Spektator. Jaargang 17

[p. 462]

Aankondiging en bespreking

Letterkunde

[K. Bostoen.]

Dichterschap en koopmanschap in de zestiende eeuw. Omtrent de dichters Guillaume de Poetou en Jan vander Noot. Deventer: Sub Rosa, 1987. XIII, 422 p. Ill. (Deventer studiën; 1) (Ook verschenen als dissertatie UvA.) ƒ39.50.

De studie over de Franstalige Zuidnederlandse dichter Guillaume de Poetou, waarop de Leidse neerlandicus Karel Bostoen promoveerde, geeft aanleiding tot zowel positieve als negatieve opmerkingen. Wanneer wetenschap eruit bestaat een hypothese zo klemvast mogelijk te beargumenteren, dan hebben we hier te maken met een mislukking. En wanneer daarbij de elegantie van de bewijsvoering: het adequaat zijn van de aangevoerde gegevens en de efficientie van de redenering, eveneens een criterium is, dan is er naar mijn gevoel sprake van een dubbele mislukking. De auteur heeft zijn stelling dat het De Poetou is geweest die Jan vander Noot op het spoor gezet heeft van de nieuwe renaissancistische dichtkunst van de Pléiade en daarbij heeft gefunctioneerd als literaire mentor, naar mijn mening niet aannemelijk weten te maken. Dat neemt niet weg dat De Poetou als dichter met name in sociaal opzicht belangwekkend genoeg is om een studie aan te wijden. Met het wegvallen van de door de auteur zo nadrukkelijk naar voren geschoven hypothese (die meer weg heeft van een rechtvaardiging van alle tijd en moeite besteed aan een tweederangs auteur), verandert er nauwelijks iets aan de studie als geheel. Maar -- om op het tweede punt te komen -- ook wanneer ik het lees als een zo volledig mogelijke monografie over Guillaume de Poetou blijft het boek overladen met gegevens die met het onderwerp weinig van doen hebben en met nodeloos uitvoerige of omslachtig gepresenteerde informatie. Al die zijwegen, al die ‘spinoff’ die het onderzoek opleverde, vormen met elkaar een middelpuntvliedende kracht waar het boek haast onder bezwijkt. Dat neemt weer niet weg dat er dan toch maar, naast een bio-bibliografie van De Poetou, een hele massa andere, vaak buitengewoon interessante gegevens boven tafel zijn gekomen waar de literatuurgeschiedenis haar voordeel mee kan doen.

Zo wordt de lezer heen en weer geslingerd tussen irritatie en enthousiasme. Dichterschap en koopmanschap bevat materiaal, of althans aanzetten, voor tenminste twee boeken en drie of vier artikelen. Dat materiaal vertoont tekortkomingen en onjuistheden, in de meeste gevallen van het soort dat kenmerkend is voor ‘work in progress’. Op al deze bezwaren zal ik in het navolgende uitvoeriger ingaan. Staan blijft -- en dat zij hier nadrukkelijk voorop gesteld -- dat Bostoen met brede belezenheid en hardnekkige speurzin een aantal perspectieven heeft geopend, met name met betrekking tot de sociale structuur van het Antwerpse culturele leven, waar de neerlandistiek tot dusver weinig weet van had.

Maar nu de kritiek. Om met het eerste te beginnen, de relatie tussen Vander Noot en De Poetou: Bostoen haalt weliswaar een aantal uitspraken aan uit De Poetou's bundel Suite du labeur en liesse (1566), maar geen daarvan rechtvaardigt naar mijn mening de conclusie dat Vander Noot aan De Poetou schatplichtig zou zijn geweest. Eerder het omgekeerde. In de twee opdrachtgedichten wordt Vander Noot geschetst als iemand die reeds doordrongen is van pléiadistische kunstopvattingen:

Tu sçais que du Poète

L'esprit est haut ravy,

Par la flamme secrète

Que Dieu distile en luy

[...]

(Bostoen, p. 353)

[p. 463]

Bostoen merkt dan ook op dat het blijkbaar ‘Vander Noots reputatie als dichter (is) die Poetou ertoe heeft gebracht contact met hem te zoeken’ (p. 201). Verderop zegt De Poetou met zoveel woorden dat Vander Noot hèm in contact heeft gebracht met Calliope (p. 372) en even later zegt hij nog in een sonnet dat hij net als Vander Noot de weg van de pléiadistische poëzie heeft gevonden (p. 261 en 379). Dat alles lijkt mij er eerder op te wijzen dat Vander Noot ook ‘in poeticis’ De Poetou's mentor is geweest, zoals hij dat -- in die jaren tussen 1562 en 1566 dat hij meermalen schepen van Antwerpen en De Poetou een enigszins berooide broodschrijver was -- in maat schappelijk opzicht was.

