimensionaliteit van de werkelijkheid en de lineariteit van het schrijf- en leesproces blijft principieel onoplosbaar zolang de historicus gelezen wil worden.¹⁴ Het wetenschappelijk ideaal botst hier op de praktische overweging dat de literatuurhistoricus op zoek is naar lezers en dat hij niet ongestraft de lezersverwachtingen ten aanzien van het genre dat hij beoefent, kan bruskeren. Als hij het warme badwater van het goed leesbare verhaal weggooit, blijft zijn geesteskind in de kou staan. Uiteraard is daarbij geïmpliceerd dat een geschiedenis van de Nederlandse letterkunde niet voor een tiental vakmensen is bedoeld, maar juist zijn funktie ontleent aan het bereiken van een ruime groep belangstellenden. Dat laatste oogmerk zou trouwens tot meer conflicten kunnen leiden tussen wetenschappelijke zuiverheid en culturele relevantie. De lezersverwachtingen van het genre literatuurgeschiedenis omvatten niet alleen de verhalende aanpak, maar ook bepaalde inhoudelijke eigenschappen die volgens moderne inzichten niet met elkaar

10 Schönert 1985, 314; Van Gorp 1985, 259-262.

11 Van Gorp 1985, 259.

12 Gumbrecht 1985, 227.

13 Schönert 1985, 315. Moisan (1987, 240-241) meent zelfs dat de toekomstige auteurs van een literatuurgeschiedenis geheel van de verhaalvorm zouden moeten afzien: ‘ils exposeraient (comme à une exposition d'oeuvres d'art ou de matériel technique) leurs résultats à l'aide de schémas, de courbes, d'images, de listes, de tableaux, de fresques, tout cela afin de rendre le moins perceptibles possible leurs traces d'auteurs.’

14 Conrady 1983, 31: ‘Eine andere Schwierigkeit der Literaturgeschichtsschreibung scheint (noch) unüberwindlich zu sein. In einer Zeitphase ist vielerlei zugleich da und wirkt, und Literatur ist in dieses dichte Geflecht verwoben. Aber sprachliche Darstellung ist auf das Nacheinander angewiesen. Dieses “Laokoon-Problem” der Geschichtsschreibung, wie man es nennen könnte, macht allen Verfassern einer Literaturgeschichte zu schaffen’.

[p. 244]

in overeenstemming te brengen zijn. Dat geldt met name voor enerzijds de esthetische analyse die beoogt de waarde van de besproken literaire werken uiteen te zetten, en anderzijds de analyse binnen een functionalistisch c.q. communicatief kader.¹⁵ Beide tegelijk nastreven is tegenstrijdig.¹⁶

In dit geval lijkt een keuze me onontkoombaar. Het moet mijns inziens niet tot de doelstelling van een nieuwe literatuurgeschiedenis gerekend worden om, zoals Kalff dat nastreefde, te trachten ‘eene voorstelling (...) te geven van de hoogte, de waarde der literaire kunst’.¹⁷ Dat standpunt hoeft niet te leiden tot een krampachtig en tot mislukken gedoemd streven naar onpartijdigheid à la Te Winkel. Aan de invloed van impliciete waarde-oordelen (alleen al op de keuze van de behandelde objecten!) valt niet te ontsnappen en ook incidentele uitspraken over de kwaliteit van een auteur of een werk hoeven niet geschuwd te worden. Daarbij zal het echter bij een historische aanpak, gericht op het functioneren van teksten in de communicatieve situatie van het verleden, in eerste instantie gaan om de waarde in relatie tot de toenmalige normen, en niet om de ‘eeuwigheidswaarde’ of de actualiteit van de lezer van nu. Indien die laatste voor de literatuurhistoricus mede de rechtvaardiging vormt om zijn metier uit te oefenen, moet hij daarvan maar elders kond geven. Propaganda voor het lezen van literatuur uit het verleden kan beter in de krant of in andere populaire media gebeuren dan in een literatuur-historisch handboek. Een godsdienstgeschiedenis is ook niet het adequate voertuig voor evangelisatie.

Het is onnodig een overzicht te geven van de feilen van de oudere literatuurgeschiedenissen. Sedert het befaamde negentiende hoofdstuk uit de Theory of literature van Wellek en Warren uit 1949¹⁸ is dat al frequent genoeg gebeurd.¹⁹ Met name het op haast rituele wijze afhandelen van het ‘leven en werken’ - stramien is meermalen scherp van de hand gewezen. Žmegač spreekt over ‘eine mechanische Anwendung des Schemas ‘Leben und Schaffen’, (...) jener leidigen Praxis, die oft wahllos biographische Daten und Lebenszeugnisse verschiedenster Art unter werkgeschichtliche Angaben und Einzelanalysen mischt oder jedoch die genannten Bereiche in ritualisierter Folge vorbeiziehen lässt. Praktiken dieser Art zeigen am deutlichsten, was es mit der positivistischen ‘Vollständigkeit’ eigentlich auf sich hat: sie ist die Folge einer Konzeptionslosigkeit, die es erlaubt, alles wahllos zusammenzuraffen, und die damit nur den Mangel an Hierarchisierungen der Forschungsobjekte vorführt.²⁰ Een dergelijke verzameling ‘Kurzmonographien’ is iets anders dan een literatuurgeschiedenis. De laatste moet in geen geval proberen te wedijveren met een literair lexicon.

Maar welke aanpak kan nu in deze ‘Konzeptionslosigkeit’ voorzien? Kan er überhaupt een literatuurgeschiedenis geconcipieerd worden die niet weer blindelings in dezelfde valkuilen duikt als de oudere overzichtswerken? De crisis van de literatuurgeschiedschrijving die ertoe heeft geleid dat de interesse van de onderzoekers zich heeft afgewend van ontwikkelingsprocessen naar tekstinterne verschijnselen is nog lang niet bezworen. De hoop om op basis van het Marxisme, het Formalisme of de Receptie-esthetica de impasse te kunnen doorbreken en een nieuwe weg te openen voor het beschrijven van diachrone processen, lijkt inmiddels wel vervlogen. Zonder de bereikte resultaten hun belang te ontzeggen, kan worden vastgesteld dat

15 Gumbrecht 1985, 227: ‘For my part I am unable to see how the results of text-analysis, from the standpoint of an epistemological concern with ‘esthetic value’, can be made compatible as a discourse with the results of textanalysis from the standpoint of ‘a history of communication forms’.

16 P. Bürger, in Schmidt 1985, 195.

17 Kalff 1889, 23.

18 Welsprekend genoeg is Welleks kritiek op de oudere handboeken ‘for their mixture of biography, bibliography, anthology, information on themes, forms, sources, attempts at characterization and evaluation with “background” chapters on political, social and intellectual history sandwiched in’ (Wellek 1984, 59).

19 Zie bijvoorbeeld de beknopte besprekingen van tendensen in de literatuurgeschiedschrijving by Žmegač 1978, XI-XV; Naumann 1982; Weiss 1983, 56-57; Konslantinovič 1983.

20 Žmegač 1978, XXVI; vgl. voor een gematigder standpunt Weiss 1983, 59.

[p. 245]

de pretenties te hoog gesteld zijn geweest en dat voor de theoretische en praktische problemen geen oplossing in zicht is.

Het formalistische literatuur-historische model voor het beschrijven van de intern-literaire ontwikkelingen lijkt aantrekkelijk, maar de daarin gehanteerde categorieën (met name het innovatiebegrip) zijn slecht van toepassing op de literatuur van vóór circa 1800²¹ en als verklaringsgrond schieten immanentliteraire factoren volstrekt tekort.²² Ook als men de (relatieve) autonomie van de literaire ontwikkeling erkent, moet toch de (relatieve) gedetermineerdheid ervan als een vruchtbaarder uitgangspunt voor de literatuurhistoricus beschouwd worden. Daarbij hanteer ik als vooronderstelling dat historische arbeid zonder een verklaringsoogmerk sterk aan rechtvaardiging èn aantrekkelijkheid inboet. Dat de correlatie tussen het literaire systeem en andere systemen van maatschappelijke ontwikkelingen niet buiten beschouwing kan blijven, is trouwens door de formalist Tynjanov in 1928 al onderkend en Felix Vodička heeft het onderzoek ernaar opgenomen in zijn schets van een totaalprogramma van de literatuurgeschiedschrijving uit 1942.²³ Tegen de hoofdlijnen van dit programma lijkt me weinig in te brengen. Als ik het goed zie, kunnen ook receptie-theoretische of marxistische onderzoekingen in principe binnen dit globale model verwerkt worden. De problemen beginnen zodra men het tracht uit te voeren: hoe komt men van de erkenning dat de literatuur uiteraard ingebed is in de veranderende historische werkelijkheid, naar een beschrijving daarvan?

