Spektator. Jaargang 18

[p. 124]

Aulularia - Warenar, adaptatie in contrast^*
Jeroen Jansen

1. Warenar: instemming en afkeuring

De Warenar (1617) kan als een van de meer populaire blijspelen uit onze vaderlandse toneelgeschiedenis worden beschouwd. Voor de zeventiende eeuw is deze populariteit af te meten aan een niet gering aantal opvoeringen op Academie en Schouwburg en aan een dito aantal uitgaven.¹ Suffridus Sixtinus komt, bij monde van de muze Thalia, op de openingsdag van Costers Nederduytsche Academie woorden tekort de komedie bij het Amsterdamse toneelpubliek te introduceren en aan te prijzen; zo'n zestig jaar later haalt Andries Pels het stuk nog vol waardering aan als voorbeeld van een spel waar ‘de deugd (in) wordt geleerd’.² Negentiende-eeuwse interesse blijkt vanaf de kloeke uitgave van Matthias de Vries (1843) uit tal van studies en uit de voortreffelijke editie van P. Leendertz jr. (1896). Zijn in onze eeuw de beschouwingen over Warenar bescheiden in aantal, drie moderne tekstedities (nl. van Keersmaekers, Zaalberg en Kruyskamp) houden de belangstelling voor deze anonieme komedie³ levend. Terwijl geen enkele zeventiende-eeuwse stem zich kritisch over Warnar en de zijnen uitlaat, zijn er in de negentiende eeuw wel afkeurende reacties: zo beschouwt De Vries het feit dat de vrek zich op het eind bekeert als een ‘groote feil’, als een ‘vergrijp tegen de waarheid en de natuur’.⁴ In een uitvoerige recensie op de editie van De Vries noemt Bakhuizen van den Brink als verklaring het Latijnse voorbeeld, waar Hooft zich ‘te regt of ten onregte eenmaal nader bij’ hield.⁵ Op het navolgen van de Aulularia bij deze wending wijzen eveneens Jonckbloet, Rössing, Kalff en Ten Brink.⁶ Kruyskamp noemt ook het Latijnse stuk en stelt enerzijds dat men Hooft ten onrechte heeft verweten dat hij de vrek zich laat bekeren, anderzijds dat de wending ‘iets onbevredigends’ houdt.⁷ Op de woorden van Warnar in de verzen 1454-7, waar hij te kennen geeft alle moeilijkheden die hij zich met de pot op de hals heeft gehaald, moe te zijn, wijzen Leendertz, Van der Heide, Bergsma, Te Winkel en Overdiep.⁸

J.J. Griss gaat in De Nieuwe Gids (1908) zeer uitvoerig op deze kwestie in: om Warnars bekering te verklaren voert hij ten eerste de ‘toestand van groote overspanning’ van de vrek aan; ten tweede zou Warnar inzien dat het zijn schuld is dat Klaertje is onteerd; ten derde wijst Griss op de eenheid van tijd waaraan Hooft zich, door met een schok de ‘omkeering bij Warenar’ te bewerkstelligen, heeft gehouden.⁹ In een recentere studie meent Erenstein dat, hoewel de bekering door tijdgenoten gunstig beoordeeld zal zijn geworden omdat er een les uit valt te trekken, het opgeven van Warnars gierigheid toch ‘psychologisch (...) vrijwel onmogelijk’ is: ‘Intrigue,

* Met dank aan Dr. M.B. Smits-Veldt en Prof. dr. E.K. Grootes voor hun opmerkingen bij eerdere versies. Vlak voor publikatie kwam mij een onderzoek van J.H. Meter (‘Le matrici del Warenar’. Filologia Germanica 28-9 (1985-6), pp. 471-506) onder ogen, waarin eveneens de moraalfilosofische achtergrond van de Warenar wordt belicht. Naast enkele overlappingen zijn onze uitgangspunten en benaderingswijze zijn verschillend, dat ik heb gemeend mijn stuk in ongewijzigde vorm te kunnen handhaven.

1 Over het aantal opvoeringen op de Amsterdamse Schouwburg: Oey-de Vita/Geesink 1983, 203 (vgl. 56); voor het aantal edities en uitgaven: Leendertz 1931, 17-21 (de nummers 73-102).

2 De Warenar werd op 24 september 1617 als eerste komedie op Costers Academie, de dag na de opening, opgevoerd. Zeventiende-eeuwse referenties aan het stuk zijn naast de inwijdingsallegorie van Apollo en de negen muzen, door Suffridus Sixtinus (1946, 19-20), en Pels' Gebruik én Misbruik des Tooneels (1978, 82, vss. 1237-64) te vinden in een briefwisseling tussen P.C. Hooft en Hugo de Groot (Hooft 1976, 292-5); in een versje ‘Den Drucker tot den Leser’ bij de tweede druk van de Warenar (1626) en alle hiervan afhangende uitgaven (zie Leendertz 1896, 89, xlviii en vorige pp.); in Tengnagels Amsterdamsche Lindebladen (1969, 243-5); in een versje van de drieëntachtigjarige Vondel ‘Op het kluchtspel van War-nar met zijnen Pot’ voor Hoofts Werken (1671) (AgW 1972, dl 9, 524); en in G. Brandts Leeven van P.C. Hooft uit 1677 (AgW 1972, dl 4, 8-9).

3 Het auteurschap van de Warenar is een oud strijdpunt (vgl. de editie Kruyskamp 1970³, 6-8). Aangezien ik ervan overtuigd ben, dat de monopoliepositie die Hooft in onze eeuw heeft gekregen geen recht doet aan een eventuele bijdrage van Samuel Coster, zal ik de Warenar verder als een coproductie van Hooft en Coster (PCH/SC) beschouwen.

4 De Vries 1843, xxxv.

5 Bakhuizen 1843, 571.

6 Jonckbloet 1868-72, dl II, 154-5, nt 1; Rössing 1874, 108 nt 1; Kalff 1895, 259; Ten Brink 1897, 354. Vgl. Ten Brink 1858-9, 498-9.

7 Kruyskamp 1970, 13-4.

8 Leendertz (1896, xx-xxi) meent dat Warnar een bekeerde gierigaard is; naast de ‘angst, die de gierigaard uitgestaan had’, noemt hij het slot moraliserend; Van der Heide (1898, 296) wijst ook op de angst, maar ziet geen moraal. Bergsma (1925⁴, vii-viii) noemt de angst, de moralisatie en het feit dat Hooft een blij-eindigend spel wilde schrijven. Te Winkel 1923², 179; Overdiep (1948, 362-3) meent dat men ‘te onrechte heeft (...) gezegd, dat Hooft de “bekeering” van Warenar niet voldoende heeft voorbereid’. De angst en de schrik over de schande van zijn (verkrachte) dochter hebben hem van de ‘obsessie der gouden dubloenen bevrijd’.

9 Griss 1908, 913-5.

[p. 125]

verwikkelingen, climax, afloop enz. zijn alle kritiekloos overgenomen van Plautus, zodat Warenar ons niets kan leren over Hooft's dramatisch schrijftalent’.¹⁰ Ornée ontkent ‘een moraliserend karakter’ in de klucht: ‘Warnar geeft de pot met geld aan het jonge paar, hij bekeert zich, maar wordt niet voor zijn gedrag bestraft’. Het slot van het stuk is volgens Ornée ‘een verrassende vondst (...); eind goed al goed, leuk voor het publiek, logisch is het niet’.¹¹

Nu is een onwaarschijnlijke handelwijze of uitspraak in de komedie of klucht geen uitzondering. Een kenschets van de komedie als imitatio vitae, als ‘nabootsing van het leven, spiegel van de gewone, alledaagse levenswijze en verbeelding van de werkelijkheid’, die we bij Donatus tegenkomen,¹² gaat voorbij aan de fictieve kant van het genre: een cumulatie van (ir-)realistische gebeurtenissen en (tragi-)komische conflicten, nodig om tot een verwikkeling en ontknoping te komen, is eigen aan het blijspel en wordt binnen een fictioneel voorstellingskader¹³ geaccepteerd door auteur en publiek. Waarom staat de wending in de Warenar de laatste 150 jaar dan veelal aan kritiek bloot, terwijl men daar geen zeventiende-eeuwse afkeuring van hoort? Sterker, hoe kan een eigentijds publiek een stuk met een ‘storende onwaarschijnlijkheid’ die populariteit geschonken hebben die het in de gehele zeventiende eeuw heeft gehad? Het loont de moeite uitvoeriger op dit aspect in te gaan teneinde mogelijke verklaringen voor de bekering op hun aannemelijkheid te onderzoeken en te achterhalen welke functie de wending in het stuk vervult.

In de eerste plaats is de bekering op te vatten als de peripetie die aan het genre eigen is: ‘een omkering van de gebeurtenissen ter voorbereiding van een blij einde, en aan een ieder geopenbaard door middel van een herkenning (lees: “inzicht”)’, zoals Donatus het formuleert.¹⁴

Ten tweede is er, zoals al vermeld, in de tekst zelf een aanwijzing te vinden in de woorden van Warnar ( War. 1454b-7):

‘O Pot! wat hebjeme hertseer e kost,
'k Wil niet weer an den dangs, 'khebber qualijck by e varen,
'k Sel mijn leven gien Potten mit ghelt mier bewaren.
Ick bin dat spul al moe, dats rayn uyt e seyt.’

Warnar geeft hier een plausibele verklaring voor zijn bekering: hij is alle ellende beu en wil Ritsert zo voor diens eerlijkheid belonen ( War. 1458b).¹⁵ Ten derde zal het feit dat Warnar zijn geld bij het huwelijk van de arme Klaertje met de rijke Ritsert wegschenkt, door een eigentijds publiek mogelijk als volgt worden ervaren:¹⁶ uit een aantal opmerkingen van Warnar (vgl. War. 169, 557-9, 1078) is duidelijk dat hij - los van de gevonden pot - altijd een sober en spaarzaam leven heeft geleid. De toeschouwer kon zo in Warnar een verstandig man zien die voor een onzekere toekomst een ‘oudedagsvoorziening’ spaart. Nu zijn dochter met de rijke Ritsert zal trouwen, is hij verder verzekerd van hun steun. Ritsert bevestigt dit (uit zichzelf) als hij het geld van de oude man heeft ontvangen ( War. 1463-5):

10 Erenstein 1973, 65-6.

11 Ornée 1981a, 124-5.

12 Vgl. Van Hamel 1918, 87. Evanthius' De Fabula, dat tot de negentiende eeuw in z'n geheel aan Donatus werd toegeschreven, maar waarvan slechts het deel over de komedie van Donatus' hand is, werd vooral in de zestiende eeuw in veel (vgl. Cupaiuolo 1984, 37-102) uitgaven van de zes komedies van Terentius, als ‘De tragoedia ac comoedia non pauca, ex Aelio Donato’, gedrukt. Donatus meent dat Cicero deze definitie zou hebben gegeven (1539, fol. * 8^r): ‘Comoediam esse Cicero ait, imitationem vitae, speculum consuetudinis, imaginem veritatis’ (ik citeer Donatus uit een willekeurige Terentius-uitgave).

13 Zie Van Luxemburg e.a. 1983³, 41-5.

14 Vgl. Donatus 1539, fol. * 8^r: ‘catastrophe, conversio rerum est ad iucundos exitus, patefacta cunctis cognitione gestorum’ (‘de wending is een omwenteling van de handeling tot een blij einde, (en) aan een ieder geopenbaard door middel van een herkenning’). Scaliger voegt hier in zijn definitie van de catastrophe nog het ‘onverwachte’ (voor de personages, maar natuurlijk ook voor het publiek) aan toe (1964, 15): ‘catastrophe, conversio negotii exagitati in tranquillitatem non expectatam’ (‘catastrophe, de wending van een drukke handeling in een niet verwachte rust’). Omschrijvingen van de peripetie door zestiende-eeuwse critici zijn veelal variaties op Donatus en Scaliger (vgl. Herrick 1964, 122 vlgg.).

15 Voor de Warenar gebruikte ik de facsimile-uitgave van de eerste druk (1617) in de AgW 1972, dl. 2; voor de regelnummering kan gebruik worden gemaakt van elke moderne editie. De motivering van Warnar in de vss. 1454b-7 zou ook gezien kunnen worden als een middel de peripetie voor het publiek acceptabeler te maken (vgl. Herrick 1964, 66).

16 Een suggestie van Dr. P. Tuynman, die ervan uitgaat dat de houding van Warnar voor een toenmalig publiek evident was. In elk geval refereren geen uitspraken in het stuk zelf aan het doel van dit sparen.

[p. 126]

 

‘Dewijl 't jou is ghequel met het goedt der aerden

 

U veul te bekommeren, soo sel ickse anvaerden,

 

En in uwen ouderdom u strecken tot ien steun.’

Zolang Warnar er niet zeker van was dat zijn dochter goed terecht zou komen, heeft hij geld voor zijn naderende ouderdom gespaard. De pot met goud vormde op dit spaargeld een welkome aanvulling.

Een andere mogelijkheid om de wending te verklaren, een mogelijkheid die in de vorige verklaringen meespeelt, is te wijzen op het Latijnse voorbeeld, op Plautus' Aulularia.¹⁷

17 Voor de Aulularia gebruikte ik de uitgave van Taubmann uit 1605. Voor het gemak is de versnummering van recentere uitgaven aangehouden.