Ook het gehalte van beider dichterschap duidt daar op. Bostoen probeert aan de hand van de door beide dichters gehanteerde techniek hard te maken dat De Poetou rood 1566 de sonnetvorm en de alexandrijn beter beheerste dan Vander Noot. Het is hier niet de plaats om in details te treden. Volstaan moge dat dit wel een heel schools criterium is. Men hoeft maar Vander Noots Het boksen en Het theatre naast De Poetou's Suite du labeur en liesse te leggen, om te zien hoe veel schraler deze laatste bundel in pléiadistisch opzicht is. Niet alleen kent Vander Noot, in tegenstelling tot De Poetou, naast Ronsard ook De Baïf en Du Bellay, maar zijn werk is ook veel meer doordrongen van pléiadistische thematiek en motieven. Het zou beter geweest zijn de bundels van beide dichters daarop te vergelijken wanneer men iets wil zeggen over hun renaissancistisch karakter. Gegeven de uitgangshypothese gaat het niet aan dat onderzoek op te dragen aan de ‘Ronsardkenners’, zoals Bostoen doet (p. 261). Juist dàt onderzoek had hij zelf moeten doen als hij zijn hypothese ook maar een schijn van waarschijnlijkheid had willen verlenen.

Tenslotte laat ook De Poetou's levensloop weinig ruimte om te veronderstellen dat hij zich vóór zijn komst naar Antwerpen en zijn kennismaking met Vander Noot diepgaand met de poëzie van Ronsard zal hebben bezig gehouden. In de hooguit vijf jaar die er liggen tussen zijn vertrek uit Béthune en zijn vestiging in Antwerpen reist en verblijft hij in elk geval twee-en-half of drie jaar in Italië en het Middellandse zee-gebied en is hij ook nog in Zuid-Amerika, Denemarken, Engeland en Duitsland. Tussendoor zit hij dan nog in Frankrijk, maar lang kan dat nooit geweest zijn. Ik vraag me af of de bundels van de Pléiade-dichters niet veel bereikbaarder waren voor een in Antwerpen wonende jonge edelman, dan voor een koopmans commies die op zijn zwerftochten ook even Frankrijk aandoet. Al De Poetou's dichtwerk is sociaal zowel als inhoudelijk verbonden met Antwerpen en mijn indruk is dan ook dat hij pas toen hij daar aangekomen was het dichterschap ging beoefenen. Als een nieuwe broodwinning nadat de vorige op een mislukking was uitgelopen? Het heeft er op zijn minst de schijn van.

Mijn tweede punt van kritiek betreft de overvloed aan niet ter zake doende of te omslachtige informatie. Het eerste, zeer uitvoerige, inleidende hoofdstuk over ‘De genese van de Nederlandse renaissaneeliteratuur’, dat bijna een derde van het hele boek in beslag neemt, spant wat dat betreft de kroon. Algemene informatie over de Zuidnederlandse taalsituatie en politieke structuur, over humanisme en over rederijkers is overbodig voor het lezerspubliek van een boek als dit. Maar prettig dat het allemaal zo eens bij elkaar staat is het eigenlijk wel. Het zijn bladzijden waarvan in het eerstefase-onderwijs dankbaar gebruik zal worden gemaakt, vermoed ik. Echt spannend daarentegen vind ik het caput over het culturele leven van de Italiaanse gemeenschap in Antwerpen. Hier ligt de aanzet voor een van de twee boeken, waarover ik het hiervoor had. Bostoen maakt duidelijk dat er sprake is van een renaissancistisch bruggehoofd in de Nederlanden. Met het pléiadistisch gehalte van De Poetou's en Vander Noots dichterschap heeft het weinig te maken, maar wel met de sociale functie daarvan. Het zou interessant zijn na te gaan of er ook inhoudelijke verbanden aan te wijzen zijn met de literatuur die door deze groep gelezen en geschreven werd. Het laatste caput, over de godsdienstige opvattingen en al dan niet familistische connecties van D'Heere, Radermacher en Vander Noot heeft met de rest van het boek weer niets te maken, maar is wel erg interessant en Bostoens argumentatie dat Vander Noot ook na zijn terugkeer in Antwerpen in 1578 protestant is gebleven is overtuigend.