Wanneer we immers alleen enigerlei vorm van ‘sociale literatuurgeschiedenis’ aanvaardbaar achten, stuiten we telkens weer op de kernvraag wat dan verstaan moet worden onder die ‘relaties’ tussen de literatuur en de maatschappelijke context en hoe we uit de onoverzienbare veelheid van mogelijke relaties de relevante verbanden selecteren. Dit laatste vraagt om een richting gevend historisch concept: ‘in jeder Art von Historiographie [muss] es notwendig eine die Selektion aus dem Unübersehbaren anleitende, dem einzelnen Signifikanz verleihende Konzeption von den Verlaufsstrukturen der Geschichte geben, wenn auch eine möglicherweise nur symbolisch darzustellende oder in Metaphern anzudeutende, ein “geschichtsphilosophisches Minimum” (H. Schlaffer), ohne das sich keine Historie machen lässt’.²⁴ De oudere totaliteitsbegrippen waarin de geschiedenis als eenheid wordt gezien, gestuurd door de christelijke of marxistische Heilsboodschap, de Geest of de Natie, zijn in diskrediet geraakt, en een nieuw idealistisch concept lijkt tegenover het heersende scepticisme en historisch relativisme weinig kans te maken. Hans-Dieter Weber constateert dat geen van de door hem onderzochte Sozialgeschichten der deutschen Literatur zich expliciet uitlaat over de gehanteerde geschiedfilosofische vooronderstellingen. Ze beschouwen het probleem kennelijk als afgehandeld door een beroep te doen op de sociale geschiedenis. De vaagheid van deze verwijzing, die blijkbaar uitgaat van de gedachte dat de sociale geschiedenis een autonoom verlopend ontwikkelingsproces is dat verder geen verklaring van node heeft, maakt dat de contextuele relaties in de praktijk op een zeer uiteenlopende wijze worden geselecteerd en beschreven.

Gumbrecht zoekt het verbindende concept in het begrip mentaliteit: ‘wenn

21 Volgens Žmegač 1978, XXIV.

22 Zie de afrekening met de bruikbaarheid van het model bij Günther 1983 en vgl. Heydebrand e.a. 1988, 48-49.

23 Zie Van Luxemburg e.a. 1981, 228-233.

24 Weber 1981, 60. Vgl. Uhlig 1987, 10.

[p. 246]

wir uns (...) das wissensoziologische Theorem zu eigen machen, dass Handlungen von “Motiven” und Verhaltensweisen von “Einstellungen” orientiert werden, deren jeweilige Besonderheit von der historischen und gesellschaftlichen Spezifik kollektiver Wissenvorräte abhängt - dann liegt es nahe, die Verteilung und Entwicklung kollektiver Wissenvorräte der Vergangenheit als jene Matrix auszusehen, in der als Bezugsinstanz die Arbeiten der verschiedenen historischen Teildisziplinen konvergieren’.²⁵ Ook Steinwachs ziet ‘Einstellungen’ en ‘Einstellungszusammenhänge’ als literatuurhistorisch relevante categorieën, wegens ‘der besonderen Vermittlungsleistung dieser Kategorie zwischen alltagsweltlichen Vorverständnissen und literarisch artikulierten Selbst- und Weltverständnissen’.²⁶ Vooralsnog lijken door deze voorstellen de problemen er niet kleiner op te worden. De door Gumbrecht als kader gepresenteerde ‘Geschichte des sozialen Wissens’ moge beloften inhouden als abstract concept, men kan zich moeilijk voorstellen hoe dit met concrete historische inhouden gevuld zou moeten worden. Als het gaat om onderzoek naar de funktie van literaire teksten daarbij, zal men bovendien snel in cirkelredeneringen belanden.

Er worden in de recentere discussies twee wegen aangewezen waarlangs het nogal vage begrip ‘mentaliteit’ of ‘instelling’ in een duidelijker gestructureerd theoretisch concept ondergebracht zou kunnen worden, respectievelijk via de civilisatietheorie en de systeemtheorie, waarbij de eerste wellicht met de tweede verbonden zou kunnen worden.²⁷ Gegeven de reeds aangestipte fundamentele problemen is het zeer de vraag of deze theorieën ons in de praktijk verder zullen kunnen brengen dan bijvoorbeeld receptieesthetica of marxisme. Omdat echter zowel aan de civilisatietheorie van Norbert Elias als aan de systeemtheorie van onder meer Niklas Luhmann tegenwoordig veel gerefereerd wordt, zal ik er in het laatste gedeelte van dit artikel uitvoeriger bij stilstaan dan bij de reeds genoemde benaderingen. Wat Elias betreft, ga ik daarbij uit van een boek van Reiner Wild dat een pleidooi levert voor onderzoek naar de funkties van literatuur binnen het kader van de civilisatietheorie.²⁸ Daarmee biedt het een verder uitgewerkt concept aan dan het hier door Gumbrecht gehanteerde en bovendien is er een veel uitgesprokener diachronisch perspectief aanwezig. Dat aan dit voorstel naast interessante kanten ook veel problemen vastzitten, evenals trouwens aan het veel gecompliceerder systeemtheoretische model van de ‘Münchener Forschergruppe’, zal dan wel blijken. Eerst ga ik nog op enkele andere vraagstukken in.

Het kiezen voor een sociaal-historische aanpak is duidelijk geen panacee voor de chronische kwalen van de literatuurgeschiedschrijving. De meeste methodische problemen blijven daarbinnen van kracht. Ik noem alleen al die met betrekking tot causaliteit, periodisering, de relatie synchronie/diachronie, nationaliteit als afbakeningskriterium en de al kort besproken narrativiteit. Hoe complex en belangrijk deze problemen ook zijn, ik laat ze hier voorlopig terzijde om even stil te staan bij twee andere discussiepunten, waarvan het één naar mijn mening snel terzijde geschoven kan worden en het andere des Pudels Kern is.

Het eerste betreft het conflict tussen het ‘kunst’-karakter van literaire werken

25 Gumbrecht 1983, 618.

26 Steinwachs 1985, 320. Vgl. ook de opvatting van literatuur als ‘spezifische Form des gesellschaftlichen Bewusstseins’ bij Rožnovskij 1983, 5.

27 Pfau en Schönert (1988, 16) wijzen erop dat de Münchener Forschergruppe ‘Sozialgeschichte der deutschen Literatur 1770-1900’ vooral om onderzoeksstrategische redenen zijn systeemtheoretische aanpak niet overhaast wil koppelen aan werk op cultuur-, civilisatie- of mentaliteitshistorische basis. Het lijkt me dat een mogelijke verbinding echter niet is uitgesloten. Zie over het langs elkaar heen werken van de systeemtheorie in het voetspoor van Talcott Parsons en de civilisatietheorie van Elias de opmerkingen van Goudsblom 1987, 132-135 en Rittner 1975, 112 en 120-122.

28 Reiner Wild 1982 en 1983.

[p. 247]

-

het vermogen van kunst om over de tijd heen direct te communiceren

-

en een historische aanpak die zich per definitie richt op wat voorbij is, op het werk in zijn tijd- en plaatsgebonden historiciteit. De paradox dat het kunstwerk zowel tijdgebonden als tijdloos is, heeft in de literatuurwetenschap geleid tot veel vruchteloze discussie en tot een pendelbeweging van het ene uiterste naar het andere.^29 Zonder het tot een schijnprobleem te willen reduceren, meen ik te kunnen stellen dat de literatuur-historicus met het boventijdelijke weinig van doen heeft. Een a-historische aanpak is strijdig met zijn doelstelling. Voor hem kan de kwestie teruggebracht worden tot de vraag hoe binnen een principieel historische benadering voorkomen kan worden dat de literaire werken tot louter historische documenten worden gedegradeerd.^30 Aan de eigenzinnigheid van de literaire ontwikkeling, waarbij teksten niet eenmalige momenten zijn in een lineair verlopende ontwikkeling, maar telkens opnieuw kunnen ingrijpen in het historische proces, zal recht gedaan moeten worden.^31

Zonder encadrering in de historische context wordt echter de mogelijkheid om de literaire fenomenen niet alleen te inventariseren, maar ze ook historisch te begrijpen, uitgesloten. Het sterkste argument tegen een ‘autonome’ benadering van de literatuur lijkt me trouwens dat het eraan ten grondslag liggende literatuurbegrip zèlf historisch bepaald is: ‘die Autonomisierung der Kunst [lässt sich] (aus der neuen Situation des freien Schriftstellers, der Anonymität des Publikums und dem Warencharakter der Kunst) selbst als historischer Vorgang interpretieren’.³² De sociaal-historische benadering van de literatuur vindt daarin al haar rechtvaardiging, niet het minst waar het de periode betreft waarin de genoemde ontwikkeling op gang komt.