2. Aulularia

Uitspraken in de reeds vermelde studies over de Warenar - vgl. mijn noten 5-7 - maken al duidelijk dat, hoewel het slot van de Aulularia inclusief een mogelijke bekering ontbreekt, in de voorrede en in de beide argumenta van het stuk indicaties voor zo'n ommekeer zijn te vinden. Uit de proloog is te halen dat de Lar familiaris Euclio (vgl. Warnar) het geld heeft laten vinden om hem de zwangere Phaedra (vgl. Klaertje) gemakkelijker te kunnen laten uithuwen.¹⁸ Het geld moet dus uiteindelijk aan de beoogde huwelijkskandidaat (i.c. Lyconides (vgl. Ritsert)) worden gegeven. In het eerste argumentum wordt wat betreft de afloop van het stuk slechts vermeld dat Euclio zijn geld na de diefstal onverwachts terugontvangt en blij zijn dochter aan Lyconides uithuwelijkt.¹⁹ De feitelijke bekering van Euclio wordt in het tweede (acrostichon-)argumentum aangekondigd: Lyconides geeft het goud aan Euclio terug. Door deze wordt hij met het goud, een vrouw en een zoon begiftigd.²⁰

Studies met betrekking tot de Aulularia spreken zich in veel gevallen wel over de afloop uit: Wagner twijfelt aan een snelle wending en meent dat er heel wat overreding voor nodig zal zijn geweest Euclio zich te laten bekeren. De ommezwaai ziet hij enerzijds als belering, anderzijds als gevolg van het feit dat Euclio zijn gierigheid inziet.²¹ Ook andere latinisten speculeren over het slot, onder meer op grond van een vijftal - vier bij Nonius en één bij Gellius - overgeleverde tekstfragmentjes.²² Aanvankelijk hechtten de meeste auteurs van artikelen over de Aulularia-wending niet veel waarde aan de angst die Euclio tot een bekering zou hebben kunnen drijven.²³ De plotselinge bekering wordt door sommigen verklaard als ontstaan door een contaminering van twee Griekse voorbeelden,²⁴ of als ‘gewoonte bij het voorbeeld’, i.c. Menander.²⁵ Dat Euclio in een verwarde toestand van onrust verkeert, vinden we o.a. bij Krieger en Funck.²⁶ Minar spreekt over de bekering als een ‘element of farce’ en meent dat het een ‘humanly understandable development’ in het stuk is, wat Euclio bij het publiek sympathiek zal maken. Anderzijds wijst Minar erop dat de vrek, nu zijn schat aan Lyconides bekend is, geen bruidsschat meer kan weigeren aan zijn schoonzoon.²⁷ Hierop en op de eerlijkheid van Lyconides die indruk op de vrek moet hebben gemaakt, wijst ook Marcovich.²⁸ De humane teruggave van het geld door Lyconides wordt verder genoemd door Ludwig als aanleiding tot Euclio's bekering. Tevens meent hij dat Euclio tot inzicht is gekomen na de schok die de diefstal

18 Aul. 25-7: ‘Eius (sc. Phaedrae, jj) honoris gratiâ/Feci, thesaurum ut hic reperiret Euclio,/ Quo eam facilius nuptum, si vellet, daret’ (‘Ter wille van haar heb ik gemaakt dat hier Euclio de schat vond, opdat hij haar, als hij zou willen, gemakkelijker kan uithuwen’).

19 Argumentum 1, vss. 14b-15: ‘aulam insperatò invenit/Laetusque natam collocat Lyconidi’ (‘hij vindt het goud onverwachts, en blij huwt hij z'n dochter aan Lyconides uit’).

20 Argumentum 2, vss. 8b-9: ‘Illic Euclioni rem refert./Ab eo donatur auro, uxore et filio’ (‘Deze geeft Euclio de zaak terug. Door hem wordt hij met het goud, een vrouw en zoon begiftigd’). Ten Brink meende onder verwijzing naar het eerste argumentum nog dat ‘geenzins bewezen (is), dat Plautus zijn Euclio op dezelfde wijze (als de Warenar, jj) zou hebben doen eindigen’ (1858-9, 498-9). Kruyskamp maakte in de eerste uitgave van zijn Warenar-editie (1961, 13) dezelfde fout. De argumenta dateren waarschijnlijk uit de periode van opbloei der Plautus-studies (150-50 v. Chr.), of zelfs van de 2e eeuw na Chr. (resp. Thomas 1913, 1 en Stockert 1983, 2-3; vgl. Lindsay 1904, 86-7).

21 Wagner 1864, 5-6. Wagner haalt de woorden van Rapp (Geschichte des (griechischen) Schauspiels, 1862) aan die de wending zonder meer als een fout van Plautus beschouwde (1864, 5 nt 9).

22 Dit speculeren doen behalve Wagner 1864, ook Reinhardstoettner 1980 (reprint van 1886), 262, Krieger 1914 en Ludwig 1961 in mindere mate; Legrand 1902 en Minar 1947 in hoge mate. Voor de mogelijke afloop van de Aulularia krijgt vooral het vierde fragmentje aandacht (vgl. Ludwig 1961, 59), waarin staat: ‘dag noch nacht, nooit was ik rustig; nu kan ik (weer) slapen’ (‘nec noctu nec diu quietus umquam eram; nunc dormiam’). A. Gellius en Nonius Marcellus zijn Romeinse grammatici uit resp. de tweede en derde of vierde eeuw na Chr.; Gellius' Noctes Atticae en Nonius' De compendiosa doctrina behandelen veel (verloren) plaatsen uit werk van vooral vooraugusteïsche Romeinse auteurs.

23 Toch wordt deze angst in ieder geval met name genoemd in argumentum 1 (vs 4: ‘exanguis, amens’; vs 8: ‘aulae timens’) en in argumentum 2 (vs 2: ‘miseris...modis’; vs 6: ‘auro formidat Euclio’). Op deze angst wiijzen, na Klingelhöffer (1873; zie mijn noot 30), Pokrowsky (1932, 129-30), Enk (1935, 289) en daarna De Ruyt (1961, 379) die zelfs over een ‘crise psychologique’ bij de vrek spreekt.

24 Legrand 1902, 363-5.

25 Krieger 1914, 85 vlgg.

26 Krieger 1914, 87; Funck 1920-1924, 458.

27 Minar 1947, 273-4.

28 Marcovich 1977, 203.

[p. 127]

bij hem teweeg heeft gebracht.²⁹ Een aantal studies probeert aan te tonen dat Euclio in het geheel niet gierig is en zich dus ook niet bekeert.³⁰ Beare (1950) stelt: ‘Euclio (...) is perhaps at bottom just a poor old fellow, crazed by the sudden acquisition of wealth (...)’; Duckworth (1952) noemt Euclio ‘a poor man who has carried thrift to the point of meanness (...). But Euclio is not really a miser (...)’.³¹

We zien dat er talrijke overeenkomsten zijn tussen de beoordeling van de bekering in Aulularia en Warenar, maar ook verschillen. Deze verschillen komen in de eerste plaats voort uit het gegeven dat de Warenar een uitgewerkt slotgedeelte kent dat toelaat exactere uitspraken over de peripetie te doen, met name aan de hand van uitlatingen van de vrek. Wat verder opvalt is dat er geen Warenar-studies zijn die twijfelen aan het gierige karakter van Warnar. De koksscène, die in Aulularia en Warenar even sterke karakteriseringen van de vrekkigheid van de hoofdpersoon geeft, wordt dan ook in die Aulularia-studies die Euclio eerder als een ‘goede arme’ zagen, als een ‘vreemde invoeging’ van Plautus ten opzichte van het Griekse voorbeeld gezien.³² Waar geoordeeld wordt over het karakter van Warnar en Euclio aan de hand van tekstgegevens zijn ook verschillen te constateren die voornamelijk voortvloeien uit nieuwe, weggelaten en veranderde uitspraken van de Hollandse vrek en van andere personages over hem, ten opzichte van Euclio. Ik wil in dit kader niet gedetailleerd op beschouwingen over die karaktereigenschappen ingaan, maar beide stukken en vooral de Warenar uit een andere optiek benaderen.

29 Ludwig 1961, 59.

30 Klingelhöffer (1873) zag Euclio als een arme, maar algemeen geachte man, die zich alleen uit angst voor zijn toevallig gevonden schat belachelijk maakt (via Stockert 1983, 19); Wilamowitz (1899, 18; 1925, 135 vlgg.); Bonnet (1909); Leo (1913, 119); en Krieger (1914) zien in Euclio veeleer een wantrouwig dan een vrekkig type. Dat Euclio ‘spaarzaam’ is bij Enk (1935, 286 vlgg.) en Ludwig (1961, 55 vlgg.). Vgl. Minar: ‘Euclio is not a miser in the sense of one who is perpetually concerned to be getting and keeping more, but only as a person whose poverty compels constant frugality and has induced such a habit of mind that it is difficult to spend money (...). Thus it is not necessary to assume a radical alteration in Euclio's fundamental character at the end of the play’ (1947, 272).

31 Beare via Marcovich 1977, 201; Duckworth 1952, 143 en nt 13.

32 De koksscène is een typisch voorbeeld van de komisch werkende overdrijving in het blijspel (zie Van den Bergh 1972, 54-7); over de koksscène in de Aulularia: Burck 1956 en Klingner 1956. Jachmann, Krieger en Batzer hadden zich al eerder over deze scène uitgesproken (zie Stockert 1983, 11-2, nt 22 op p. 11). Voor de Warenar haalt Griss deze passage als een van de weinigen aan om hard te maken dat Warnar altijd al welgesteld en gierig is geweest (1908, 911).

3. Adaptatie

Donatus beschouwt de komedie als een fictief verhaal, waarbij de toeschouwer zich kan spiegelen om te leren wat in het leven nuttig is en wat daarentegen moet worden vermeden.³³ De toeschouwer spiegelt zich in de handelingen, opmerkingen, ideeën etc. van de personages. Deze confrontatie houdt natuurlijk niet in dat elk toneelpersonage een bepaald persoon reflecteert,³⁴ noch dat een toeschouwer zich in zijn hele persoonlijke gesteldheid precies kan spiegelen in het gerepresenteerde personage. Wel wenst de komedieschrijver niet louter fictie te brengen in de zin dat het verhaal en de optredende personen een totaal andere werkelijkheid verbeelden dan geaccepteerd kan worden door de toeschouwer. De Warenar heeft gefunctioneerd in een vroegzeventiende-eeuwse leef- en gedachtenwereld; in de komedie konden de vigerende ideeën en normen, moraal en ethiek door een publiek-van-toen worden getoetst. Om te kunnen bepalen in welke opzichten het stuk als ‘imitatio vitae’ heeft gewerkt en wat voor lering is geïntendeerd, moet men teruggaan naar die zelfde ideeënwereld. De beoogde lering kan door de recipiënt-van-toen en ook door die-van-nu niet zo gemakkelijk als in de tragedie uit lange, moraliserende monologen of beschouwende koorpassages worden gehaald, maar is in de komedie - behalve aan min of meer losse opmerkingen met een sententie-achtig karakter waarbij de toeschouwer de primair beoogde ontvanger wordt³⁵ - in de eerste plaats aan dit zich spiegelen ontleend. De toeschouwer kan zich al dan niet identificeren met (aspecten, handelwijzen, uitspraken etc. van) de personages om de eigen

33 Donatus 1539, fol. * 8^r (vgl. mijn noot 12).

34 Zo was Ter Gouw ervan overtuigd de namen van ‘tijdgenoten (van Bredero en Hooft), die als model hebben gezeten’ te onthullen. Ondanks Miltheyts geruststelling ‘niemant treek hem yet aen, 't sijn maer hoofdelose praetjens’ ( War. 74) meende hij in zijn Volksvermaken (1871, 6, 691-2) de ‘echte’ Warnar en ‘Tryn niften’ aan te wijzen (vgl. Rössing 1874, 108-9 en Rössing 1901-2, 70). Op dit aspect werd ook de aandacht gevestigd door P. Leendertz Wz. in de Gedichten van P.C. Hooft (1875, dl II, 292). Zie over een dergelijke manier van identificatie: Grootes 1985, 3-6.

35 Vgl. Van Eemeren 1984-5, 297.

[p. 128]

standpunten kritisch te beoordelen. Uit spanning en ontspanning van de handeling, uit de positieve en negatieve karaktereigenschappen van de personages, uit sympathie en antipathie voor geëtaleerde ideeën, kortom: uit wat de personages doen en zeggen, ondanks of dankzij hun karakter en de situatie waarin ze terecht zijn gekomen, moet de toeschouwer zowel lering als vermaak halen. Deze belerende functie staat voor de komedie in zijn algemeenheid en zeker voor het kluchtige toneel in de zeventiende-eeuwse Nederlanden vast.³⁶ Het bepalen van de precieze les of lessen is nu een noodzaak om een juiste interpretatie van een komedie te geven en de plaats die de catastrophe in het stuk inneemt, juister te bepalen.

S. Witstein heeft in een beschouwing over Bredero's Rodderick ende Alphonsus uit 1975 aangetoond dat deze dichter bepaalde, bij zijn tijdgenoten aanwezige moraalfilosofische inzichten in koorpassages van het stuk behandelt, zodat de toeschouwer is voorbereid op de tragische wending. Net als in de Rodderick lijkt de bekering van de vrek Warnar ook voorbereid door morele instructie aan het publiek; hiertoe zouden dan niet zozeer expliciete uitspraken een rol spelen, alswel ‘verhoging van de aanschouwelijkheid van het exemplum en plaatsing ervan in een meer reëel, eigentijds kader’. Als toetsing moet hier een nauwkeurige vergelijking met de Aulularia dienen, waardoor de adaptatie in al zijn facetten kan worden blootgelegd.