De drie volgende hoofdstukken vormen de aanzet voor een ander boek, over Guillaume

[p. 464]

de Poetou. Als men ze zó beschouwt, is er ook niets tegen de volledigheidsdrang waarvan het hoofdstukje over diens biografie getuigt. Veel is er toch al niet over hem overgebleven. Bostoen heeft met bewonderenswaardige energie de archieven nagespeurd en drukt de vondsten -- alle over zijn koopmanschap en financiële positie -- in bijlagen af. Een zeer uitvoerige noot met gegevens over een familie De Harduin (p. 128-129), waarvan de conclusie is dat een relatie met de dichter van die naam niet hard te maken is (p. 120), had beter als een afzonderlijk artikel gepubliceerd kunnen worden.

Volgt een hoofdstuk met de bibliografie van De Poetou's werken. Hier viert de omslachtigheid hoogtij omdat de auteur begint met de geschiedenis van alle vermeldingen sinds 1585 te beschrijven. Hoezeer de ‘ghosts’ hier het zicht op de realiteit belemmeren, laat zich denken, al is het dan ook altijd instructief om te zien hoe fouten ontstaan en blijven bestaan. Beladen met overbodige informatie is ook het dan volgende hoofdstuk, waarin de inhoud van De Poetou's dichtbundels wordt beschreven. Van de personen aan wie de verschillende gedichten zijn opgedragen wordt werkelijk alles wat er maar over hen, en vaak ook over hun familie, te vinden was, vermeld. Naar mijn gevoel schiet de auteur zo in zijn ijver zijn doel voorbij. Het zicht op de sociaal-culturele context waarbinnen het werk van De Poetou functioneerde, raakt verloren in de veelheid van namen en feiten. Maar ook hier geldt, dat de materiaalverzameling als zodanig vol belangwekkende gegevens zit.

Het laatste hoofdstuk tenslotte geeft ‘Commentaar naar aanleiding van het geïnventariseerde materiaal’. In dit hoofdstuk is juist niet zozeer sprake van een teveel, als wel van een te weinig. Ik kom daar dadelijk op terug. Teveel is echter wel het eerste caput over de ‘silva’. Dat Vander Noot zijn bundel Het bosken zo genoemd heeft naar Ronsards Bocage royal ïs zeker waarschijnlijk. Maar dat hij zijn ‘gedichtenbos’ definieert in termen van een verzameling teksten die verschillen in aard en naar tijdstip van ontstaan, gaat volgens Bostoen terug op Scaliger. Ik geloof daar niets van. Natuurlijk gaat iedereen, Ronsard, Scaliger en ook de verschillende Neolatijnse dichters die, zoals Erasmus, de term ‘silva’ in de titels van hun dichtbundels gebruiken (Bostoen p. 301, n. 20), terug op dezelfde klassieke bronnen (Statius en Suetonius). Maar niet iedereen legt dezelfde accenten. Voor Scaliger betreft de variatie de verschillende soorten gelegenheidsgedichten. Dat is voor Vander Noot niet het geval: liefdesgedichten, moralistische epigrammen en psalmen zijn geen gelegenheidslyriek. In die zin verschilt het werk van Vander Noot trouwens ook van dat van Ronsard en de Neolatijnen. De Poetou vult zijn bundels La grande liesse en Suite du labeur en liesse wèl met gelegenheidslyriek, maar hij benoemt ze weer niet met een of ander equivalent van ‘silva’. Kortom: de hele ‘silva’-kwestie is er naar mijn gevoel met de haren bijgesleept en verheldert niets, nóch met betrekking tot De Poetou's werk, nòch met betrekking tot dat van Vander Noot. Ook de structuur van Statius' Silvae heeft lijkt me niets te maken met die van de bundels van De Poetou.