Daarmee ligt echter meteen het centrale probleem dat we zoëven al signaleerden, nog even onopgelost voor ons: wat bedoelen we eigenlijk als we over literatuur en maatschappij spreken; wat moeten we in dit verband onder hun ‘relaties’ verstaan, welke ‘relaties’ zijn historisch relevant en hoe worden die geselekteerd uit de chaotische veelheid van de voorbije werkelijkheid? Schönert stelt vast dat, afgezien van algemene methodologische overwegingen, er in elk geval binnen een sociale geschiedenis van de literatuur duidelijkheid geschapen zal moeten worden over ‘(1) the boundaries of the object area, (2) the correlation of “literature” with other objects of social historical research (the theory of “contexts”), and (3) the correlation of the “inner history” of literature with general historical processes, i.e. to “external conditions”.’³³

Dat is geen geringe opgave: geen enkel van de hier genoemde te begrenzen en te correleren begrippen bezit enige stabiliteit en het is een illusie om van de theoretici op dit punt duidelijkheid te verwachten. De bepaling van de ‘object area’ zou behalve een tijdsbegrenzing in elk geval ook een definitie van literatuur moeten omvatten, of minimaal een aantal kriteria waarmee beslist kan worden welke literaire verschijnselen een plaats in de te schrijven literatuurgeschiedenis zouden kunnen krijgen. Die kriteria zouden in eerste instantie historisch gefundeerd moeten zijn en dat impliceert dat ze zelf ook binnen de ‘object area’ vallen die ze mede moeten helpen bepalen. Het moderne literatuurbegrip is immers niet zonder meer overdraagbaar op

29 Uhlig 1982, 25; Müller 1982, 197-200.

30 Wild 1982, 70.

31 Wellek 1984, 60; Müller 1982, 199. Dat men ten aanzien van dat ‘conflict’ antinomieën heeft geconstrueerd tussen begrippen die in een dialectische relatie met elkaar verbonden zijn, is helder uiteengezet door McCanles 1975, spec. p. 241-273.

32 Weber 1981, 68.

33 Schönert 1985, 307.

[p. 248]

bijvoorbeeld de zeventiende eeuw. Er was toen veel minder sprake van differentiëring qua functie; het religieuze, politieke, historische, wetenschappelijke en ‘literaire’ vertoog waren veel meer met elkaar verweven.³⁴ Dat maakt in elk geval de relatie literatuur/maatschappij nogal diffuus.

Het tegenover elkaar stellen van de begrippen suggereert bovendien een dichotomie die niet gehanteerd kan worden.³⁵ Een systeemtheoretische aanpak, die zich niet richt op dingen (zoals het literaire werk x of y), maar op complexe netwerken van relaties, zou het denken in polaire verhoudingen moeten kunnen doorbreken. In deze conceptie is het (literaire) werk niet een statisch ‘ding’ dat naast andere objecten gelegd kan worden, maar een ‘dynamic contextual concept’, opgebouwd uit ‘functional relationships’.³⁶ Op die laatste richt zich dan het onderzoek.

Een analoge ‘dynamisering’ is trouwens voor de andere pool (de context, de maatschappij) van kracht. De ‘werkelijkheid’ waaraan men de teksten wil relateren, is geen reëel bestaand object, maar een historische constructie, op te vatten als een polysysteem van interacties, in dit geval meer specifiek als een systeem van communicatieve interacties.³⁷

De historicus ontwerpt zijn historische constructie door uit de onafzienbare hoeveelheid interacties een selectie te maken die hij relevant acht. Op die wijze verschaft hij betekenis aan wat zich zonder de historische interpretatie als chaos voordoet.³⁸ Wat hij selecteert hangt af van de vragen die hij beantwoord wil hebben. Als hij wil beschrijven en verklaren hoe ‘literatuur’ binnen een in de tijd begrensd cultureel systeem functioneert, moet hij zoeken naar de voorwaarden voor dat functioneren, naar de wegen waarlangs de literaire communicatie plaatsvindt, naar de taken die het literaire subsysteem vervult ten behoeve van andere subsystemen (politiek, sociale constellatie, wereldbeeld, moraal etc.) of ten behoeve van zichzelf (als autoreflexie op het literaire proces). Het gaat daarbij zoals betoogd niet om het naast elkaar leggen van enerzijds immanente ontwikkelingstendensen van het literaire systeem en anderzijds ‘externe’ processen, en nog minder om een ‘afleiden’ van de eerste uit de laatste, maar om de patronen van interferentie, waarbij literaire teksten binnen een complexe, gestructureerde ‘Umwelt’ bepaalde functies en taken voor hun rekening nemen.³⁹

Nu kan literatuur (zeker vóór het doorzetten van autonomistische en expressieve literatuuropvattingen omstreeks 1800) op zo ongeveer àlles betrekking hebben. Eén complexe literaire tekst biedt al aanknopingspunten voor een onuitputtelijke hoeveelheid potentiële relaties, laat staan de literaire produktie van een periode, zoals de zeventiende eeuw. Dan blijft de vraag klemmen hoe in het kader van een begrensd aantal bladzijden nog enigszins recht gedaan kan worden aan die complexiteit, en vooral welke inhoudelijke elementen, waardoor de functie(s) gedragen worden, wèl en welke niet behandeld zullen worden.

Moeten de zeventiende-eeuwse opvattingen over eer beschreven worden omdat Hooft deze in de Geeraardt van Velsen thematiseert? Is de predestinatie-discussie belangrijker dan de filosofie van Spinoza omdat de eerste een omvangrijker neerslag in de Nederlandse letteren heeft gehad dan de tweede? Met andere woorden: selecteren intern-literaire factoren uiteindelijk de te beschrijven relaties, of wordt het stramien bepaald door de algemener

34 Vgl. Plumpe 1985, 253. Wat daarvan toegelaten wordt binnen een twintigste-eeuwse literatuurgeschiedenis kan anderzijds niet geheel beslist worden buiten onze literatuuropvattingen om: ‘Zu Literatur - Gegenstand der Literaturgeschichte - können Texte erst retrospektiv werden’ (Müller 1982, 204).

35 Vgl. de afwijzing van dergelijke tweedelingen (met name die tussen individu en maatschappij) in het werk van Elias.

36 Schönert 1985, 307. Over de gevaren van deze conceptie: Uhlig 1987, 11-13.

37 Vgl. Luhmann 1985; Meyer/Ort 1988.

38 Vgl. Stock 1977; Müller 1982, 198 en 207; Ibsch 1986-87, 12-15. Ik sluit mij derhalve aan bij het constructivisme in de zin van Ankersmit 1984.

39 Plumpe 1985, 251.

[p. 249]

(cultuur-)historische achtergrond waarbinnen dan de relatieve rol van de literatuur wordt behandeld?

Ook ten aanzien van deze vraag staat de strengheid van de theoretische eisen tegenover een behoefte aan ad hoc-oplossingen van de praktijk. Schönert stelt dat de hele literatuurhistorische methode opnieuw opgebouwd zal moeten worden, met andere dan de tot dusver gehanteerde procedures voor het verzamelen van gegevens, het analyseren van teksten en het beschrijven van historische processen.⁴⁰ Zonder zo'n fundamentele revisie, die veel tijd in beslag zal nemen, blijven we steken in volstrekt onbevredigende pogingen een sociale literatuurgeschiedenis te maken ‘by following the thematization of social-historical processes and problems in individual texts, construing the reactions in terms of stylistic and literary programs and then tossing in whatever historical data one may choose’.

Tegenover Schönerts verwerping van deze (zeer gebruikelijke) werkwijze staat het pleidooi van anderen voor een inductieve werkwijze waarbij de selectie van externe relaties in de eerste plaats gebaseerd is op de literaire teksten zelf.⁴¹ Kushner geeft als voorbeeld Zumthor's Essai de poétique médiévale (1972) waarin middeleeuwse genres worden behandeld als een kwestie van poetica (d.w.z. vorm), terwijl vervolgens het historische onderzoek licht mag werpen op de maatschappijstructuren en de mentaliteiten die deze vormen opgeroepen hebben en ze betekenis verleenden.