In de Warenar-uitgave van P. Leendertz jr. wordt uiteengezet dat Hooft en Coster wel meer hebben veranderd ten opzichte van het voorbeeld dan alleen het nemen van ‘bekende plaetsen en straetjens’, zoals Miltheyt in de Voorreden (vs 73) aankondigt.³⁷ Dat het ‘Nae 's Landts gheleghentheyt’ verdietsen de schrijvers voor een zware opgave heeft gesteld, is uit de vergelijking van Leendertz al voor een belangrijk deel duidelijk. Als we de handelingsopbouw van het Latijnse voorbeeld en enige actuele sociale thema's in dat stuk nader beschouwen, blijkt echter pas goed hoe zwaar die taak was. Zoals Ludwig uitvoerig heeft besproken, valt de handeling in de Aulularia uiteen in twee verhaalstrengen.³⁸ Allereerst de verwikkelingen rond Euclio en zijn pot, ten tweede het verhaal van de twee jonggelieven, de verkrachting en hun huwelijk. Op het eerste gezicht lijken deze twee strengen nauwelijks met elkaar verbonden: de gierigheid van Euclio staat een huwelijk tussen Lyconides en Phaedra niet in de weg; het goud wordt ook nergens door Megadorus (vgl. Rijckert) en Lyconides als voorwaarde voor een huwelijk geëist. Beide mannen weten niet van de schat. Toch is er wel degelijk een verbinding te leggen tussen de pot van Euclio en het huwelijk van Phaedra en Lyconides. De Lar zet namelijk in de proloog uiteen, waarom hij Euclio het goud laat vinden: Phaedra heeft met de vrekkigheid van haar voorvaderen, die steeds zuinig geleefd hadden, gebroken; het meisje vereert de Lar met wierook, wijn en andere offers. Omdat deze haardgod weet dat het meisje in verwachting is, heeft hij Euclio de schat laten vinden, opdat deze haar gemakkelijker kan uithuwen (Aul. 23-9). Het stuk speelt op de dag dat Phaedra een kind krijgt, nadat ze op het nachtelijk Ceres-feest door Lyconides, een haar onbekende jongen, is verkracht. Het doel dat de Lar met het goud heeft is Euclio een bruidsschat in handen te geven waarmee hij zijn dochter met de juiste man - d.w.z. ‘een jonge man van goede stand’ (Aul. 28: ‘de summo adulescens loco’) en hij die haar heeft onteerd - te laten huwen. Zo'n

36 Ik sluit me wat dit betreft aan bij studies als die van Witstein (1974; 1975) en (voor de klucht en komedie) Pley (1975-6) en Smits-Veldt (1975-6). Vgl Ornée die het zeventiende-eeuwse komisch toneel geen moraliserende functie toekent (1981b, 118-9).

37 Leendertz 1896, vii-xxv; vgl. Van Boekel 1957, 62-70.

38 Over het handelingsverloop van de Aulularia: Ludwig 1961, 44 vlgg. Op deze studie heb ik een belangrijk deel van mijn uiteenzetting over de handelingsopbouw van het Latijnse stuk gebaseerd.

[p. 129]

bruidsschat was in de Romeinse tijd dan wel niet een absolute verplichting om een huwelijk tot stand te brengen, het was vanaf de vijfde eeuw v. Chr. wel zeer gebruikelijk en diende als bewijsmateriaal voor een rechtsgeldige voltrekking.³⁹ Het kwam zelfs voor dat, als een rijke man afzag van een financiële bijdrage van zijn schoonvader, de vrouw erop kon worden aangezien eerder een concubine dan een echtgenote te zijn.⁴⁰

De Lar heeft als dank voor Phaedra's vroomheid dus het beste met het meisje voor, in de voor haar niet gunstige omstandigheden. Om nu het uiteindelijke doel van de handeling - een huwelijk met bruidsschat - te bereiken, laat de Lar allereerst Euclio de schat vinden. Ten tweede laat hij Megadorus aan Euclio de hand van het meisje vragen: ‘dit heb ik daarom gedaan, opdat hij die haar verkracht heeft haar dan des te sneller zal trouwen’, aldus de Lar (Aul. 31-6). Lyconides zal zo tot het bekennen van zijn daad worden gebracht, wat in het vierde bedrijf gebeurt. Een huwelijk tussen hem en Phaedra is de afsluiting van de handeling, het eindstation na een cumulatie van verwikkelingen volgend op de vondst van het goud. De proloog geeft een voorverwijzing en stelt zo de toeschouwer in staat het doel van de handeling te kennen, de ontwikkeling van de gebeurtenissen beter te kunnen volgen en vergissingen van de handelende personages en zijpaden te doorzien.⁴¹

In navolging van Ludwig constateert ook Konstan deze handelingsopbouw in een artikel dat ingaat op de sociale thema's van de Aulularia:⁴² komedies waarin een vrek of een misantroop optreedt, kenmerken zich door personages die zich in isolatie uit de maatschappij terugtrekken en de sociale banden met hun medeburgers doorsnijden. Een her- of erkenningsscène als peripetie is volgens Konstan een essentieel onderdeel van dit soort stukken, omdat zij de vervulling zowel van erotische impulsen (een huwelijk dat aanvankelijk is tegengehouden bijvoorbeeld) als van een normale relatie met de maatschappij toelaat.⁴³ De vrek kan niet zonder meer in de maatschappij terugkeren door een dramatische onthulling of een toeval, maar moet bewust gemaakt worden van het niet voldoen in zijn geïsoleerde positie, zodat hij uit eigen vrije wil binnen het normale maatschappelijk functioneren terugkeert. Hierbij geeft hij het door hem aanbeden object op, of het nu om een bepaalde karaktereigenschap gaat of meer concreet om een pot met goud, of beide.⁴⁴ In de Aulularia blijkt de isolatie van Euclio meteen al in het eerste bedrijf, waar de oude man een paranoïde ongerustheid voor zijn goud vertoont en het gevonden geld uit de sociale circulatie houdt. Zijn slavin Staphyla (vgl. Reym) bindt hij op het hart niemand zijn huis binnen te laten, ook niet als er om vuur of water wordt gevraagd (Aul. 91-2). Dit laatste gegeven brengt Konstan in verband met het Romeinse aquae et ignis interdictio, het verbod water en vuur te geven aan iemand die uit Rome is verbannen.⁴⁵ Ook het feit dat Euclio twee maal zijn pot op een andere plaats begraaft, eerst in de tempel van Fides (Aul. 583 vlgg.; vgl. ‘'t ellendighe kerck hof’ in War. 838) en ten tweede in het bos van Sylvanus (Aul. 674; vgl. de ‘steyger inde nieuwe stadt’ in War. 1040), heeft als functie de isolatie van de vrek te illustreren: Fides, het goede vertrouwen, was voor de Romeinen namelijk de basis van alle contracten en uitwisselingen. In deze godheid zegt Euclio zijn vertrouwen op als hij het goud, dat in de tempel veilig en in goed

39 Ludwig 1961, 48 en nt 3; Tigerström 1983 (reprint van 1831), 7 vlgg.; Kaser 1971² (1968¹), 332 vlgg. Het verschaffen van een bruidsschat was een gebruikelijke doch niet absoluut verplichte bijdrage van de familie van de vrouw om in de onkosten van het huishouden tegemoet te komen (vgl. de situatie in de Aulularia). Het was ook een van de middelen waardoor Romeinse families hun sociale status aan elkaar konden relateren (Gardner 1986, 97-116). Zie voor de bruidsschat in het Romeinse rechtssysteem verder: R.E. V, 1580-95; Corbett 1930, 147-204; Watson 1967, 57-76; Kaser 1971, 332-41; en Tigerström 1983, 199-416.

40 Ludwig (1961, 48 nt 4) wijst wat dit betreft op de Trinnumus van Plautus vss. 689 vlgg. Er zijn ook gevallen bekend van bruidsschatloze dochters uit de hoogste sociale lagen, die zo graag door sociaal lager staande mannen getrouwd wilden worden, dat de echtgenoten de bruidsschat zelf verstrekten om de eer van de familie van het meisje te bewaren (zie Pomeroy 1975, 164-5).

41 Ludwig 1961, 53.

42 Konstan 1977, 307 vlgg.

43 Konstan 1977, 307-8.

44 Vgl. Konstan 1977, 308.

45 Konstan 1977, 309-10 en nt 10 op p. 319. ‘(...) the elements of parody or exaggeration do not conceal the fact that Euclio, in abolishing the commerce in fire and water which define symbolically the mutual ties of community, has tried to exile the whole community from himself’ (p. 310).

[p. 130]

vertrouwen met de gemeenschap begraven lag, in paniek weghaalt en naar het bos van Sylvanus brengt, dat buiten de stadsmuren is gelegen (Aul. 674: ‘Sylvani lucus extra murum’). Volgens Konstan geeft Euclio zich hiermee over aan ‘the chance concern of nature’.⁴⁶ Het principe waarop in Rome het burgerschap was gebaseerd, werd gevormd door het ius connubii et commercii, het recht op huwelijk en handel, beide een contract in goed vertrouwen afgesloten. Buiten de stadsmuren, buiten de maatschappij gold dit recht niet en kon het zonder meer worden overtreden met als gevolg verkrachting en diefstal. Zo zijn de verkrachting van Phaedra op het Ceresfeest en de diefstal van de pot uit het bos van Sylvanus te verklaren. Beide gebeurtenissen vinden buiten de stad plaats, beide betekenen een verlies voor Euclio,⁴⁷ en beide zijn het gevolg van zijn afzondering uit de maatschappij.⁴⁸ De quiproquo-scène, waarin Lyconides de verkrachting aan Euclio opbiecht, terwijl deze meent dat het om de diefstal van zijn pot gaat, brengt verkrachting en diefstal als vertegenwoordigers van de twee verhaalstrengen naast elkaar, uiteindelijk uitmondend in ‘the phase of reintegration’, de oplossing van alle geschillen waar het teruggevonden goud als bruidsschat voor het meisje fungeert. Euclio die zijn lesje heeft geleerd door de ondergane vernederingen, krijgt de gelegenheid - in overeenstemming met de komische conventie - zijn sociale contacten te herstellen; hij laat zien volgens de regels die de maatschappij stelt, te kunnen functioneren door zijn dochter ten huwelijk te geven aan haar verkrachter en het goud als bruidsschat te gebruiken, zoals door de Lar was geïnitieerd. In de bruidsschat zijn symbolisch zowel beide termen van de ius connubii et commercii, als de banden met de gemeenschap vertegenwoordigd, aangezien de gift een uitwisseling van bezit en verwantschap inhoudt.⁴⁹

De Warenar is opgebouwd uit precies dezelfde twee handelingsstrengen als de Aulularia; de verbinding tussen beide is in de voorrede echter niet zo hecht en duidelijk gemaakt als Plautus dat door de Lar heeft kunnen en laten doen. Hooft en Coster hadden te maken met het feit dat het schenken van een bruidsschat in de Romeinse situatie min of meer als een verplichting gold, terwijl dit het in de Hollandse situatie geenszins was.⁵⁰ Daarom kan de allegorie Miltheyt, die voor een groot deel de woorden van de Lar uit de Latijnse proloog weergeeft, niet motiveren waarom Warnar het geld vindt. Dat de zwangere Klaertje wel raad met de penningen weet en dat Miltheyt van haar en ‘de Iongman’ graag een huwelijk ziet, opdat Miltheyt dan in plaats van Giericheydt beter geëerd zal worden ( War. 34-42), is toch een verzwakking van de handelingsopbouw ten opzichte van de in het Latijnse stuk uitgesproken intentie van de Lar, die zowel het vinden van het geld als de uiteindelijke bestemming beter weet te rechtvaardigen. Het spreekt vanzelf dat PCH/SC de ius connubii et commercii niet op het Hollandse stuk konden betrekken, maar ook de tempel van Fides hebben zij niet met een gelijkend symbool geadapteerd en evenmin is het ‘extra murum’ expliciet aangegeven. In hoeverre ‘het goed vertrouwen’ en de stadsmuur in de Hollandse situatie enige waarde hadden als symbolen van isolatie en achterdocht is natuurlijk een ander verhaal. Zo PCH/SC een dergelijke symboliek al hadden ontdekt in het Latijnse stuk, dan is het nog maar de vraag of zij deze konden en wilden gebruiken. En hoewel de ‘steyger inde

46 Konstan 1977, 311.

47 Konstan 1977, 313: ‘Both (the rape and the robbery, jj) are violations of his (Euclio's, jj) proprietary rights (cf. 740: qur id ausu's facere ut id quod non tuom esset tangeres?)’ (‘Hoe heb je het gedurfd aan te raken wat niet van jou is?’).

48 Vgl. Konstan 1977, 312. Dat de verkrachting van Phaedra ook buiten de stadsmuur zal hebben plaatsgevonden, wordt vreemd genoeg niet door Konstan opgemerkt. Het Cereris vigilii (Aul. 36, 795, vgl. 354), het nachtelijk feest ter ere van Ceres waaraan alleen vrouwen mochten deelnemen, kent in de Griekse mysteriën (vgl. de Thesmophoria, de Dionysusen Demeterverering) voorlopers. Ceres is de oud-Romeinse godin van de veldvruchten (R.E. III, 1970-9). Sylvanus kan gezien worden als de god van de velden en het vee, gelijk te stellen met Pan (vgl. Vergilius. Aeneis VIII, vs 601 ‘(deus) arvorum pecorisque’; R.E. III^A, 121).

49 Vgl. Konstan 1977, 313.

50 Zie Leendertz 1896, xx-xxi. Terecht maakt Leendertz dan ook het onderscheid tussen de bedrogen Euclio en de bekeerde Warnar; vgl. Haks (1985, 105 vlgg., m.n. 136-40) die, handelend over de laatzeventiende en achttiende eeuw, het verschijnsel ‘bruidsschat’ als zodanig niet noemt.

[p. 131]

nieuwe stadt’ ( War. 1040) - overigens waarschijnlijk als een rechtstreekse adaptatie: ‘ergens buiten de stad’ - in de derde vergroting van Amsterdam, dus buiten de oude stadsmuren, is te situeren,⁵¹ heeft de verkrachting van Klaertje niet buiten de stad, maar in haar eigen huis plaats ( War. 967).

Nu betekent dit gemis aan de symboliek die Konstan in de Aulularia ziet, niet dat de Warenar een leeg, doelloos spel is geworden. De isolatie van Warnar ten opzichte van zijn medeburgers komt immers zeker even sterk tot uitdrukking. PCH/SC hanteerden echter, zoals ik hoop aan te tonen, vooral het meer rhetorische middel van de contrastwerking in contactscènes met de vrek om diens buitenmaatschappelijk functioneren te illustreren. Meer nadruk valt zo op het exemplum zelf. Geheel volgens de Renaissancistische kijk op dergelijk gedrag, wordt Warnar, meer dan Euclio, afgeschilderd als een van zijn verstand beroofde, als iemand die zich aan verkeerde hartstochten overgeeft. En, anders dan in de Aulularia, zijn deze hartstochten oorzaak van alle ellende, zoals de verkrachting van Klaertje en de diefstal van de pot.