Daartegenover kiest Viktor Žmegač in zijn geschiedenis van de Duitse literatuur sedert de achttiende eeuw voor een vooropstellen van een algemeen kader, waarbinnen de literaire ontwikkelingen vervolgens een plaats krijgen. Zijn handboek opent dan ook met inleidende hoofdstukken waarin onder meer de economische en politieke achtergronden worden geschetst.⁴² Zijn selectie daarvan richt zich in het bijzonder op die gebeurtenissen en verschijnselen die voor de tijdgenoten hun historische ‘horizon’ bepaalden en waarop de literaire werken impliciet een antwoord leverden.⁴³ Dit komt dicht bij wat Schulte-Sasse eerder aanduidde met de term Verstehenshorizont, zij het dat dit begrip bij hem in een duidelijker semiotisch kader wordt geplaatst.⁴⁴ Žmegač stipuleert overigens dat de literatuur niet mag verworden tot ‘Illustrationsmaterial der allgemeinen Sozialgeschichte’: aan het eigen karakter ervan moet recht gedaan worden.⁴⁵

Dit streven naar evenwicht tussen (relatieve) afhankelijkheid en (relatieve) autonomie vinden we ook in de beginselverklaring van een ander project voor een Sozialgeschichte der deutschen Literatur, dat van Hanser Verlag. Enerzijds stellen de redacteuren, dat de contextuele factoren (mit der Geschichte des menslichen Handelns, auch politische, Wirtschafts- und Bewusstseinsgeschichte) slechts behandeld worden voorzover ze voor de letterkunde relevant zijn: ‘so weit (...) als dies für ein angemessenes Verständnis von Literatur erforderlich ist’. Aan de andere kant worden de sociaalhistorische vooronderstellingen niet uit de literatuur afgeleid, maar ook uit de historische werkelijkheid.⁴⁶

Ook dit handboek, geredigeerd door Wolf Grimminger, lost het compositorische probleem op door het geven van inleidingen per periode waarin de politieke, economische en sociale omstandigheden, de sociale mentaliteit

40 Schönert 1985, 310.

41 Weiss 1983, 65; Schellenberger 1984, 184; Kushner 1986, 139-140.

42 Žmegač 1978; Weber (1981, 77) wijst in dat verband ook nog op een praktische overweging: gezien het feit dat de sociaal-historische en de literair-historische ontwikkelingen lang niet altijd synchroon lopen, is het handiger ze in afzonderlijke hoofdstukken te behandelen.

43 Žmegač 1978, XXXII.

44 Schulte-Sasse 1972, 263.

45 Žmegač 1978, XXV. Zie voor de complexe wisselwerking tussen de teksten en hun maatschappelijke achtergronden ook Müller 1982, 209.

46 Grimminger 1980, 7-8.

[p. 250]

en het literaire leven in samenhang worden behandeld, met speciale aandacht voor de institutionele aspecten (de markt voor literatuur, het onderwijs, de media).

De hierboven gestelde vraag naar de selectie-kriteria is niet afgehandeld door Grimmingers relevantie (‘angemessenes Verständnis’) of Žmegačs verwijzing naar datgene waarop ‘die literarische Werke implizit ein Antwort darstellten’. Naar mijn mening kàn die vraag ook niet intern-literair worden opgelost. Ik verwijs hier naar wat ik hierboven heb opgemerkt over de noodzaak van een sturend historisch concept.

Hierboven is al het oordeel van Weber aangehaald dat aan de nieuwe Sozialgeschichten der deutschen Literatur geen duidelijk geschiedfilosofisch concept ten grondslag ligt. Toch is het zinvol na alles wat er al over opgemerkt is, nog wat uitvoeriger bij de opzet en de kenmerken ervan stil te staan, omdat het gaat om voorbeelden uit de praktijk, die tegenover alles wat wenselijk is, de reikwijdte van het mogelijke laten zien.⁴⁷ Typerend is het oordeel van Schönert over het handboek van Žmegač, dat het volstrekt niet revolutionair is in zijn methode, maar toch ‘presents by and large solidly grounded historiographical research and is oriented to newer interests and insights in the field of German literature’.⁴⁸

Deze toegeving van Schönert is geplaatst in een historische context waarin vooral de theoretische zwakte van de Sozialgeschichten wordt gehekeld, maar vanuit praktisch oogpunt kan men niet anders dan constateren dat Žmegačs resultaten gezien de stand van wetenschap kennelijk zeer honorabel zijn. Het tekortschieten in methodologisch opzicht impliceert ook niet dat daarmee het hele idee van een sociaalhistorische benadering de vuilnisbak in kan. Reiner Wild wijst er terecht op dat er een stemming is ontstaan waarin deze hele richting als passé wordt voorgesteld, lang voordat zij zich voldoende heeft kunnen bewijzen en zonder dat er een alternatief wordt geboden waarin bepaalde belangrijke vragen beter beantwoord zouden kunnen worden.⁴⁹ Dit pleit ervoor om, ondanks alle kritiek, deze pogingen serieus te nemen.

De bedoelde Duitse literatuurhistorische overzichtswerken hebben globaal een aantal kenmerken gemeenschappelijk⁵⁰:

1.	Ze streven niet naar de volledigheid van een naslagwerk, maar kiezen voor een exemplarische aanpak.
2.	Ze oriënteren zich op de sociale geschiedenis, maar kennen aan de literatuur daarbinnen een eigen status toe.
3.	De ‘achtergrond’ en de intern-literaire ontwikkelingen worden in afzonderlijke hoofdstukken gepresenteerd.
4.	Men hanteert ‘het literaire leven’ als een kern-concept, maar dit bepaalt toch niet de compositie van de verschillende werken.
5.	In plaats daarvan worden in vier van de vijf projecten de literaire genres gehanteerd als stramien voor de indeling. Deze worden daarbij opgevat als ‘kommunikative, literarisch-soziale Verständigungsformen’ die als zodanig een brug slaan tussen literatuur en ‘leven’.

47 Een overzicht van de plannen en publikaties vindt men bij Weber (1981) en bij Schönert (1985, 316-17, met vermelding van recensies).

48 Schönert 1985, 304.

49 Wild 1983, 384.

50 Ik baseer me hiervoor op de bespreking in Weber 1981, 57-63.

[p. 251]

Voor de hierboven als een kernprobleem voorgestelde en nog onbeantwoorde vraag naar de definiëring van de relaties tussen literatuur en maatschappij, biedt punt 5) de interessantste perspectieven. Enerzijds zou een oriëntering op literaire genres het mogelijk maken aan te sluiten bij resultaten van de traditionele literatuurgeschiedenis⁵¹, anderzijds betreden we hier een gebied waarop, opnieuw volgens Schönert, belangrijke vernieuwingen gaande zijn: ‘the history of literary classifications and genres has so far proven to be the most productive area of literary-historical innovations’.⁵² Hij wijst daarbij op het pionierswerk van Wilhelm Vosskamp.

In aansluiting op de theorie van Luhmann komt diens genre-opvatting erop neer dat binnen een literair systeem uit alle mogelijke communicatievormen bepaalde modellen geselecteerd worden die voldoen aan (sociale?) behoeften of die deze behoeften voortbrengen.⁵³ Vosskamp heeft de bruikbaarheid van dit concept gedemonstreerd aan de hand van de utopie. Nu is dit een genre waarbij de relaties met de sociale achtergrond en de mentaliteit wellicht toch wat minder indirect zijn dan bij vele andere genres.

Dat neemt niet weg dat onderzoek naar functie en ontwikkeling van genres beschouwd kan worden als een noodzakelijke ‘Vermittlungsschritt’⁵⁴ die ons kan behoeden voor het op simplistische wijze trekken van verbindingslijnen tussen afzonderlijke tekstelementen en de sociale werkelijkheid. Als iemand de vraag opwerpt of de ongenaakbare geliefde in de petrarkistische poëzie fungeert als negatief van de reële mannelijke dominantie⁵⁵ kan die alleen benaderd worden via een hele serie tussenstappen: de geschiedenis van de genreconventies, de media die het genre ten dienste staan, de rol die deze vervullen in het maatschappelijk verkeer, etc.⁵⁶

Op deze wijze zou het genre, als tegelijkertijd een literaire èn een historisch-sociale gegevenheid (Vosskamp), een schakelfunktie tussen de literaire verschijnselen en de context waarbinnen de literatuur functioneert vervullen. Het genre-niveau is dan een van de systeemniveaus, en zeker een van de belangrijkste vanuit literatuur-historisch oogpunt, waarvan de correlatie met andere subsystemen onderzocht moet worden. Opnieuw geldt dat het aantal mogelijke relaties niet te overzien is. Een genre als de tragedie kan inspelen op een oneindig scala aan ‘Bedürfnisse’ van morele, psychologische, filosofische, politieke of sociale aard. We zijn daarbij terug bij de eerder opgeworpen vraag naar een algemener concept dat ons kan helpen te bepalen wat we niet en wat we wel relevant vinden. We schieten er zoals reeds opgemerkt is, niet veel mee op om de literatuurgeschiedenis te koppelen aan de geschiedenis van de ‘mentaliteit’. Hoe groot het historiografisch belang daarvan ook is, het betekent toch een onbevredigende beperking ten aanzien van de potenties van literatuur als de bestudering ervan in dienst wordt gesteld van het (re)construeren van (de ontwikkeling van) historische mentaliteiten, ‘soziales Wissen’ of zelfs van ‘the characteristic episteme (of the Renaissance)’.⁵⁷

Het gaat ons toch veeleer om een historische constructie die licht werpt op de rol van de literatuur binnen het gehele communicatiesysteem in het verleden. Die laatste doelstelling wordt door enkele van de al vaker aangehaalde auteurs met verschillende bewoordingen, maar in uiteindelijk overeenkomstige richting omschreven. Moisan wil ‘literatuur’ als object

51 Müller 1982, 215 onderkent de mogelijkheid voor de sociaalhistorische modellen om aan te knopen bij de genretheorie van het formalisme.