51 Leendertz 1896, 166 sub 1040.

4. Coornhert

Het Plautinische exempel vormde voor PCH/SC een uitstekend uitgangspunt om eigentijdse moraalfilosofische inzichten te demonstreren en de lering aan te passen aan meer actuele, op met name Coornhert en Spiegel gebaseerde gedragsethiek. Dit blijkt meteen al in de voorrede, waarin geen Romeinse haardgod - wier optreden te verklaren valt uit de plaats waar het goud begraven ligt en wier taak het vooral is de handeling uiteen te zetten - optreedt, maar het allegorische duo Miltheyt en Giericheydt. Als Miltheyt al een reden weet om Warnar de pot te laten vinden, is het niet om Klaertje een echtgenoot te bezorgen, maar om Warnar van zijn gierigheid af te helpen (vgl. War. 41-2). In de twist tussen deze deugd, die zich op één lijn met de toeschouwer stelt ( War. 6) en de ondeugd Giericheydt, die duidelijk een ondergeschikte, slaafse houding aanneemt en al op de terugtocht lijkt ( War. 48, 51, 55, 61), kan eenzelfde discrepantie worden gezien als in de houding van de vrek voor en na diens bekering. Mij is geen plaats in het zinnespel bekend waar dit koppel optreedt;⁵² wel lijken PCH/SC geïnspireerd door het vóórkomen van dit begrippenpaar in het vierde boek van Coornherts Zedekunst. Het ‘elfste hooftstuck’ is hier gewijd aan ‘Vande Mildtheydt ende Quistgoedinghe’, het twaalfde is ‘Vande Gierigheyt’ geheten.⁵³ Beide hoofdstukken behandelen voornamelijk het omgaan met geld, goed en rijkdom.⁵⁴ Verschillende bewoordingen in de Warenar-tekst doen aan een direktere relatie met de opvattingen van Coornhert denken. Zo beschrijft Miltheyt haar tegenstander als een ‘Oude toveres met jou mag're beck’ die ‘hier lang genoech mag're koocken gehouwen’ heeft ( War. 44, 54), terwijl ook de gierigheid bij Coornhert als een der epitheta ‘mager(e)’ meekrijgt.⁵⁵ En ook Coornhert ziet de gierigheid als een ‘tovenares’.⁵⁶ Als Coornhert de ‘zotheydt’ van de gierige bespreekt, noemt hij o.a. het niet eten: de gierigen zijn wat betreft het uitgeven ‘so spaarlijck, dat sy dick met ydele magen slapen gaan, om met volle kisten te sterven (...)’,⁵⁷ een wel zeer toepasselijk beeld voor de Warenar. Het geen geld uitgeven aan eten vinden we in het stuk

52 Zie Hummelen 1968 en Meeus 1983.

53 Coornhert 1612, resp. fol. 309^v-311^r, en 311^r-312^v.

54 Zie Coornhert 1612, fol. 310^v sub 39.

55 Coornhert 1612, fol. 311^r sub 1; vgl. fol. 312^r sub 27 ‘magher voedtsel’.

56 Coornhert 1612, fol. 311^r sub 3: haar verschijning als een ‘wolfinne’ is ‘so eyghentlijck, dat nyet noodigh en ware haar eenighsins metter pennen te beschilderen, ten ware dan sake dat haar valsche momaansichte door een schijn van rijckdom ende ghenoeghen velen onwijsen herten so betooverde, dat meest elck (...) sich noch blindeling, in haren slavonischen dienst begeeft’.

57 Coornhert 1612, fol. 312^r sub 30.

[p. 132]

duidelijk terug in de anekdote die Lecker vertelt over Warnar die bij zijn nicht Trijn te gast is en zo een volle week geen voedsel hoeft te kopen ( War. 459-65), en in zijn eigen bekentenis hierover in vers 1080. Beide gevallen zijn, hoewel ze deel uitmaken van weinig-bewerkte passages, niet expliciet in de Aulularia te vinden.⁵⁸

Met deze voorbeelden lijkt de voorrede wel erg sterk geïnspireerd door de opvattingen van Coornhert. Voor de toeschouwer die op de hoogte was met diens denkbeelden, wordt de Warenar zo, door het verschijnen van juist Miltheyt en Giericheydt en door beider woorden, in een eigentijds ethisch kader geplaatst. Afgezien van de toevoegingen en veranderingen in de Warenar ten opzichte van het voorbeeld, waarin de Coornhertiaanse opvattingen bevestigd en verbreed konden worden, passen het karakter van de vrek en het handelingsverloop, beide min of meer rechtstreeks aan het Latijn ontleend, zeer goed in deze belering als illustratie van foutief gedrag; de keuze van juist dit stuk van Plautus kan hiermee voor een belangrijk deel verklaard zijn. Met de voorrede valt de nadruk in het Hollandse stuk minder dan in de Aulularia op het handelingsverloop en meer op het karaktercontrast mild-gierig. Een zo groot mogelijke aanschouwelijkheid en het illustreren van de dwaasheid van het gierig zijn staan zo in de Warenar voorop: meer gelegenheid voor de toeschouwer zich te spiegelen, waar Plautus meer de illustratie van een handeling en de lachwekkendheid van een personage dat zich vreemd gedraagt, accentueert. Ook de Aulularia brengt door dit ridendum dicere verum lering, maar lijkt deze minder direct de toeschouwer aan te reiken. Ik hoop deze opvatting in het hiervolgende te verduidelijken.

58 Vgl. ook nog de beschrijving die Miltheyt van zichzelf geeft ( War. 7-9a): ‘Die niet als een vilt leyt arm leven van groot goedt;/Maer vrolijck haer selven, en den behoeftighen voet/Vanden overvloet’, waarin eenzelfde gedachte is uitgedrukt als in Coornherts elfde hoofdstuk (1612, fol. 310^v sub 40): ‘want het rechte ghebruyck vande rijckdomme nyet en is gheleghen int sparen, bewaren, ende vergaren: maar int noodtdruftigh verteeren ende int milt uytdeelen van't overvloedighe’. Ook het beeld dat Miltheyt schetst van de vrek Warnar die door de gierigheid gedwongen wordt ‘te leven als de Slaven’ ( War. 13-4) komt verschillende malen bij Coornhert terug (1612, fol. 311^r sub 3; fol. 311^v sub 12).

5. Adaptatie in contrast

De Lar laat zich over het gedrag van de vrek niet uit, maar Miltheyt introduceert hem bij de toeschouwer: Warnar heeft een pot gevonden ‘de welcke hy bewaert oft hy nar waer te deghen,/Daerom heeft hy Warnar tot zijn rechte naem gekregen’. Vanaf het eerste bedrijf demonstreert de vrek het verlies van zijn ratio, met als gevolg het ontbreken van temperantia (matigheid). Het wantrouwen tegen zijn medemens en de angst voor verlies van de pot, die beide uit zijn niet door matigheid beheerst gedrag voortkomen, worden in de hand gewerkt door het ontbreken van ratio.⁵⁹ Door zijn niet door de rede beheerste handelwijze heeft de vrek ook - aanvankelijk - niet in de gaten dat het zijn vrekkigheid is die hem tergt.⁶⁰ Een belangrijk middel nu dat door PCH/SC op subtiele wijze wordt gehanteerd om de onredelijke handelingen en uitspraken van Warnar in al hun aanschouwelijkheid aan de toeschouwer te presenteren, is karaktercontrast. De manier waarop Warnar in het eerste bedrijf wordt voorgesteld, verschilt op een aantal punten van die waarop Euclio zich presenteert. Door te manipuleren met de informatie die aan het publiek wordt verstrekt, is dit contrast in de Warenar soms schrijnend. Zo in de eerste scène: nadat Miltheyt volgend op haar gekibbel met Giericheydt als slot van haar optreden in de voorrede nog enige woorden aan de adaptatie heeft gewijd ( War. 65-74) en het doek weer opengaat, ziet het Amsterdamse publiek een oude man en een oude vrouw in een

59 Vgl. Witstein 1975, 18.

60 Spiegel onderscheidt in zijn Hert-spieghel (1614) ‘onverstand’ (de ‘onschuldige onwetendheid’) van ‘misverstand’ (‘een door eigen schuld ontstane verkeerde opvatting’ (1930, 94 sub 30)). De schraapzucht wordt door Spiegel tot de bewuste schuld, de ‘vrekheid’, waaraan Warnar lijdt, tot het onverstand gerekend (1615, 14):

‘Zo doolt de zot, en kind, uyt onverstand onschuldigh.
By misverstand, woont schuld, en zonde menichfuldigh.
Niet voelen, onverstand is, dat de vrekheid queld:
Maar misverstand, zoekt rijkdom door anwas van gheld.
Gheen kennis, heeft des onverstands verstandeloosheid:
Qua kennis, misverstand, uyt kund-verzuim: dits boosheid’

[p. 133]

vechtpartij. De toeschouwer zal wel vermoeden dat de verdwaasde (vgl. War. 80, 82-5) de ‘nar’ uit de voorrede ( War. 29) moet zijn, maar waarom deze de vrouw het huis uitjaagt, blijkt pas later als hij iets van zijn drijfveer belicht ( War. 101-3). Volop gelegenheid dus de dwaasheid van Warnar in woord en daad te aanschouwen. De Aulularia echter heeft de toeschouwer in de proloog een ander concept voor ogen gesteld. Euclio's gedrag in de eerste actus wordt hier geëxpliciteerd waardoor hij de kans niet krijgt dezelfde indruk van totale verstandeloosheid op het publiek te maken die Warnar bij zijn eerste optreden achterlaat. De Lar kondigt namelijk aan het slot van de proloog het tweetal van de eerste scène aan, inclusief de reden van de twist (Aul. 37-9): ‘Maar hier schreeuwt de oude man al, binnen, zoals gewoonlijk. Hij zet z'n oude meid de deur uit, uit angst dat ze (oog-)getuige zal zijn. Ik geloof dat hij z'n goud wil inspecteren, of het hem niet ontstolen is’.⁶¹ Het gedrag van Euclio is dus door de Lar verantwoord: hij wil zijn goud inspecteren (zoals inderdaad uit Aul. 65 blijkt) en heeft daar geen toekijkers bij nodig; het publiek ziet een verdwaasde Euclio, maar een met reden verdwaasde.

De houding van Reym in de contactscène met Warnar versterkt dit beeld. Meer dan Staphyla vormt Reym een ‘rationele tegenpool’ van haar meester. Haar kritische opmerkingen in de eerste scène tegenover Warnar, die de Aulularia mist,⁶² zouden eventueel nog verklaard kunnen worden uit het gegeven dat zij een dienstmeid is, Staphyla een slavin. Duidelijker blijkt dit contrast in Aul. II.3/ War. I.5, waarin Euclio/Warnar in z'n huis is teruggekeerd na een gesprek met Megadorus/Rijckert, waarbij tot een huwelijk tussen deze en de dochter van de vrek is besloten. De ene opdracht die Staphyla krijgt om de vaat te doen (Aul. 270b) is in de Warenar geamplificeerd tot een ware waslijst van bezigheden ( War. 372-9). De paniek die Euclio veroorzaakt, is echter met redenen omkleed: hij maakt meteen aan Staphyla bekend waarom een en ander moet gebeuren en waarom er zo'n haast mee is. Immers, zijn dochter is verloofd: vandaag schenkt hij haar ten huwelijk aan Megadorus (Aul. 271). Warnar geeft de reden tot paniek echter niet, zodat de oprechte verbazing van Reym ( War. 380-3) zijn verdwaasdheid bekrachtigt.

Een dergelijk effect wordt ook in War. II.1 verkregen, waar de knecht Lecker de stomverbaasde dienstmeid vertelt dat hij en het meegekomen ‘volck’ naar de keuken moeten ( War. 525). In de Aulularia verklaart Strobilus hier dat zij de koks zijn en dat het om de bruiloft gaat (Aul. 351-2); Reym kent Lecker niet, weet niet dat het de bruiloft betreft en volgt de strikte orders van haar meester op door te zeggen dat er geen vuur, turf en hout is. Pas na een haast stichomythische dialoog komt Lecker met het hoe en waarom ( War. 532a, 533). De andere schikking in de Warenar beoogt hetzelfde effect als bij de eerdere manipulaties met informatie: weer demonstreert Warnar - nu zelfs bij afwezigheid en zonder genoemd te worden - zijn dwaasheid, aangezien de reactie van de angstige Reym geheel door de ingescherpte geboden van de vrek (vgl. War. 136-51) wordt bepaald.

Dat het karaktercontrast tussen Warnar en Reym groter is dan tussen Euclio en Staphyla kan, zoals we zagen, zowel door het benadrukken van de onredelijkheid van de vrek als door het redelijke tegenwicht van de dienst-

61 Aul. 37-9: ‘Sed hic senex, jam clamat intus ut solet,/Anum foras extrudit, ne sit conscia./ Credo aurum inspicere volt, ne surreptum siet’.

62 Reym is duidelijk mondiger gekarakteriseerd dan Staphyla: deze laatste laat zich lijdzaam slaan, tegenover het gekerm van Reym ( War. 77, 79b), staat zich zelfs binnensmonds (‘secum murmurat’, Aul. 52) niet al teveel grove woorden toe (vgl. Aul. 50-1). tegenover Reyms krachtiger ‘hoe wel waermen'er an die salich waer ghehanghen/Ten minsten hoefd'men niet te dienen sucken geck’ ( War. 86-7). Reym overdrijft wat meer ( War. 114) en kent de nodige zelfspot (vgl. War. 123-4). Vgl. ook War. 131, tot het publiek gericht, waar Staphyla haar mond houdt, en de passus waar Reym zich feller en langer tegen het huis van haar meester keert (Aul. 101-2; War. 152-7). Leendertz (1896, xxiii) en Van Boekel (1957, 65) zagen Reym nog als een getrouwe copie van Staphyla. Van Boekel meent alleen dat Reym vooral in V.3 ‘meer praatzucht’ heeft dan Staphyla, hetgeen logisch is gezien het ontbreken van een corresponderend Aulularia-gedeelte in het vijfde bedrijf, vanwege het verloren slot.

[p. 134]

meid worden bewerkstelligd. Ook in andere scènes waarin Warnar optreedt, zijn beide aspecten veelal aanwezig. Zo staat in de vierde scène van het eerste bedrijf een door zijn passies gedreven dwaas Warnar tegenover een sympathieke, redelijke Rijckert, die - als Reym in I.1 en I.2 - een ‘rationele tegenpool’ vormt. Geld speelt voor Rijckert geen rol om gelukkig te zijn of te worden, hetgeen in zowel Aulularia (bij Megadorus) als in Warenar wordt uitgedragen. Weinig verschil tussen beide komedies op het eerste gezicht; het onderscheid zit echter in de vorige scène, waarin Rijckert meer dan Megadorus als redelijk en sympathiek tevoorschijn komt. Dit heeft te maken met de rol die beider zuster in die scène speelt. Zij wil dat haar broer trouwt. Megadorus/Rijckert reageert sterk afwijzend (Aul. 150; War. 200c), terwijl hij nog geen vijfentwintig, resp. vijfendertig verzen verder toestemt (Aul. 172-3; War. 230 vlgg.). Eunomia stelt haar broer een oudere vrouw met grote bruidsschat voor (Aul. 158-9); Megadorus zegt niet gesteld te zijn op dames uit de hogere kringen (Aul. 166-9) en als hij Phaedra pousseert, van wie hij weet dat ze arm is (Aul. 174), stemt Eunomia met die keuze in. Geertruyds voorstel is minder vrijblijvend, want ze blijft op een rijke vrouw aandringen ( War. 214-25). Als Rijckert dan Klaertje voorstelt, heeft Geertruyd - en dit in tegenstelling met Eunomia - haar bedenkingen ( War. 235): ‘...daer en sit niet ten besten, het volck is te slecht’. Het krachtig verweer van Rijckert ( War. 236-9) lijkt haar echter te overtuigen. Omdat Rijckert zijn redenen aanvoert ter verdediging van zijn keuze van Klaertje en niet, als Megadorus, als reden ter afwijzing van de door zijn zuster voorgestelde vrouw, lijkt het meer alsof hij Geertruyd kan overreden. Haar herhaalde opmerkingen over het voordeel van een vrouw met geld en Rijckerts systematische afwijzing vergroten in deze scène het contrast tussen beiden. Geertruyd zal dan ook in War. IV.3 - anders dan Eunomia in Aul. IV.7 - consequent als iemand die een huwelijk op basis van materiële winst voorstaat, worden getypeerd. Rijckert komt door deze tegenstelling iets meer dan Megadorus als een redelijk en sympathiek personage naar voren.

Een dergelijke manier om het karaktercontrast te vergroten wordt ook elders in de Warenar toegepast. De tegenspeler van Warnar in het begin van het derde bedrijf, de kok Teeus, raakt in de tweede scène verzeild in een op wederzijdse vragen gebaseerde twist. Het verschil tussen Warenar en Aulularia is hier minimaal: de kok wil voorbereidingen voor het huwelijk treffen in het huis van de vrek, terwijl deze in zijn achterdocht alleen aan de veiligheid van zijn pot denkt. De manier echter waarop Teeus in het tweede bedrijf is gekarakteriseerd, is een andere dan die waarop Congrio zich heeft gedragen. Teeus heeft daar zijn redelijkheid al ten volle kunnen bewijzen, zodat hij in de verwarde twist met Warnar als ‘rationele tegenpool’ van de - net als in het eerste bedrijf - slaande vrek kan worden beschouwd. Terwijl het namelijk in de koksscène voornamelijk de knecht Lecker is die de anekdotes over Warnar vertelt, besluit Teeus het exemplum van Warnars bezoek aan nicht Tryn moraliserend ( War. 480-1), brengt hij het gesprek vol zakelijkheid op de voorbereidingen van de bruiloft terug ( War. 494-7), mengt hij zich vervolgens niet in de kinderachtige twist tussen Casper en Lecker over wie er ‘aen de hoogher zy’ mag lopen, maar tracht hij wel dit geruzie te

[p. 135]

beëindigen ( War. 512-7). Ook zijn ironische uitval naar de Brabander Casper ( War. 522) en zijn afsluitende sententie in War. 523 karakteriseren hem als ‘de verstandigste van de drie’. Zijn werklust en doortastendheid blijken nog eens in de volgende scène, waar hij roeit met de riemen die hij heeft en slagvaardig opdrachten geeft ( War. 562-3 en 564-7).⁶³ In de koksscène van de Aulularia (II.4) ruziën de koks⁶⁴ wel met elkaar ‘wie de snelste is’, waarop Congrio in de vijfde scène naar het huis van de vrek wordt gestuurd (Aul. 328 vlgg.); het optreden van de koks in deze scènes neemt slechts een kleine plaats in waarbij geen van beide zich in ‘redelijkheid’ van Strobilus of van de ander ten positieve onderscheidt.

In de vijfde scène van het derde bedrijf treedt Megadorus/Rijckert op met een lange tirade waarin hij zijn ideeën over het huwen van een arm meisje zonder bruidsschat als voorbeeld stelt voor ‘de rycke vryers’. Dat de andere manier waarop in de Romeinse situatie over de relatie man-vrouw werd gedacht, een adaptatie in de Warenar noodzakelijk heeft gemaakt, neem ik aan. In ieder geval zijn de woorden van Rijckert een voortzetting van zijn sympathieke houding uit het eerste bedrijf. De motivering van Megadorus om van een bruidsschat af te zien is vierledig: 1. meer eensgezindheid in de burgerij; 2. minder afgunst door de rijke mannen gewekt; 3. de vrouwen zouden hun bestraffingen meer vrezen; 4. de rijke mannen hebben zo minder uit te geven (Aul. 481-4). Ook zal het meisje zonder bruidsschat betere manieren meebrengen (Aul. 492-3) en geen aanspraak willen maken op allerlei luxe-artikelen, waarvoor een lange rij leveranciers en handwerkslieden zich zal aandienen (Aul. 498-519).⁶⁵ Na een opsomming van al dit ongerief besluit Megadorus: ‘Dit zijn onder andere de ongemakken en ondragelijke kosten die door grote bruidsschatten worden veroorzaakt’.^66.

De vier motieven die Megadorus heeft opgesomd, komen niet alle terug in de Warenar. De reden dat vrouwen zonder bruidsschat de bestraffing van haar echtgenoten meer zouden vrezen (Aul. 483), is gewijzigd: als arme meisjes de hoop hebben met een rijke man te trouwen, dan zullen ze zich niet zo snel tot een ‘oneerlijck leven’ laten verleiden ( War. 674-6). Behalve het eerste motief van Megadorus, waarin de civitas de rechtstreekse begunstigde is, strekken alle door Megadorus opgesomde punten tot voordeel van de rijke man - met nos aangeduid; Rijckert doorbreekt die trits door te wijzen op voordeel voor de arme dochters: meer vanuit haar visie gedacht is zijn uitspraak dat, indien de bruidsschat zou worden afgeschaft, alle dochters het erop aan zouden moeten leggen met haar goede karakter aan de man te komen ( War. 680-2; vgl. Aul. 492-3). De eindconclusie van de hieropvolgende tirade tegen het luxe leven van vrouwen, waarin Megadorus het gebruik van een bruidsschat afkeurt, omdat mannen die door hun rijke vrouwen met ellende worden gekweld, geen heer en meester meer zijn (Aul. 534-5), is in de Warenar weggelaten en vervangen door een passage over de bijeenkomsten en praatzucht van dit soort dames ( War. 720-53).⁶⁷

In de tweede scène van het vierde bedrijf vindt er, na twee kleine monologen van Warnar en een iets langere van Lecker, een ontmoeting plaats tussen de knecht en de vrek. De inhoud van deze scène in de Aulularia is equivalent aan die in de Warenar, maar toch - naast enkele adaptaties ‘nae 's Landts gheleghentheyt’ - is de contrastwerking in de Warenar groter dan in het

63 De rol van Congrio in de overeenkomende scène (II.8) is minimaal.

64 In de Taubmann 1605-uitgave wordt in deze scène tot Aul. 322 geen onderscheid tussen Congrio en Anthrax gemaakt; beiden worden als Coc. (d.w.z. Cocus, kok) aangeduid. Het is dus moeilijk exactere uitspraken over het optreden van een van beiden te doen.

65 Over het algemeen wordt de kritiek van Megadorus op de vrouwelijke luxe gezien als een allusie op de afkondiging van de Lex Oppia (195 v. Chr.); op grond van deze ‘toespeling’ heeft men het stuk na 195 v. Chr. gedateerd (vgl. Wagner 1864, 16; De Ruyt 1961, 380; Konstan 1977, 317; Stockert 1983, 136 sub ‘475 ff.’).

66. Aul. 532-3: ‘Haec sunt atque aliae multae in magnis dotibus/Incommoditates, sumtusque intolerabiles’.

67 Merk op dat, hoewel Rijckert in de contactscène met Warnar flink tegen de rijke vrouwen tekeer gaat ( War. 755c, 758-9), het accent in de nieuwe passus ( War. 720-53) verlegd wordt naar de gewoonten van dit soort vrouwen, met weinig nadruk op haar rijkdom. Vgl. bijvoorbeeld War. 727 (‘Sy wetent beter as de mans, wy zijn maer een diel knollen, dom’) tegenover Aul. 535 (‘vrouwen met bruidsschat tergen de mannen met ellende en verderf’; ‘Dotatae mactant et malo et damno viros’). Over de sterkte van uitdrukking in Aul. 535: Stockert 1983, 150 sub 535.

[p. 136]

Latijn. De eerste monoloog in het vierde bedrijf van Euclio (Aul. 608-15) namelijk, wordt door Strobilus afgeluisterd. In diens hieropvolgende alleenspraak refereert de slaaf dan ook aan de woorden van Euclio (vgl. Aul. 611, 617): hij gaat de tempel binnen om het goud te zoeken (Aul. 620-1). Als Strobilus in een volgende scène (IV.4) door Euclio uit het heiligdom wordt gejaagd, staat de vrek weliswaar niet tegenover een dief, maar wel tegenover iemand die zijn intentie tot diefstal heeft uitgesproken: Strobilus' onschuld tegenover Euclio is gerechtvaardigd, zijn onwetendheid is dat niet. In de Warenar is dit niet op dezelfde manier overgenomen. Uit de alleenspraak van Lecker ( War. 864-81) blijkt dat de knecht niet op de hoogte is van Warnars pot; de vrek heeft de pot niet met name genoemd en ook zijn angstige woorden ( War. 859-63) zijn niet door Lecker vernomen. Als deze dan in de volgende verzen door Warnar van diefstal wordt beschuldigd, staat tegenover de door angst en achterdocht meegesleepte vrek niet alleen een onschuldig maar ook een onwetend personage. Lecker verneemt pas iets van het goud als hij, na de grove beschuldigingen van Warnar, diens doen en laten bespionneert ( War. 923-30). Zo is de werking op de toeschouwer in de Warenar op twee punten verschillend van die in het Romeinse stuk: ten eerste staat een volledig onwetend personage in de contactscène tegenover de onredelijke Warnar; ten tweede is diens wantrouwen de directe aanleiding tot de ontdekking van het geheim. In de Aulularia was dit al eerder, door de onvoorzichtige woorden van Euclio, verklapt.

In de derde scène van het vierde bedrijf, waar Ritsert de verkrachting van Klaertje aan zijn moeder opbiecht, is de karakterisering van beide personages in de Warenar extremer dan in het Latijn (Aul. IV.7). Daar wordt over de verkrachting zelf - vgl. het ‘dixi tibi mater’ (Aul. 682) - nauwelijks meer gesproken; Eunomia is een ‘flat character’ dat zich niet over het vergrijp van haar zoon uitlaat.⁶⁸ Geertruyd echter leest haar zoon de les, waarna Ritsert uitgebreid de ‘verzachtende omstandigheden’ met betrekking tot de daad aanvoert: het vinolentum (Aul. 689) is in de Warenar tot een uitvoerige illustratie van de bruiloft van Grietje Gossens geamplificeerd. Ritsert ‘met al die trekken, die de harten der hoorders moeten winnen: zijn jolige levenslust, zijn guitigheid, zijn ondernemendheid, zijn openhartigheid, zijn gulheid’ tegenover ‘Geertruid's schrielheid en benepenheid en haar berekenende schijnheiligheid, die reeds bekend is uit haar onderhoud met Rijkert...’.⁶⁹ Dit door Kuiper geschetste contrast is vooral in het tweede gedeelte van de scène duidelijk: Ritserts euveldaad is begrijpelijk geworden, de openhartigheid en levenslust van de jongen maken hem sympathiek, zeker tegenover het zedenpreken van Geertruyd ( War. 985, 990-5). Het contrast is schril als Ritsert voorstelt het onteerde meisje te huwen en Geertruyd dit voorstel vanwege de armoede van het kind afwijst ( War. 988-9; 992, 995). Eunomia zegt na het opbiechten van haar zoon: ‘Je weet dat ik alle dingen wil die jij wilt’.⁷⁰ Het eerherstel voor Klaertje en Ritserts voorkeur voor het meisje ( War. 989, 997) worden door zijn moeder om redenen van geldelijk gewin genegeerd; de door haar voorgestelde huwelijkskandidaten ( War. 999, 1002, 1011) beschikken ieder namelijk wel over een aanzienlijk fortuin. Dat Rijckert toch van het meisje zal afzien omdat Ritsert de vader van haar aanstaande kind is, en dat Geertruyd nu erfgenaam wordt

68 Vgl. Kuiper 1940, 273. Eunomia refereert slechts marginaal aan de verkrachting (Aul. 688-9): ‘Er caussa justa est, siquidem ita est ut praedicas,/Te eam compressisse vinolentum, virginem’ (‘en de zaak (nl. een huwelijk, jj) is gerechtvaardigd, als het tenminste zo is als je zegt, dat je het meisje in dronkenschap hebt verkracht’).