52 Schönert 1985, 310.

53 Vosskamp 1983, 49. Hij spreekt over ‘möglichkeitsreiche Selektionen’, in denen ‘die Komplexität des literarischen Lebens auf bestimmte kommunikative Modelle reduziert ist’ (Vosskamp 1977, geciteerd via Weber 1981, 68) en noemt genres elders ‘historisch-soziale Institutionalisierungen mit bedürfnissynthetisierender Funktion (Aktualität und Potentialität)’. We moeten wel vaststellen dat het begrip (maatschappelijke) behoefte nauwelijks houvast biedt. De neiging om deze achteraf uit de literatuur af te leiden zal sterk zijn.

54 Weber 1981, 67. Zie ook Müller 1982, 212-213, die het model van Vosskamp vooral voor de ‘frühe Neuzeit’ bruikbaar vindt.

55 Kushner 1986, 142.

56 Vgl. Martindale 1975, 9: ‘Although larger social changes may condition literary history, one cannot claim to have explained their effects until he has specified the mechanisms whereby this effect is generated’.

57 Uhlig 1983, 694.

[p. 252]

vervangen door het veel ruimere ‘phénomène littéraire’ waarin ‘la vie textuelle’ gekoppeld wordt aan ‘la vie anthropo-sociale’.⁵⁸ Ort streeft naar het construeren van ‘a non-reductive diachronic model of literature as a social system’ in zijn relaties (‘relationships of communication, interaction and interpenetration’) met andere sociale systemen.⁵⁹ Schmidt omschrijft het domein van het literairhistorisch onderzoek als ‘the set of literary processes organized in the social system of literature’, met eveneens een sterke nadruk op communicatieve handelingssystemen.⁶⁰ Schönert formuleert in het verlengde daarvan ‘the proper objects of a social history of literature (...) as the communicative acts involved in the literary conveyance of meaning, (...)’.⁶¹ Gumbrecht tenslotte formuleert het op minder synthetiserende wijze: ‘What stimulates me is the concept of a literary history which combines, and could combine, a pragmatic history of forms with functional history; this combination might be co-ordinated with a history of mental collectivities, or to put it differently, with a history of the distribution and transformation of the frame-constituants of social knowledge’.⁶²

In de verdere uitwerking van hun theoretische concepten zitten de aangehaalde auteurs overigens niet op één lijn. Men zie daarvoor de kritiek van de Münchener Forschergruppe, waartoe Ort en Schönert behoren, op Gumbrecht en Schmidt.⁶³ Wat zij echter gemeenschappelijk hebben is een gerichtheid niet op teksten of auteurs, maar op processen, begrepen als een zich ontwikkelend systeem van (communicatieve) interacties.⁶⁴

Daarmee wordt een terrein betreden dat door de sociale wetenschappen reeds lang wordt geëxploreerd. We zien dan ook dat de theoretici van de literatuurhistorie zich oriënteren op door de sociologen geplaatste wegwijzers. Hun systeemtheorie, handelingstheorie, communicatietheorie blijken een grote hoeveelheid voetangels en klemmen in kaart gebracht te hebben; eenvoudig te volgen routebeschrijvingen leveren ze echter niet. Wie het ‘Konzept eines struktural-funktionalen Theorie-modells für eine Sozialgeschichte der Literatur’ probeert te volgen dat Meyer en Ort⁶⁵ formuleren op basis van de systeemtheoretische voorstellen van Parsons en Luhmann, hem duizelt het al snel. Als een eindeloze reeks Droste-blikjes volgen de verschillende steeds verder gespecificeerde subsystemen elkaar op. Bij elke volgende trede in het systeem wordt de hoeveelheid potentiële relaties tussen de elementen gekwadrateerd.⁶⁶ Hier wordt dan ook geen recept geleverd voor het schrijven van een literatuurhistorisch overzicht, maar een model geconstrueerd voor de sociale werkelijkheid dat recht probeert te doen aan de complexiteit daarvan en dat een structuur aanbiedt voor een oneindig scala van historische onderzoekingen. De mogelijke winst is echter dat in het kader van de literatuurgeschiedenis bepaalde contextuele factoren niet langer behandeld hoeven te worden als losse bestanddelen van een betrekkelijk diffuse ‘historische achtergrond’, maar duidelijk gelocaliseerd zijn in een model dat het netwerk van potentiële verbanden in kaart brengt. In het kader van een sociale geschiedenis van de literatuur in de zeventiende eeuw zullen bijvoorbeeld de te behandelen aspecten van het toenmalige onderwijs geselecteerd worden door hun plaats in het subsysteem ‘literarische Institutionalisierungen’ en hun betekenis voor de ‘Bildung, Erhaltung

58 Vgl. Moisan 1987, 194: [le phénomène littéraire], ‘qui comprend les lois et les conditions d'émergence des textes, leur production, l'édition, la diffusion, les institutions scolaires et universitaires, les conditions d'apprentissage de la langue, la lecture, des différentes instances législatives en ce domaine, comme les académies, les prix littéraires, les revues, la définition du domaine culturel et des corpus littéraires, etc.’

59 Ort 1985, 321, 329.

60 Schmidt 1985, 197.

61 Schönert 1985, 308.

62 Gumbrecht 1985, 227; merk op dat hij hier spreekt over coördinatie en niet meer over subordinatie onder de mentaliteitsgeschiedenis, zoals in zijn artikel uit 1983.

63 Heydebrand e.a. 1988, 73-84. Zie voor een uiteenzetting over de theoretische uitgangspunten van Schmidt ook Zwaan/Schram 1988.

64 Ook Van Gorp 1985, 249 wijst op de verwevenheid van diverse vormen van receptie-, functie-, en interactie-gericht onderzoek.

65 Meyer/Ort 1988.

66 En daarbij is dan nog gekozen voor een vereenvoudiging van het schema: de relaties worden telkens als een vice versa verhouding tussen twee subsystemen voorgesteld, terwijl ze in werkelijkheid veel complexer zijn, en bovendien wordt het model nog nauwelijks gediachroniseerd. Vgl. Meyer/Ort 1988, 154 en 163-171.

[p. 253]

und soziale Institutionalisierung [literarischer] Handlungsmuster und Wertstandards (Interaktionsmedium “Wertbindung”)’. De betekenis daarvan zal mede gedefinieerd worden in het samenspel met andere ‘instituties’: die welke bepalen wat er economisch mogelijk is (Interaktionsmedium ‘Geld’), wat door collectieve belangen wordt geëist (Interaktionsmedium ‘Macht’) - bijvoorbeeld zich uitend in censuur of in een Schoolordre -), respectievelijk wat door sociale groepen acceptabel wordt geacht (Interaktionsmedium ‘Einfluss’). Op analoge wijze zou het literaire systeem als subsysteem van het culturele systeem functioneren (via hetzelfde medium ‘Wertbindung’) in relatie tot het economisch-technische potentieel, het politieke systeem en de sociale gemeenschap.⁶⁷ Daarbij wordt het literaire systeem niet opgevat als een ‘gesloten’ systeem, waarvan de te reconstrueren interne structuur achteraf in verband gebracht wordt met die van ‘externe’ systemen, maar als een ‘open’ systeem dat van tevoren gedefinieerd is door zijn ‘Umwelt-referenz’.⁶⁸

Het ontworpen samenstel van subsystemen kan een legitimering leveren voor de selectie van het soort verbanden waarmee men te maken heeft bij het beschrijven van de literatuur als een sociaal fenomeen en het zou daarmee willekeur in het leggen van relaties kunnen uitbannen. Het garandeert echter niet de keuze van verbanden die historisch relevant zijn. De systeemtheorie levert een abstract model, waarvan de elementen en relaties potentieel zijn. Ze hoeven niet te corresponderen met die van het literaire c.q. culturele systeem zoals dat opgebouwd wordt uit elementen die de 17de-eeuwse (literaire) werkelijkheid aanbiedt. Die laatste vormt geen continuum van relaties, maar is ‘lacunair’, zoals de werkelijkheid altijd is.⁶⁹ De methode zal dus deductief moeten zijn in zoverre een selecterend concept wordt gebruikt; inductief in zoverre het zeventiende-eeuwse materiaal uiteindelijk bepaalt wat zich aan inhoudelijk relevante gegevens voordoet.