69 Kuiper 1940, 278.

70 Aul. 686: ‘Scis tute, facta velle me, quae tu velis’.

[p. 137]

van het geld van haar (ongehuwde) broer ( War. 1022-3; 1027), doet de geldzuchtige vrouw tenslotte opgeven.

De ontmoeting tussen Ritsert en Warnar in de quiproquo-scène, de passage waarin de vrek aan de diefstal van de pot denkt terwijl Ritsert de verkrachting probeert op te biechten, is in de Warenar naar het Latijn gevolgd; een contrastvergroting was hier overbodig. Aangezien de tekst van de Aulularia in de eerste scène van het vijfde bedrijf afbreekt, kan verder geen vergelijking worden gemaakt.

6. De bekering

Voordat ik iets dieper in zal gaan op de in de Warenar aanwezige gedragsnormering en de functie die de bekering hierin vervult, kom ik even terug op de manier waarop PCH/SC het ontbreken van de vooropgestelde bruidsschatfunctie van het geld in de Aulularia hebben gecompenseerd. Zoals gezegd kon de intentie van de Lar, nl. dat Euclio het geld vindt om Phaedra te kunnen laten trouwen, niet door Miltheyt worden uitgesproken. Het geld heeft in het Hollandse stuk wel als huwelijksgift gediend, maar door de woorden van Warnar ( War. 1454-7) ligt de nadruk op het afzien van dit bezit, wat een les oplevert die we eerder in Rijckerts pleidooi voor de arme dochters en in het ophemelen van Klaertjes deugden door Reym tegenover Geertruyd hoorden. De grondslag van de handeling is dus in de Warenar zwak, die van de lering des te sterker. Bepaalde gebeurtenissen en uitspraken die met deze lering te maken hebben, zijn door PCH/SC wel degelijk beter gemotiveerd dan in de komedie van Plautus. In de eerste plaats is Warnar wel, Euclio niet aan de verkrachting van zijn dochter mede schuldig. De eerste had Klaertje immers met de dood bedreigd als ze iemand het huis zou binnenlaten tijdens Warnars nachtrust: ‘Daerom salse eer sterven, eer gheluyt derven slaen’ ( War. 976).⁷¹ Ook de ontdekking van de pot door Lecker is - ik heb hier al op gewezen - min of meer de rechtstreekse schuld van Warnars achterdocht ( War. 927-8), terwijl Strobilus de onvoorzichtige woorden van Euclio meteen al had afgeluisterd. Ten derde is de bruiloft tussen Ritsert en Klaertje wat vanzelfsprekender gemaakt: Ritsert meent dat Rijckert wel van een huwelijk met het meisje zal afzien ‘om datse met kind is’ ( War. 1022b). In de overeenkomstige Aulularia-scène wordt alleen gewezen op het recht dat een verkrachter heeft een onteerd meisje te trouwen (Aul. 688); in de Hollandse situatie is dit eerder ‘de morele verplichting’ (vgl. War. 988-9). Ten vierde kan een inconsequentie in de Auluraria genoemd worden die in de Warenar is opgeheven. Euclio vertelt dat hij op de markt niets kon kopen omdat hij het geld niet heeft (Aul. 376-7), terwijl hij toch wierook en kransen voor de Lar heeft aangeschaft (Aul. 385). Warnar vindt alles ‘soo duer datter ien mensch of grout’ ( War. 550), wijst op de spaarzaamheid, maar zegt niet dat hij geen geld heeft.⁷²

Terug naar de bekering van Warnar. Ik heb laten zien dat de voorrede van Miltheyt en Giericheydt het stuk meteen al in een eigentijds, moraalfilosofisch kader plaatst. De relatie tussen de rede en de hartstochten, die in de persoon van Warnar zo goed belicht kon worden, is een van de meer belangrijke aandachtspunten van Coornhert, Lipsius en Spiegel. Deze laatste hangt de

71 Volgens Leendertz (1896, xxii) blijft Klaertje - doordat er in de Warenar sprake is van een verkrachting - ‘eerlijck, 'tis noch niet van 'tbooste’ ( War. 997), terwijl Phaedra ‘zich vergat met een haar onbekend jongeman’. Ik zie dit verschil echter veel minder sterk: uit het comprimere (Aul. 28-30, 33, 36, 689; vgl. 794) valt immers ook op te maken dat Phaedra is verkracht.

72 Het ‘aes non erat’ uit Aul. 376 lijkt bewust niet opgenomen in de Warenar, waar voor de rest de strekking ‘cara omnia’ uit Aul. 375 wel is weergegeven, om Warnars uitspraak in vers 1459a (‘Ick heb genoech om of te leven...’) mogelijk te maken.
Naast deze voorbeelden zijn er nog wat kleinere aanwijzingen dat de adaptatie ‘logischer’ is. Zo is de volgorde in War. 568-70 wat vanzelfsprekender dan die in Aul. 392abc (vgl. Stockert 1983, 113-4).

[p. 138]

opvatting aan dat de mens van nature geneigd is tot juist handelen,⁷³ maar dat als het ‘vernuft’ (de rede) slecht functioneert, de mens tot verkeerd inzicht in de waarde der dingen komt, met als gevolg dat hij onjuiste beslissingen neemt. Deze bepalen dan weer de werking van de ‘moed’ (gemoed) die in onmatigheid de ‘ghenegentheden’ (neigingen) in hartstochten laat ontbranden.⁷⁴ De neigingen worden zo verleid door ‘quaad verstand’.⁷⁵ Dit ‘quaad verstand’ heeft nu bezit genomen van Warnar toen deze de pot met goud vond. Warnar is niet inhalig gierig, maar vooral behoudend gierig: hij gaat uiterst spaarzaam om met wat hij heeft. Hem kan dan ook geen ‘misverstand’, d.w.z. opzettelijke schuld, maar ‘onverstand’, onschuldige domheid worden verweten, zoals we eerder al zagen (noot 60). Coornhert meent dat sommige onwetendheid, nl. van mensen die niet weten dat ze iets verkeerd doen,⁷⁶ ‘van selfs niet quaat, ende mitsdien oock onschuldigh is’.⁷⁷ De manier om het ‘recht verstand’ terug te krijgen is volgens Spiegel gelegen in ‘bezinning’:

‘Bezinningh, d'eerste trap die vrijt van sonde schennis,
Verdruktet misverstand en grond vest beter kennis:
Zy rokt u van de horwegh, wijst een beter pat,
Dat eerst zwaar ganghbaar scheen, dit toont zy gangbaar plat.
(...)
Zy toont (...) hoe ghy door haar licht licht uyt de strikken raakt.
Zy zeit (...) dat ghiericheid, den vrak verarmt int gheld-verrijken.
Dat mildheids dueghd, recht rijk maakt en doet God gelijken’.⁷⁸

Warnars ‘blintheyt des herten, ofte een ontberinge van ware kennisse der dingen’ kan alleen genezen worden door bezinning; ware kennis berust op eigen ervaring,⁷⁹ i.c. een negatieve ervaring met de gierigheid:

‘Wie t'verdriet van de ongesonde Gulsigheyt met smerten so heeft ondervonden, dat hyse bywijlen uyt vreese van de schadelijcke straffe oock beghint te mijden: die moet oock noodtsakelijck in de lustighe Ghesondtheydt uyt de loflijcke Matigheyt bywijlen ondervinden, leeren, kennen, ende sich in die soete vrucht verblijden: behalven noch die verminderinge of uytblijvinghe van de walghende quellagie daar met hen die Gulsigheyt voormaals altijt bracht in druck ende lijden’,

aldus Coornhert.⁸⁰ Dit bedoelt Warnar als hij zegt dat hij ‘niet weer an den dangs (wil), 'khebber qualijck by e varen’ ( War. 1455). Het inzien van het eigen kwaad is het beginsel van verbetering.⁸¹ Maar ook de diefstal van de pot kan zijn ‘ware kennis’, als gevolg van ‘daadlijk (daadwerkelijke) ondervinding’,⁸² terugbrengen:

‘t'Gha-slaan der dinghen aard dat gheeft ghegrond verstand:
Hoeft niemand tot ghetuygh zy zelf gheeft alle klaarheid:
Des menschen eighen hert, ghetuigh is van haar waarheid:
In ondervinding-kund haar grond-bediet bestaat:
Wie dat verzuimt blijft blind, doolt, weet niet waar hy gaat’.⁸³

73 Spiegel 1615, 49:

‘Geen onmacht, maar tverstand grond oorzaak is van t'quaad
Van tquaat is hy ook vry, die quaad verstand verlaat.
(...)
Elk lieft het schoon en heil, uyt neighingh der naturen.
Schijnt wellust, gheld, of eer, of hoogheids land-besturen
In u zin schoon en heil, door mis verstands beleet?
Ghi hebt die noodlik lief, maar zo ghi namaals weet
Dat zy maar schijn-heil zijn? Dat haar onmaats verderven
U smert en lelijk is? Zo moet ook noodlik sterven
Die trek en liefd tot haar...’

74 Vgl. Smits-Veldt 1975-6, 681-2.

75 Buisman 1935, 27.

76 Het vierde hoofdstuk van Coornherts Vande Onwetenheyt der Menschen, die daar is onschuldigh of schuldigh handelt over ‘van viereleye aart van onwetende Menschen’ De eerste omschrijving hier past het best bij Warnars situatie: ‘Sommige daar van weten eenige dingen nyet, sy weten ooc nyet dat sy 't nyet en weten, nochte sy en wanen ooc geensins dat sy 't weten’ (1611, fol. 122^v).

77 Coornhert 1611, fol. 122^v

78 Spiegel 1615, 77-8; vgl. 49-50.

79 Coornhert 1611, fol. 122^r; vgl. Smits-Veldt 1975-6, 682.

80 Coornhert, Ladder Iacobs of Trappe der Deughden, vierde ‘ghesprake’ (1611, fol. 174^r).

81 Spiegel 1615, Epictetus Handt-boexken, kap. 35: ‘Hem selven quaet te kennen is 'tbeginsel van beteringhe’.

82 Spiegel 1615, 47.

83 Spiegel 1615, 53.

[p. 139]

Dat de grilligheid van de Fortuin, een laat-middeleeuwse conceptie, in de vroegzeventiende-eeuwse moraalfilosofie nog steeds een belangrijke plaats inneemt, en hoe deze idee op het drama uit deze tijd daarvan getuigt, heeft S. Witstein uitvoerig beschreven in haar studie over Bredero's ridder Rodderick (1975). Rijkdom is bij uitstek een gegeven dat gezien werd als een der ‘gaven der Fortuynen’.⁸⁴ Omdat geld slechts een korte tijd van de Fortuin is geleend en wel zodanig dat de mens zelf geen zeggenschap heeft of hij rijk of niet is, stelt Spiegel rijkdom tegenover gelukkig zijn; dit laatste immers kan de mens door zijn eigen wens nastreven en behouden.⁸⁵ Rijkdom is volgens Spiegel zelfs te verachten, omdat het niet met de in acht te nemen matigheid (temperantia) in overeenstemming is te brengen. Het is iets dat wij van een ander krijgen en dat ons met angst en ellende opzadelt, waarvan ons alleen de rede en de deugd kan verlossen.⁸⁶ Vanuit deze visie oordeelt Rijckert die zegt dat ‘het (...) juyst allemael aen het ghelt niet gheleghen’ is; ‘hebje goedt ghenoeghen, je hebt een goet lot’ ( War. 256-7), om dit vervolgens in extenso te verduidelijken in het tweede bedrijf waar hij een huwelijksgift resoluut afwijst en juist de nadruk legt op de ‘goe manieren’ van de meisjes ( War. 682). Ook Lecker en Geertruyd leren wat dit betreft hun lesje. De knecht, die door zijn verspilling op de kaatsbaan ( War. 932, 1475) al heeft laten blijken niet op de goede manier met geld om te kunnen gaan, vertoont na de diefstal hetzelfde onmatige gedrag - uitbundige vreugde en hoogmoed ( War. 1030-8; 1217-9) - als we dat van de vrek kennen en valt in het vijfde bedrijf met zijn angst door de mand (vgl. War. 1226 vlgg.) bij de eerlijke Ritsert die het niet betamelijk vindt ‘profijt van angder luy ghelt te trecken’ ( War. 1419). Geertruyd, die haar broer en zoon een rijke vrouw toewenst, wordt voor deze onmatige houding terechtgewezen door de dienstmeid Reym die bijna een hele scène ( War. 1346-1407) nodig heeft om ‘ongse Dochters deuchden’ op te sommen en duidelijk te maken dat eerder de deugdzaamheid van een meisje haar waarde op de huwelijksmarkt bepaalt, dan haar rijkdom.

Nadat Warnar in het vierde bedrijf op de hoogte is geraakt van zowel de diefstal als de verkrachting, en overgeleverd is aan volledige wanhoop ( War. 1045-1211), verdwijnt hij tot zijn bekering van het podium. De toeschouwer ervaart de excuserende woorden van Ritsert in War. 1192-4, die een infiniet en dus sententie-achtig karakter hebben, waarschijnlijk als een vooruitwijzing naar en aanzet tot de bezinning die Warnar zijn ‘ware kennis’ moet teruggeven:

‘Siet Warnar die een lelijck stuck aengherecht heeft,
En voelt hem in zijn ghemoet daer van overtuyghen,
Ist re'en dat om ghenade bid, en hem schick tot buyghen’.

Ook Warnar moet er zich ‘in zijn ghemoet (...) van overtuyghen’, welk ‘lelijck stuck’ hij zichzelf heeft ‘aengherecht’. Dat hij de grilligheid van de Fortuin daadwerkelijk heeft leren inzien en, als gevolg hiervan, zijn houding ten opzichte van de Fortuin door constantia wordt bepaald, maakt zijn opmerking dat de mens het geluk niet kan dwingen, duidelijk ( War. 1452; vgl. War. 1205 waar de vrek zijn inzicht al ‘aankondigt’).

84 Spiegel. Cebetis Tafereel (1615, C 8^v).

85 Spiegel 1615, kap. 35 (zie noot 81 hierboven):

‘Onderzoeckt u zelven of ghy rijck oft zalich wilt wesen. Indien ghy rijck wilt wesen, zo weet dat dat niet goet en is, noch geensins in u gelegen. Maer wildy gheluckich oft zalich wesen, zo weet dat dat goet is, ende oock in uwer macht gelegen. Want dat eerste is vander Fortuynen eenen korten tijt lanck maer geleent: maer dit ander staet in u believen ende wille’.

86 Spiegel 1615, kap. 35 (zie noot 81 hierboven):

‘Dat rijckdommen te verachten zijn, want sy metter getempertheyt geensins over een en komen, principalijck om dattet een toekomelijck dinck is, ende datse ons niet en verlossen van vreze, noch van eenighe ellende, van welcke quader ons de Redene ende de deucht ontladen’

De mens behoort zich dus ‘niet te verheffen om de gaven der fortuynen, maer om de goeden des geests’ (1615, kap. 28).

[p. 140]

In de tijd die Warnar voor zijn bezinning - dramatechnisch gesproken - nodig heeft en waarin hij het ‘vernuft’ terugkrijgt, nl. tussen War. 1211 en 1446, worden het publiek de bespiegelingen van Lecker contra Ritsert, en Reym contra Geertruyd voorgehouden. Leckert probeert Ritsert ervan te weerhouden het geld aan Warnar terug te geven ( War. 1416-8), maar Ritsert voelt hier niet voor, want voordeel trekken van andermans geld is niet betamelijk ( War. 1419). Volgens Lecker legt een ieder het erop toe ‘in ien korte tijdt an soo veul goets te raken (...) soo de Fortuyn heur dat jont’ ( War. 1436-9). Maar als de Fortuin niet welgezind is, werpt Ritsert tegen ( War. 1440), ‘raecktmen wel mit het ware goet nae de gront’. Hiermee illustreert hij zowel de situatie van Lecker als die van Warnar. De eerlijke Ritsert is in deze scène een toonbeeld van matigheid. Deze temperantia die in de Renaissancistische visie de gehele levenshouding dient te bepalen, maar ook specifiek bij voor- of tegenspoed en in het omgaan met geld gewenst is, wordt door Coornhert in zijn Recht ghebruyck ende misbruyck, van tydlicke have geschetst: ‘(...) de vroede (...) leeft naarstigh, natuyrlijck en voorzichtelijck:/want na eerlijck ghewin arbeyd hy vlijtelijck,/daar af neemt hy nodruft, na maat profijtelijck, sparende 't overschot tegens den tijd winneloos’.⁸⁷ In deze geest zijn de woorden van Ritsert gesproken. Hij meent dat ‘'t goet’ niet per se hoeft te groeien: ‘'tMach blyven ast is, soo't niet wassen en wil’ ( War. 1444).⁸⁸

Na deze scènes vol moraal verschijnt Warnar op het toneel. Als hij de pot krijgt overhandigd, geeft hij er blijk van het juiste inzicht te hebben herkregen. Voor de toeschouwer, die het hele stuk een illustratie van verkeerd gedrag heeft aanschouwd en hiertegenover in talrijke uitspraken heeft gehoord hoe men wel met geld en bezit dient om te gaan, welke waarde eraan gehecht moet worden, en vooral dat geld niet en deugdzaamheid wel een voorwaarde voor een gelukkig leven is, zal de bekering als een logisch aspect van de vigerende en aangeboden ethiek worden opgevat. De beslissing die Warnar neemt, geeft blijk van een hervinden van ‘ware kennis’, die hij heeft gekregen door de (bewuste) ervaring dat de ongewenste ‘gheneuchten’ (angst, verdriet, wanhoop enz.) bij hem veroorzaakt worden door zijn verkeerde houding tegenover geld: ‘'khebber qualijck by e varen’ ( War. 1455b). Met de toeschouwer is Warnar tot het inzicht gekomen dat ‘waare rijckdom niet in kisten vol goedt, maar in een vol hert, in't genoegent gemoedt’ is gelegen.⁸⁹

87 Coornhert 1610, fol. Diij^r, sub XII.

88 Vgl. Coornhert 1610, fol. Diij^r, sub XIII. ‘Ryckdom en is geen schat diemen niet magh vermeren:/Neen? 'tis genoegh hebben, zonder meer te begeren (...). Zo leyt waare rijckdom niet in kisten vol goedt,/maar in een vol hert, in 't genoegent gemoedt’.

89 Coornhert 1610, fol. Diij^r, sub XIII.

7 Doodshoofd

De adaptatie van het Latijnse blijspel heeft niet alleen gewerkt als aanpassing van locatie en gewoonten. De Warenar is een volwaardige zeventiende-eeuwse komedie geworden die voor een eigentijds publiek optimaal moet hebben gefunctioneerd als medium voor lering en vermaak. Waar Konstan in de Aulularia allusies ziet op actuele Romeinse verschijnselen lijkt adaptatie voor de hand te liggen. In sommige gevallen was verandering onnodig: de toespeling was te vaag of werd niet door PCH/SC opgemerkt.⁹⁰ Wellicht zagen zij haar wel, maar achtten ze het overbodig eigen toespelingen in te brengen of het geheel weg te laten. Warnar begraaft zijn pot niet in de tempel van Fides, maar op het Ellendige Kerkhof, niet op een plaats die duidelijk ‘extra

90 Zo zag Brinkhoff in het optreden van de haan in de Aulularia een woordspel met gallus (haan): ‘heel duidelijk wordt (...) immers gezinspeeld op de omkoopbaarheid van de Galliërs in den Punischen oorlog’ (1935, 176). PCH/SC konden ‘de bataelje (...) met onse haen’ ( War. 654 vlgg.) gewoon goed gebruiken om het wantrouwen van de vrek te karakteriseren.

[p. 141]

murum’ is gelegen, maar gewoon een stuk verder weg ‘onder een steyger inde nieuwe stadt’ ( War. 1040). Klaertje is niet buiten de stad verkracht, want een ius connubii et commercii sprak hier niet, de bruiloft van Grietje Gossens wel tot de verbeelding. Een meer algemeen gegeven dat Konstan noemt, als de isolatie van de vrek, is natuurlijk wel en voortdurend in de Warenar te vinden. Ik ben zelfs geneigd het toespreken van het publiek door Warnar in het vierde ‘toonneel’ van het vierde bedrijf ( War. 1050 vlgg.) niet als louter komisch op te vatten,⁹¹ maar - mede gezien de gekozen uitbreiding ( War. 1070-4) ten opzichte van de Aulularia - als illustratie van die isolatie uit de gemeenschap te zien: natuurlijk weet niemand uit het publiek wie of waar de dief is en heeft ook niemand ‘wat graft-waters’, ‘wat eecks’, of ‘ien pijpjen tabacx’ voor de vrek ( War. 1070-4).

Eén adaptatie wil ik nog wat uitvoeriger bespreken, omdat ik meen dat Hooft en Coster hiermee een aspect van de in de Warenar aangeboden lering dat niet in de Aulularia aanwezig is, benadrukken. Euclio vertrouwt zijn schat in de derde acte aan Fides toe, de godin ter trouw, en smeekt haar haar naam eer aan te doen (Aul. 608 vlgg.). Voordat Warnar in de overeenkomstige scène zijn geld op ‘'t ellendighe kerck hof’ begraaft, overweegt hij de mogelijkheid dat ‘int knielsvat’ ( War. 814) te doen, een doodsbeenderenvat dat bij het kerkhofje aan de noordzijde van de Amsterdamse Nieuwe Kerk stond.⁹² De vrek ziet af van deze mogelijkheid nadat hij het verhaal van de barbier ‘miester Wybrant’ heeft verteld, die met z'n vrouw op ‘'t kerckhofjen’ een doodshoofd voor in de winkel uitzocht. Op straat waaide ‘het schortel-doeck’ van de barbiersvrouw op, waaronder ze het doodshoofd had verborgen. Uitgescholden voor ‘Tovenaester’ moest ze de benen nemen ( War. 816-32). De mogelijkheid dat ‘Barbieren (op dat kerkhofje, jj) onder de doots-hoofden’ wroeten ( War. 834), brengt Warnar naar een ander kerkhof: daar wordt ‘niemant begraven as verwesen lien’ ( War. 839). Uitgebreid is de barbierspassus door Knippenberg besproken, die het verhaal aan zeventiende-eeuwse heksenvervolging koppelt en als ‘couleur locale’ verklaart.⁹³

Het feit dat Warnar zijn geld op een kerkhof begraaft, zou op grond van een adaptatie van de Romeinse Fides-tempel als neutrale omzetting kunnen worden opgevat, maar een dergelijk gegeven wordt door een zeventiendeeeuws publiek waarschijnlijk al snel met een ‘doodsverbeelding’ geassocieerd. Veel duidelijker zal dit zo gewerkt hebben waar Warnar over ‘ien doots-hooft’ spreekt. De barbier en zijn vrouw nemen het woord maar liefst vier maal achtereen in de mond ( War. 818-21). Bekend is dat een doodshoofd in de picturale kunst van deze tijd onmiddellijk in relatie werd gebracht met de vanitas-idee. De schedel behoort tot de meest duidelijke vanitas-symbolen en was het beeld van de dood bij uitstek, het toonbeeld van de ‘momento mori’-gedachte.⁹⁴ De door Warnar uitgesproken anekdote werkt voor de toenmalige toeschouwer als vanitas-beeld. In deze scène wordt de dood impliciet, een kleine dertig verzen verder (in War. IV.2) wordt het sterven expliciet in verband gebracht met het bezit van geld. Lecker bespioneert daar Warnar op ‘'t ellendighe kerck hof’ en spreekt over de hoge prijs van de graven. Zijn ‘momento mori’-gedachte hierbij heeft op Warnar betrekking ( War. 869-70):

91 Vgl. Van den Bergh 1972, 49.

92 Leendertz 1896, 154-5 sub 814 en sub 817.

93 Knippenberg 1939, 38-46 (vgl. Overdiep 1948, 362, die over een ‘aardig brokje volksleven’ spreekt). Knippenberg probeert het ‘wat vreemd(e) geval’ te verklaren aan de hand van een bron uit 1690, waarin ‘doodsbeenderen’ als wondermiddel werden beschouwd, en aan de hand van een gebeurtenis uit 1624, door Commelin beschreven, waarbij een ‘toveraarster’ in het water werd gegooid om uit te maken of het om een heks ging. Knippenberg concludeert dat ‘het straattafereeltje (...) wel in het kader van het zeventiende-eeuwsch Amsterdamsch volksleven (past)’ (1939, 46).

94 De Jongh 1976, 81; De Tervarent 1958, 373 sub ‘tête de mort’ Voor de emblematische waarde van dit beeld: Henkel en Schöne (1967, 997-1001). Vanitas-symbolen uit de schilderkunst spelen soms een rol (met dezelfde symboliek) in de letterkunde. Zo komt het vanitasbeeld van de ‘bellenblazer’ onder andere bij Cats, Poirters en Bredero voor (De Jongb 1976, 45; vgl. De Jongh 1967, 77-91, spec. 81 vlgg.).

[p. 142]

 

‘Hy doet wel en wyselijck dat hy deynckt om sterven;

 

En hout hy 't al, hy laet zijn nakomelingen groot goet na an erven’

Bij Coornhert lezen we dat ‘de doodt den onnutten hebber van t'gheldt desselfs ghebruyck berooft, t'welck dan gemeenlijck valt in handen van een doorslagh: op dat de spaarder voor een navolghende smetser ghespaart mach hebben.(...) So doet de Gierighe nyet ghoedts dan in sijn sterven: want dan springhen die benaude penninghen inde luchtighe ruymte ende komen uyt gierigheydts banden in quistgoedts handen’.⁹⁵

Spiegel laat Kleio in het vierde boek van zijn Hertspieghel dit beeld toepassen op de zwoegende mens:

‘Of pijndy als een sloof, tot na-zaats rust te woelen?
Gheeft dit reen, dat ghy zelf leeft quellijk rechte voort,
Opt onwis, dat u erfgheer leve zoo't behoort?’⁹⁶

Het lijkt wel aannemelijk dat Warnars wangebruik van zijn geld gekoppeld aan het doodshoofdverhaal uit de mond van juist de vrek, zijn verschijnen op het kerkhof en de bewoordingen van Lecker in een volgende scène bij de toenmalige toeschouwer en lezer de gedachte aan de betrekkelijkheid van (onbenut) bezit en de vereffening door de dood doet ontstaan. Dit beeld is uitstekend te plaatsen in een contemporain moraalfilosofisch kader. De betekenis die aan Euclio's bezoek aan de Romeinse Fides-tempel in de tweede eeuw v. Chr. kan worden gehecht, vindt in de adaptatie een vanitasbeeld dat aansluit bij de strekking van het stuk, ter bevestiging van het bij de toeschouwer aanwezige normbesef.

95 Coornhert 1612, fol. 312^v sub 36 en 37. Bij Coornhert komt deze - meer algemene opvatting - vaker naar voren, zoals in het Recht ghebruyck ende misbruyck van tijdlicke have (1610, fol. Gij^v, sub ‘oordeel’), maar ook in diens Comedie vande Ryckeman, waar Overvloet spreekt (1582, fol. 53):

‘Niemant spiegelt in een ander tquaet dat ick brouwe.
Elck dient noch begeerlijc sulcken valschen vrouwe.
Nochtans en mach ter doodt geen rijcdom baten.
Zijn zij dan niet dol, die hem op my verlaten?’