Afhankelijk van het feit of we werken ‘van buiten naar binnen’ of omgekeerd zullen de theoretisch mogelijke relaties geconcretiseerd (‘ingevuld’) moeten worden tot respectievelijk factoren en functies.

Bij beide moet steeds het adjectief potentieel gedacht worden. Causaliteit in strikte zin onttrekt zich vrijwel altijd aan onze waarneming. Het rhetorica-onderwijs op de Latijnse school is een potentiële factor in de ontwikkeling van de literaire vormgeving, maar determineert deze niet. De emblemata van Cats hebben een potentiële morele functie, maar de reële uitwerking op de lezers is onkenbaar.⁷⁰ De aanvaardbaarheid van de door de historieschrijver geconstrueerde factoren die het literaire leven in potentie bepalen, hangt grotendeels af van hun inhoudelijke kwaliteit: hoe volledig, hoe sluitend, hoe ‘elegant’ zijn ze; worden er geen alternatieven verdoezeld; worden er geen verbindingen gelegd tussen systeemniveaus die tussenschakels behoeven. Uiteindelijk komt dit vooral neer op de aannemelijkheid van de afzonderlijke elementen binnen het door de schrijver zelf geconstrueerde verband.

Iets overeenkomstigs geldt voor de presentatie van veronderstelde functies. Ten aanzien van onderzoek naar de potentiële functies van (onderdelen van) het (sub)systeem literatuur moet in elk geval opgemerkt worden 1) dat een functionalistische benadering van literatuur beperkingen vertoont

67 Meyer/Ort 1988, fig. 8 (p. 144) en fig. 3 (p. 128).

68 Plumpe 1985, 251.

69 Kushner 1982, 9. Het systeembegrip roept gemakkelijk de voorstelling op van een netwerk waarin geen schakel ontbreekt. ‘Es ist aber eher mit “loose coupling” zu rechnen: Nicht jeder Element steht mit jedem in Verbindung und nicht jede Veränderung wirkt auf das Ganze zurück’ (Müller 1982, 216, naar Luhmann).

70 Vgl. ook de opmerkingen van Roger Chartier over de ‘creatieve’ en gedifferentieerde verwerking van in zijn geval volkslectuur. Het gebruik van tekstmateriaal kan niet herleid worden tot de geïntendeerde functies (Chartier 1985, 383-386).

[p. 254]

tenzij men het begrip functie in zeer ruime zin hanteert⁷¹, 2) dat het begrip functie pas een bruikbaar historiografisch instrument wordt als het gedifferentieerd wordt, en 3) dat (opnieuw) de historische relevantie van de te reconstrueren functies afhangt van de centrale onderzoeksvraag.

Het eerste punt zou verwerkt kunnen worden in een model van functies dat tegemoet komt aan het sub 2) geïmpliceerde desideratum. Een aanzet tot een dergelijk model wordt geleverd door Reiner Wild in zijn Literatur im Prozess der Zivilisation uit 1982, waaraan hierboven al gerefereerd is. Zijn voorstel pretendeert bovendien een oplossing te bieden voor de kwestie van de geschiedfilosofische fundering van de literatuurgeschiedenis. Wilds conceptie gaat van de gedachte uit dat ‘Literaturwissenschaft notwendigerweise eine historische Wissenschaft ist und deshalb einer grundlegenden, für sie konstitutiven Konzeption von Geschichte bedarf, und sie geht weiterhin von der Voraussetzung aus, dass in der Theorie der Zivilisation von Elias eine Konzeption von Geschichte, eine Theorie der historischen und sozialen Wandels vorliegt, die es ermöglicht, menschliche Verhaltensweisen und Bewusstseinsformen in ihrem historischen Wandels umfassend darzustellen und zu begreifen’.⁷²

Wild wil onderzoeken welke rol literaire teksten en de daarin vervatte ‘kennis’ (Erkenntnis) spelen in de ‘Vermittlungszusammenhang’ van het civilisatieproces. Daarbij hanteert hij bepaalde functies die de literatuur daarbinnen kan vervullen als heuristische categorieën.⁷³ Deze moeten het mogelijk maken de plaats van concrete literaire teksten te bepalen in de reconstructie van het (zich ontwikkelende) sociale systeem. In zijn werk onderscheidt hij met name didactische, socialiserende (‘gesellige’), sensibiliserende, compenserende, ervaringsverruimende, kritische en anticiperende functies, een bepaald niet wereldschokkend rijtje.⁷⁴ Tezamen stellen ze, naar Gumbrechts omschrijving van functionele literatuurgeschiedenis, ‘questions about the modifying effects of textually constituted meaning on the “knowledge” of readers (and listeners)’.⁷⁵ Maar bovendien veronderstellen ze dat die ‘modifications’ een richting hebben, of liever, selecteren ze functies die passen binnen een theoretisch concept dat uitspraken doet over die richting. Daarmee doemt het aloude risico van een teleologische geschiedschrijving, waarin alles in dienst staat van een tevoren gefixeerd doel, weer levensgroot op.⁷⁶ Daarvoor is echter geen alternatief.

Het is wel de vraag of de civilisatietheorie voldoende houvast zal geven voor de selectie van de (literatuur-)historische fenomenen. Elias biedt naar mijn indruk vooral een - zeer stimulerend - globaal concept, eerder dan een uitgewerkte systematiek.⁷⁷ Het is moeilijk zijn ‘interessante Heuristiek in eine methodisch unterbaute Praxis umzusetzen’.⁷⁸ We zien dan ook dat Wild in zijn boek niet toekomt aan het schetsen van ontwikkelingen. Zijn voorbeelden illustreren bepaalde door hem gepostuleerde functies, maar voegen zich niet in potentiële reeksen.⁷⁹ Nu kan men zeggen dat hij ook niet meer nastreefde dan een mogelijk perspectief te openen, maar zorgwekkender is dat hij zelf voorzover ik kan nagaan sinds 1982-1983 geen pogingen heeft ondernomen om zijn model op een enigszins ambitieuze wijze in de praktijk te brengen. Zijn boek heeft bovendien nauwelijks weerklank gevonden bij andere literatuurhistorici. Kenmerkend voor de gang

71 Vgl. Vosskamp 1983, 35: ‘In jeder historischen Epoche gibt es einen “Überschuss” an literarischen und künstletischen Formen der gesellschaftlichen Strukturen nicht vollständig zuzuordnen ist und “der keine genaue Relation zu strukturellen Problemen aufweist [...], gleichwohl aber reproduziert wird und die Bedingungen weiterer Evolution mitprägt” (Luhmann 1977: 183). Man könnte sogar von einer katalytischen Wirkung dieses Faktors sprechen. Geht man von diesem “Überschusskarakter” der Literatur aus, wird deutlich, dass eine Funktionsgeschichte der Literatur nicht auf Ideologiegeschichte reduzierbar ist. Die künstlerische Formenvielfalt einer Epoche dürfte stets grösser sein als die Zahl der nachweisbaren Funktionen’.

72 Wild 1983, 385-386.

73 Wild 1982, 99.

74 Uiteraard is het model genuanceerder dan uit deze opsomming blijkt, maar het valt te betwijfelen of het ooit genuanceerd genoeg zou kunnen zijn om tegemoet te komen aan de complexiteit van de werking van concrete literaire teksten (vgl. Mog 1986, 226). Het feit dat Wild een ‘ouderwetse’ (mimetisch-pragmatische) literatuuropvatting hanteert, iets waarop hij aangevallen wordt door Ketelsen 1986, zou met het oog op de zeventiende-eeuwse literatuur een zeker pluspunt kunnen zijn.

75 Gumbrecht 1985, 226. Een mooie historische legitimering van juist deze vraagstelling zou gevonden kunnen worden in de claim van Vickers (1983, 497) dat ‘The Renaissance reader approached his books with the expectation that they could change his life, for good or evil - could lead him to, or confirm him in, right ways of living, but could also corrupt and damage him forever’. De crux blijft natuurlijk het vrijwel ontbreken aan empirische gegevens om dat soort effecten vast te stellen. Wild baseert zich voor het aanwijzen van zijn functies louter op de tekstanalyse, en laat de receptie buiten beschouwing (Ibsch 1984, 286).