Ook in de emblematiek, bijvoorbeeld bij Cats, is dit beeld gangbaar (Henkel en Schöne 1967, 521).

96 Spiegel 1615, 42.

8. Slot

De voortdurend aangeboden impliciete ethische stellingname krijgt in de Warenar duidelijker vorm door met name de vergroting van het karaktercontrast tussen ‘goede’ en ‘foute’ personages. Het exemplum als zodanig was in de Aulularia al aanwezig, maar heeft in de Hollandse bewerking een sterk eigentijds karakter gekregen met de actualisering van de aangesneden geldproblematiek (vgl. de discussie tussen Ritsert en Lecker in het laatste bedrijf) en de plaatsing in een Renaissancistische ethiek. Karaktercontrast was, zoals we gezien hebben, een uitstekend middel om de spiegel van de komedie op een breder publiek te richten en de lering in al haar geledingen aan te reiken. Via de komedie moest de toeschouwer/lezer zich bewust worden van al dan niet verhulde levenswaarden om zo de wijsheid op te doen die hem als deugdzaam mens het levensgeluk nu en de eeuwige heil later kon verschaffen. Veel uitspraken en handelingen in het stuk kunnen binnen deze ethiek worden geïnterpreteerd. Met de voorrede wordt de levenswijsheid van Coornhert en Spiegel in huis gehaald. Dat Warnar zijn bekering onderbouwt met de uitspraak dat hij ‘voor dat kruys’ gruwelt ( War. 1459) en dat hij het geld aan zijn schoonzoon voor diens ‘trouwicheyt’ schenkt, zijn even sterke weergaven van de door Coornhert in diens Zedekunst en Recht ghebruyck uitgesproken visie op het omgaan met vergankelijk goed

[p. 143]

als Ritserts intentie Warnar van zijn ‘ghequel met het goedt der aerden’ te bevrijden en hem het geld op zijn oude dag ‘tot ien steun’ te helpen strekken. Zowel Ritsert als Warnar getuigen hier van het juiste inzicht, Ritsert door zijn schoonvader financieel te ondersteunen, Warnar door Lecker niet alleen ‘in 't beswaren’ te laten ( War. 1480-1). Het slotgedeelte, dat de Aulularia mist, is inclusief de bekering door PCH/SC op een, bij de rest van het stuk qua strekking, thematiek en ethiek volkomen passende, logische en consequente wijze uitgewerkt tot een blij einde. Geen enkele zeventiende-eeuwse stem spreekt zich in afgrijzen of verwondering uit over de bekering van de vrek; Warnar moest nog ruim twee eeuwen wachten op de ‘bedenkingen’ van De Vries.

[p. 149]

Bibliografie

AgW 1972. P.C. Hooft. Alle de gedrukte werken 1611-1738, onder redactie van W. Hellinga en P. Tuynman. Amsterdam.

Bakhuizen van den Brink, R.C. 1843. ‘P.C. Hoofts Warenar’ De Gids 7, I 554-79.

Bergh, H. van den 1972. Konstanten in de komedie. Amsterdam.

Bergsma, J. 1918^3, 1925^4. P.C. Hooft's Warenar. Zutphen. z.j.

Boekel, C.W. van 1957. ‘De Aulularia van Plautus en de Warenar van P.C. Hooft’. Neophilologus 41, 56-70.

Bonnet, M. 1909. ‘Smikrinès-Euclion-Harpagon’. Philologie et Linguistique: Mélanges offerts à Louis Havet. Parijs.

Brink, J. ten 1858-9. Gerbrand Andriaensen Brederoo. dl III. Utrecht.

Brink, J. ten 1897. Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Amsterdam-Antwerpen.

Brinkhoff, J.M.G.M. 1935. Woordspeling bij Plautus. Nijmegen.

Buisman, J.F. 1935. De ethische denkbeelden van Hendrik Laurensz. Spiegel. diss. Utrecht. Wageningen.

Burck, E. 1956. ‘Zur Aulularia des Plautus (Vs 280-370)’ Wiener Studien - Zeitschrift für klassische Philologie 69, 265-77.

Coornhert, D.V. 1582. Comedie vande Rijckeman. Haarlem (UBA Port. ton. 21-1).

Coornhert, D.V. 1610. Recht ghebruyck ende misbruyck, van tijdlicke have. Amsterdam (UBA 1149 G 46).

[p. 150]

Coornhert, D.V. 1611. ‘Vande Onwetenheyt der Menschen, die daar is onschuldigh of schuldigh’. In: Wercken. Gouda. fol. 120^r-8^v (UBA 592 A 13).

Coornhert, D.V. 1612. ‘Zedekunst, dat is, wellevens kunste’, etc. In: Wercken. Gouda (UBA 592 A 13). Fol. 268^r vlgg.

Corbett, P.E. 1930. The Roman Law of Marriage. Oxford.

Cupaiuolo, G. 1984. Bibliografia Terenziana (1470-1983). Napels.

Donatus, A. 1539. ‘Terentii vita, et de tragoedia ac comoedia non pauca, ex Aelio Donato’. In: P. Terentii Afri comoediae omnes... Antwerpen (UBA Ned. Inc. 489), fol. * 4^r vlgg.

Duckworth, G.E. 1952, The Nature of Roman Comedy. Princeton.

Eemeren, G. van 1984-5. ‘Van fictie naar realiteit. Beschouwingen bij bepaalde aspecten van de communicatie- en referentiële status van personages in enkele stukken van Bredero’ Spektator 14, 295-305.

Enk, P.J. 1935. ‘De Euclionis Plautini moribus’. Mnemosyne, tert. ser. 2, 281-90.

Erenstein, R.L. 1973. Tekst in ogenschouw. Groningen.

Funck, A. 1920, 1924. ‘De Euclione Plautino’. Rheinisches Museum für Philologie 73, 456-65.

Gardner, J.F. 1986. Women in Romen Law & Society. Londen.

Gouw, J. ter 1871. De volksvermaken. Haarlem.

Griss, J.J. 1908. ‘Hooft en zijn Warenar’. Nieuwe Gids 23, dl II, 905-15.

Grootes, E.K. 1985. ‘Zeventiende-eeuwse literatuur als bron van historische kennis’. De zeventiende eeuw 1, 3-11.

Haks, D. 1985. Huwelijk en gezin in Holland in de 17de en 18de eeuw. Utrecht.

Hamel, A.G. van 1918. Zeventiende-eeuwsche opvattingen en theorieën over litteratuur in Nederland. 's-Gravenhage.

Heide, W. van der 1898. ‘Noch eens de Warenar’. Taal en Letteren 8, 295-6.

Henkel, A. en A. Schöne 1967. Emblemata. Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI. und XVII. Jahrhunderts...Stuttgart.

Herrick, M.T. 1964. Comic theory in the sixteenth century. Urbana.

Hooft, P.C. 1976. De briefwisseling, uitgegeven door H.W. van Tricht. dl I. 1599-1630. Culemborg.

Hummelen, W.M.H. 1968. Repertorium van het rederijkersdrama 1500-ca 1620. Assen.

Jonckbloet, W.J.A. 1868-72. Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde. 2 dln. Groningen.

Jongh, E. de 1967. Zinne- en minnebeelden in de schilderkunst van de zeventiende eeuw. z.p.

Jongh, E. de 1976. Tot lering en vermaak...Amsterdam.

Kalff, G. 1895. Literatuur en tooneel te Amsterdam in de zeventiende eeuw. Haarlem.

Kaser, M. 1971^2 (1968^1). Das römische Privatrecht. München.

Klingner, F. 1956. ‘Ueber eine Szene der Plautinischen Aulularia (280-349)’ Studi italiani di filologia classica 27-8, 157-70.

Knippenberg, H.H. 1939. ‘De barbier uit Hooft's Warenar. Over heksenwaan en bijgeloof’. Tijdschrift voor taal en letteren 27, 38-46.

Konstan, D. 1977. ‘The social themes in Plautus' Aulularia’ Arethusa 10, 307-20.

Krieger, A. 1914. De Aululariae Plautinae exemplari Graeco. Diss. Gissen.

Kruyskamp, C. 1970^3 (1961^1). P.C. Hooft. Warenar. Culemborg (Zwolle).

Kuiper, W.E.J. 1940. ‘Hooft's Warenar en het Attische spel van den pot’. Ntg 34, 270-9.

Leendertz Wz., P. 1875. Gedichten van P.C. Hooft. 2 dln. Amsterdam 1871-5.

Leendertz jr., P. 1896. Warenar van P.C. Hooft en S. Coster. Zwolle. z.j.

Leendertz jr., P. 1931. Bibliographie der werken van P.C. Hooft. 's-Gravenhage.

Legrand, Ph.E. 1902. ‘Pour l'histoire de la comédie nouvelle’ Revue des Études Grecques 15, 357-79.

Leo, F. 1913. Geschichte der römischen Literatur. Berlijn.

Lindsay, W.M. 1904. The ancient editions of Plautus. Oxford.

Ludwig, W. 1961. ‘Aulularia-Probleme’. Philologus - Zeitschrift für das klassische Altertum 105, 44-71; 247-62.

Luxemburg, J. van, M. Bal, W.G. Weststeijn 1983^3. Inleiding in de literatuurwetenschap. Muiderberg (1981^1).

[p. 151]

Marcovich, M. 1977. ‘Euclio, Cnemon, and the Peripatos’. Illinois Classical Studies 2, 197-218.

Meeus, H. 1983. Repertorium van het ernstige drama in de Nederlanden 1600-1650. Leuven.

Minar jr., E.L. 1947. ‘The lost Ending of Plautus' Aulularia’. The Classical Journal 42, 271-5.

Oey-de Vita, E. en M. Geesink 1983. Academie en schouwburg. Amsterdams toneelrepertoire 1617-1665. Amsterdam.

Ornée, W.A. 1981a. ‘P.C. Hooft als komedieschrijver’ In: Uyt liefde geschreven: studies over Hooft 1581 - 16 maart - 1981. Groningen, 117-30.

Ornée, W.A. 1981b. ‘Het kluchtspel in de Nederlanden, 1600-1760’. Scenarium 5, 107-21.

Overdiep, G.S. 1948. Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. (F. Baur, red.). dl IV. Antwerpen, Brussel, 's-Hertogenbosch.

Pels, A. 1978. Gebruik én misbruik des Tooneels. Ed. M.A. Schenkeveld-Van der Dussen. Culemborg.

Plautus, M.A. 1605. Lat. Comoediae (...) Fabulae XX. Superstites...Ed. F. Taubmann. z.p. (Wittenberg) (UBA 763 C 15).

Pley, H. 1975-6. ‘De sociale funktie van humor en trivialiteit op het rederijkerstoneel’ Spektator 5, 108-27.

Pokrowsky, M. 1932. ‘Zur Plautinischen Aulularia’. Wiener Studien. Zeitschrift für klassische Philologie 49, 128-33.

Pomeroy, S.H. 1975. Goddesses, Whores, Wives, and Slaves. Women in Classical Antiquity. New York.

R.E. Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. 34 dln. Stuttgart 1893-1972.

Reinhardstoettner, K. von 1980. Plautus. Spätere Bearbeitungen plautinischer Lustspiele. Hildesheim, New York (reprint van Leipzig 1886).

Rössing, J.H. 1874. ‘Bijdragen tot de kennis van het Nederlandsche (Amsterdamsche) blijspel’. Het Nederlandsch Tooneel (1874), 101-20.

Rössing, J.H. 1901-2. ‘De Warenar’. Het Tooneel 31, 14-5; 69-71.

Ruyt, F. de 1961. ‘Le thème fondamental de l'Aululaire de Plaute’. Les études classiques 29, 375-82.

Scaliger, J.C. 1964. Poetices libri septem. Stuttgart (reprint van Lyon 1561).

Sixtinus, S. 1946. Apollo over de inwydinghe vande Neerlandtsche Academia De Byekorf...Amsterdam (oorspr. 1617).

Smits-Veldt, M.B. 1975-6. ‘Samuel Costers Teeuwis de Boer: “vol soeticheyt van sin en woorden”’. Spektator 5, 668-711.

Spiegel, H.L. 1615. Epictetus Handt-boexken; Cebetis Tafereel; Hart-spieghel. Amsterdam (UBA 976 C 2).

Spiegel, H.L. 1930. Hertspiegel. Ed. A.C. de Jong. Amsterdam.

Stockert, W. 1983. T.M. Plautus. Aulularia. Stuttgart.

Tengnagel, M.G. 1969. Alle werken. Ed. J.J. Oversteegen. Amsterdam.

Tervarent, G. de 1958. Attributs et symboles dans l'art profane 1450-1600. Genève.

Thomas, E.J. 1913. T. Macci Plauti Aulularia. Oxford.

Tigerström, F.W. von 1983. Das römische Dotalrecht. Darmstadt (reprint van Berlijn 1831).

Vries, M. de 1843. P.C. Hoofts Warenar. Leiden.

Wagner, G. 1864. De Plauti Aulularia. diss. Bonn.

Watson, A. 1967. The Law of persons in the later Roman Republic. Oxford.

Wilamowitz-Moellendorff, U. von 1899. ‘Der Landmann des Menandros’. Neue Jahrbücher für das klassische Altertum, Geschichte und deutsche Litteratur 2 (Band 3), 513-31.

Wilamowitz-Moellendorff, U. von 1925. Menander, Das Schiedsgericht. Berlijn.

Winkel, J. te 1923^2. Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde van de Republiek der Vereenigde Nederlanden. dl I. Haarlem (1908^1).

Witstein, S.F. 1974. ‘Het erotisch-ethische referentiekader in Bredero's Stommen ridder, en de betekenis daarvan voor het handelingsverloop van dit spel’. Ntg 67, 439-48.

Witstein, S.F. 1975. Bredero's ridder Rodderick. Groningen.