76 Elias' theorie is in zichzelf niet teleologisch. Sociale ontwikkelingen verlopen volgens hem gewoonlijk ongepland, blind en doelloos (Goudsblom 1987, 16). Het is echter de vraag of een ervan afgeleide theorie van de literaire ontwikkeling aan dat gevaar zal ontkomen.

77 Vgl. Ibsch 1984, 286. Het bezwaar van globaalheid geldt overigens voor veel theorieën. Op de intrinsieke waarde van Elias' civilisatietheorie, waarover de discussie onlangs weer is opgerakeld door Hans Peter Duerr (Nackheit und Scham: der Mythos vom Zivilisationsprozess) ga ik hier niet in.

78 Ibsch 1984, 217; Mog 1986, 226.

79 Mog 1986, 226.

[p. 255]

van de discussie over de theorie der literatuurgeschiedschrijving lijkt me, dat het niet figureert onder de verschillende ‘Theoretisch fundierte Konzeptionen einer Sozialgeschichte der Literatur’ in de recente bundel van de Münchener Forschergruppe.⁸⁰ Wilds aanpak wordt er alleen in een voetnoot vermeld, als één van de ‘möglicherweise inkongruenten Erweiterungen aus der neueren literaturwissenschaftlichen Adaption von Kultur-, Zivilisations- und Mentalitätsgeschichte.⁸¹ Dat klinkt niet bepaald enthousiast, maar het gaat er de Münchenaars in de eerste plaats om, hun toch al uiterst ingewikkelde model niet met verdergaande complicaties te belasten. Aan een bruikbaar model voor een diachronische beschrijving van het ‘Sozialsystem Literatur’ is hun theorie nog lang niet toe.⁸²

Vergeleken met de systeemtheoretische aanpak is Wilds voorstel enerzijds beperkter, omdat het slechts betrekking heeft op een deel van de mogelijke relaties binnen het complexe geheel van (sub)systemen, anderzijds reikt het verder door het invoeren van een ontwikkelingsperspectief. We moeten wel vrezen dat het op beide niveaus tekort schiet wat betreft het vermogen om ingewikkelde constellaties van verschijnselen te verwerken. Met name voor een doelgerichte selectie van contextuele factoren biedt Wild geen houvast. Voor onderzoek naar de functie van literatuur (en speciaal de geïntendeerde functie van literaire teksten), zou het enig perspectief kunnen bieden als het systeem van functies verder wordt ingevuld. Het overwegend rhetorisch-pragmatische karakter van de 17de-eeuwse literatuur verschaft daarbij een aanknopingspunt, net zoals de sociale ontwikkeling van de Nederlandse Republiek een mooie testcase vormt voor Elias' theorie. Gegeven de geconstateerde onvolkomenheden van Wilds boek zal het werken met zijn concepten vrijwel zeker niet meer dan één van de deelgeschiedenissen opleveren die, al naar gelang de vraagstelling en het gehanteerde model, over de zeventiende eeuw te schrijven zijn. De waarde ervan zal vooral afhangen van de mate van complexiteit van de verschijnselen die erin verwerkt kunnen worden. Ten aanzien daarvan zou getracht kunnen worden het te verfijnen met noties uit het systeemmodel van Meyer en Ort.

Wij zijn hiermee terug bij de praktijk. Het zal duidelijk zijn dat de theorie inderdaad geen recepten verschaft voor het schrijven van bijvoorbeeld een overzicht van een literaire periode. De literatuurhistoricus die zich daartoe zet, blijft veroordeeld tot het leveren van een onbevredigend compromis. Wat hij kan proberen, is een aantal concepten formuleren die richting en coherentie kunnen geven aan zijn verhaal.⁸³ Voor het vinden daarvan zijn de discussies onder de theoretici zeker van nut, en ik meen dat de hierboven niet dan onvolledig samengevatte Duitse theorievorming daarvoor aanknopingspunten biedt. Het vonnis dat daarmee niet veel meer dan lippendienst bewezen wordt aan onvoldoende uitgewerkte theorieën zal ook in dit geval niet uitblijven. Dit is echter geen reden om het na te laten.

80 Heydebrand e.a. 1988, 43-84.

81 Zie noot 27.

82 Vgl. Claus Michael Ort, ‘Vorbereitende Bemerkungen zu einem Diachroniemodell’, in Heydebrand e.a. 1988, 163-171. De literatuurhistoricus zal ten overstaan van enerzijds een zeer verfijnd maar statisch model en anderzijds een diachronisch maar globaal model, uiteraard proberen de positieve eigenschappen ervan te combineren. Als dat niet kan, zal zijn doelstelling hem mijns inziens in de richting van het diachronische model drijven.

83 Vgl. het nog rijkelijk abstracte voorstel daartoe van Moisan 1987, 189.

[p. 259]

Bibliografie

Ankersmit, F.R., 1984. Denken over geschiedenis. Een overzicht van moderne geschied filosofische opvattingen. Groningen.

Berg, W. van den, 1986-87. ‘Literatuurgeschiedenis en cultuurgeschiedenis’. Spektator 16, 29-40.

Braden, Gordon, 1983. ‘It's not the years, it's the mileage’. New Literary History, 14, 665-676.

Cohen, Ralph (ed.), 1974. New directions in literary history. London.

Cerquiglini, Bernard und Hans Ulrich Gumbrecht (eds.), 1983. Der Diskurs der Literatur- und Sprachhistorie: Wissenschaftsgeschichte als Innovationsvorgabe. Frankfurt.

Chartier, Roger, 1985. ‘Volkskultur und Gelehrtenkultur. Überprüfung einer Zweiteilung und einer Periodisierung’, in: Gumbrecht/Link-Heer 1985, 376-388.

Conrady, Karl Otto, 1983. ‘Illusionen der Literaturgeschichte’, in: Cramer 1983, 12-31.

Cramer, Thomas und Horst Wenzel (eds.), 1975. Literaturwissenschaft und Literaturgeschichte. Ein Lesebuch zur Fachgeschichte der Germanistik. München.

Cramer, Thomas (ed.), 1983. Literatur und Sprache im historischen Prozess. Vorträge des deutschen Germanistentages Aachen 1982, Tübingen.

Delfau, Gérard et Anne Roche, 1977. Histoire, littérature; histoire et interprétation du fait littéraire. Paris.

Gobbers, Walter, 1985. ‘Theoretische en methodologische kanttekeningen bij een geschiedenis van de negentiende-eeuwse Vlaamse letterkunde’. Spiegel der Letteren 27, 263-286.

Goldstein, Leon J., 1977. ‘Literary history as history’. New Literary History 8, 319-333.

Gorp, H. van, 1985. ‘De utopie van een omvattende literatuurgeschiedschrijving. Of hoe het zou moeten kunnen en toch niet echt kan...’. Spiegel der Letteren 27, 245-262.

Goudsblom, J., 1987. De sociologie van Norbert Elias. Amsterdam.

Grabes, Herbert, 1988. ‘Selektionsprinzipien und Literaturbegriff in der anglistischen Literaturgeschichtsschreibung’. Germanisch-romanische Monatsschrift N.F. 38, 3-14.

Grimmiger, Rolf (ed.) und Hans-Joachim Simm (red.), 1980. Hansers Sozialgeschichte der deutschen Literatur vom 16. Jahrhundert bis zur Gegenwart, III: Deutsche Aufklärung bis zur Französischen Revolution 1680-1789. München.

Günther, Hans, 1983. ‘Literarische Evolution und Literaturgeschichte. Zum Beitrag des russischen Formalismus’, in: Cerquiglini/Gumbrecht 1983, 265-279.

Guillén, Claudio, 1971. ‘Literature as system’, in: idem, Literature as system. Essays toward the theory of literary history. Princeton, 375-419.

Gumbrecht, Hans Ulrich, 1983. ‘Rekurs//Distanznahme/Revision: Klio bei den Philologen’, in: Cerquiglini/Gumbrecht 1983, 582-622.

Gumbrecht, Hans Ulrich, 1985. ‘The body versus the printing press: media in the early modern

[p. 260]

period, mentalities in the reign of Castile, and another history of literary forms’. Poetics 14, 209-227.

Hanser, zie: Grimminger,

Haubrichs, Wolfgang, 1979. Probleme der Literaturgeschichtsschreibung. Göttingen.

Heydebrand, Renate, Dieter Pfau und Jörg Schönert (eds.), 1988. Zur theoretischen Grundlegung einer Sozialgeschichte der Literatur. Ein struktural-funktionaler Entwurf. Herausgegeben im Auftrag der Münchener Forschergruppe ‘Sozialgeschichte der deutschen Literatur 1770-1900’, Tübingen.

Ibsch, Elrud, 1984. ‘[Rec.v.] Reiner Wild, Literatur im Prozess der Zivilisation (--), 1982’. Deutsche Bücher 14, 285-287.

Ibsch, Elrud, 1986-87. ‘Het begrip “historiciteit” - beslissingen van de literatuurhistoricus ten aanzien van de historische afstand’, Spektator 16, 5-17.

Japp, Uwe, 1980. Beziehungssinn. Ein Konzept der Literaturgeschichte. Frankfurt a.M.

Kalff, G., 1889. Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde in de 16de eeuw. Leiden,

Ketelsen, Uwe -K., 1986. ‘[Rec.v.] Reiner Wild, Literatur im Prozess der Zivilisation (--)’. Zeitschrift für deutsche Philologie 105, 296-299.

Konstantinovič, Zoran, 1983. ‘Modellbildungen als Periodisierungsgrundlage. Entwurf zu einer mitteleuropäischen Literaturgeschichte’. Sprachkunst. Beiträge zur Literaturwissenschaft, 14, 120-127.

Kushner, Eva, 1978. ‘Diachrony and structure: thoughts on renewals in the theory of literary history’, Synthesis (Bukarest) 5, 37-50.

Kushner, Eva, 1982. ‘Par-delà la rupture épistémologique’, in: idem (ed.). Renewals in the theory of literary history / Renouvellements dans la théorie de l'histoire litteraire. (18-20 August 1982), Ottawa, 7-10.

Kushner, Eva, 1986. ‘Thoughts upon Renaissance literary historiography’, in: János Riesz e.a. (eds.) Sensus communis. Festschrift für Henry Remak (...), Tübingen, 139-144.

Link-Heer, Ursula, 1985. ‘Giorgio Vasari oder der Übergang von einer Biographien-Sammlung zur Geschichte einer Epoche’, in: Gumbrecht/Link-Heer 1985, 73-88.

Luhmann, Niklas, 1985. ‘Das Problem der Epochenbildung und die Evolutionstheorie’, in: Gumbrecht/Link-Heer 1985, 11-33.

Luxemburg, Jan van, Mieke Bal en Willem G. Weststeijn, 1981. Inleiding in de literatuurwetenschap. Muiderberg.

McCanles, Michael, 1975. Dialectical criticism and Renaissance literature’. Berkeley etc.

Martindale, Colin, 1975. Romantic progression; the psychology of literary history. Washington D.C.

Meyer, Friederike und Claus-Michael Ort, 1988. ‘Konzept eines struktural-funktionalen Theoriemodells für eine Sozialgeschichte der Literatur’, in: Heydebrand e.a. 1988, 85-171.

Mog, Paul, 1986. ‘[Rec.v.] Reiner Wild, Literatur im Prozess der Zivilisation (--) 1982’, Arbitrium, 225-228.

Moisan, Clément, 1987. Qu'est-ce que l'histoire littéraire. Paris.

Müller, Jan-Dirk, 1982. ‘Literaturgeschichte / Literaturgeschichtsschreibung’. In: Dietrich Harth und Peter Gebhardt (eds.). Erkenntnis der Literatur. Theorien, Konzepte, Methoden der Literaturwissenschaft, Stuttgart, 195-227.

Müller-Seidel, Walter e.a. (eds.), 1974. Historizität in Sprach- und Literaturwissenschaft. Vorträge und Berichte der Stuttgarter Germanistentagung 1972. (...), München.

Naumann, Manfred, 1982. ‘Remarques sur l'approche communicative’, in: Kushner 1982, 191-196.

Ort, Claus-Michael, 1985. ‘Problems of interdisciplinary theory-formation in the social history of literature’ Poetics 14, 321-344.

Pfau, Dieter und Jörg Schönert, 1988. ‘Probleme und Perspektiven einer theoretisch-systematischen Grundlegung für eine “Sozialgeschichte der Literatur”’, in: Heydebrand e.a. 1988, 1-26.

[p. 261]

Plumpe, Gerhard, 1985. ‘Systemtheorie und Literaturgeschichte. Mit Anmerkungen zum deutschen Realismus im 19. Jahrhundert’, in: Gumbrecht/Link-Heer 1985, 251-264.

Rittner, Volker, 1975. ‘Norbert Elias: Das Konzept des Zivilisationsprozesses als Entsatz des epischen Moments durch das konstruktive’, in: Dietmar Kamper (ed.). Abstraktion und Geschichte. Rekonstruktionen des Zivilisationsprozesses, München, Wien, 83-125, 221-228.

Rožnovskij, S.V., 1983. ‘Über das Phänomen der österreichischen Nationalliteratur’, in: Sprachkunst. Beiträge zur Literaturwissenschaft, 14, 3-13.

Schellenberger, J., 1984. ‘English and history: Yet another plea for correlation’. The Cambridge Quarterly 12, 174-188.

Schenkeveld, Margaretha H., 1985. ‘Handboek in wording. Opzet en achtergronden van een nieuwe literatuurgeschiedenis van de negentiende eeuw’. Spiegel der Letteren 27 (1985), 287-302.

Scherpe, Klaus R., 1983. ‘“Beziehung” und nicht “Ableitung”. Methodische Überlegungen zu einer Literaturgeschichte im sozialen Zusammenhang (am Beispiel der Nachkriegsliteratur)’, in: Cramer 1983, 77-90.

Schmidt, Siegfried J., 1985. ‘Editorial: On writing histories of literature’. Poetics 14, 195-198.

Schönert, Jörg, 1985. ‘The social history of German literature. On the present state of distress in the social history of German literature’, Poetics 14, 303-319.

Schulte-Sasse, Jochen, 1972. ‘Aspekte einer Kontextbezogener Literatursemantik am Beispiel der ‘Emilia Galotti’, in: Müller-Seidel 1972, 259-275.

Steinwachs, Burkhart, 1985. ‘Was leisten (literarische) Epochenbegriffe? Forderungen und Folgerungen’, in: Gumbrecht/Link-Heer 1985, 312-323.

Stock, Brian, 1977. ‘Literary discourse and the social historian’. New Literary History 8, 183-194.

Uhlig, Claus, 1982. Theorie der Literarhistorie - Prinzipien und Paradigmen. Heidelberg.

Uhlig, Claus, 1983. ‘Renaissance studies with a difference?’. New Literary History 14, 687-694.

Uhlig, Claus, 1987. ‘Current models and theories of literary historiography’. Arcadia 22, 1-17.

Vickers, Brian, 1983. ‘Epideictic and epic in the Renaissance’. New Literary History 14, 497-538.

Vosskamp, Wilhelm, 1983. ‘Literaturgeschichte als Funktionsgeschichte der Literatur (am Beispiel der frühneuzeitlichen Utopie), in: Cramer 1983, 32-54.

Weber, Heinz-Dieter, 1981. ‘Literaturgeschichte als Sozialgeschichte’. Deutschunterricht 33 I, p. 56-78.

Weiss, Walter, 1983. ‘Das Salzburger Projekt einer österreichischen Literaturgeschichte. Konzepte und Probleme’. Sprachkunst. Beiträge zur Literaturwissenschaft 14, 56-66, (+ discussie p. 162-166).

Wellek, René and Austin Warren, 1963. Theory of literature. Harmondsworth 1963 (1949).

Wellck, René, 1984. ‘Versuch über Prinzipien der Literaturgeschichte, [Rec.v.] Claus Uhlig, Theorie der Literarhistorie - Prinzipien und Paradigmen (--) 1982’. Arcadia 19, 59-62.

Wild, Reiner, 1982. Literatur im Prozess der Zivilisation: Entwurf einer theoretischen Grundlegung der Literaturwissenschaft. Stuttgart.

Wild, Reiner, 1983. ‘Einige Überlegungen zum Zusammenhang von Literatur und Prozess der Zivilisation, insbesondere zum Wandel literarischer Formen’, in: Cramer 1983, 383-399.

Wolfzettel, Friedrich, 1982. Einführung in die französische Literaturgeschichtsschreibung. Darmstadt.

Žmegač, Viktor, 1978. ‘Zum Problem der Literarhistorie’, in: idem, Geschichte der deutschen Literatur vom 18. Jahrhundert bis zur Gegenwart, Bd. I, 1, Königstein / Ts., XI-XXXIII.

Zumthor, Paul, 1972. Essai de poétique médiévale. Paris.

Zwaan, R.A. en D.H. Schram, 1988. ‘De constructivistische literatuurwetenschap van Siegfried J. Schmidt: een vraaggesprek’. Forum der Letteren 29, 192-206.