Er is nog wel meer in dit laatste hoofdstuk dat overbodig aandoet. Om naar aanleiding van de nieuwjaarsgedichten in La grande liesse van 1565 de nieuwjaarsgedichten van de Amsterdamse kamer uit 1608-'9 en 1619, die uit Den Nederduytschen Helicon van 1610 en die van de Amsterdamse Academie van 1618 te noemen, gaat mijns inziens echt te ver (p. 248 en 304-5). En ook de biografische informatie heeft hier en daar weer de neiging een te wijde vlucht te nemen. Een wezenlijker bezwaar vind ik echter dat de auteur er naar mijn gevoel niet in is geslaagd de ‘status’ van De Poetou's dichterschap op bevredigende wijze duidelijk te maken, iets wat toch wel de bedoeling van dit hoofdstuk lijkt te zijn geweest. En daarmee kom ik dat op het punt van de tekortkomingen en onjuistheden.

Ik keer eerst nog even terug naar het derde hoofdstuk, de bibliografie. De datering van een geschrift van De Poetou, dat genoemd wordt in de inventaris van de bibliotheek van Hendrik van Brederode, bestaat uit niet veel meer dan een aaneenschakeling van veronderstellingen, die berusten op de populariteit van Brederode en Oranje in het Antwerpen van 1566. Daaraan te verbinden dat De Poetou op dat moment dus wel protestantse symphatieën zal hebben gehad, wat weer in tijd samenvalt met de geloofsovergang van Vander Noot, en dat het dan ook wel eens deze laatste kan zijn

[p. 465]

geweest die De Poetou met Brederode in contact heeft gebracht, is naar mij smaak te veel van het goede (p. 144-145).

Puur veronderstelling is ook dat de varianten in de gedichten van De Poetou in Het bosken van de hand zouden zijn van Vander Noot (p. 150-154). De dichter kan tenslotte even goed zèlf betere redacties aan Vander Noot gegeven hebben. Een zelfde soort gewaagde veronderstellingen komt vaker voor, met name in hoofdstuk vier. Er wordt nogal eens een verband gelegd tussen een persoon en een beroemdheid met een zelfde of gelijkende naam (p. 178: Kellen-Quellin). Bij religieuze gedichten stelt de auteur bij herhaling de, suggestieve, vraag of het betreffende gedicht wellicht bestemd is geweest om ‘te zingen of voor te dragen op een bijeenkomst van calvinisten’ (p. 173), zonder dat hij aangeeft waar een dergelijke veronderstelling op berust. En naar aanleiding van een religieus sonnet aan een musicus die ook wel liefdesliedjes schreef, vraagt hij zich, naar mijn mening nogal naief, af of dat ‘een aanmaning (is) om het pad van de onkuisheid te verlaten’ (p. 216).

Maar het is vooral in zijn laatste hoofdstuk dat Bostoen naar mijn gevoel te kort schiet. Met name de meer ‘literaire’ capita stellen teleur. Hiervoor formuleerde ik al mijn bezwaren tegen de capita over de ‘silva’, over de structuur, en over het dichterschap, dat laatste voorzover daarin De Poetou's relatie tot Vander Noot wordt behandeld. Te extreem is wat de auteur in datzelfde caput schrijft over de relatie tussen poëzie en muziek. Dat bij de Pléiade de ‘gezongen voordracht van verzen onder instrumentale begeleiding de normale praktijk (was)’, is onjuist en de gebruikte literatuur (uit 1909!) is zwaar verouderd. Ronsard mag dan dat ideaal in het begin van zijn carrière hebben gekoesterd -- wat nog niet wil zeggen dat dat dan ook de praktijk was --, maar na 1557 schijnt hij daar toch definitief van afgestapt te zijn. En ook De Baif's Académie de poésie et de musique was niet ècht een succes (zie: Musique et poésie au 16e siècle. Paris 1954 en F.A. Yates, The French Académies of the sixteenth century uit 1973). Wat men in elk geval niet mag doen is uit woorden als ‘zingen’, ‘zang’, ‘hymne’ en dergelijke een muzikale uitvoeringspraktijk afleiden. In de meeste gevallen zijn dit metaforische uitspraken. Zelfs de term ‘chanson’ is wat dat betreft niet eenduidig. Alleen wanneer er een wijsaanduiding bijstaat, is er wat meer zekerheid. Gezien dit alles zullen de teksten van De Poetou en Vander Noot heel wat minder gezongen zijn dan Bostoen suggereert. Iets anders is het natuurlijk wanneer er inderdaad muzieknotaties of zelfs echte composities overgeleverd zijn. Wat dit betreft heeft Bostoens speurzin weer enkele leuke resultaten geboekt met betrekking tot Vander Noot. Ook dit had een mooi artikel kunnen opleveren!

Daarnaast is een kort caput gewijd aan de nieuwjaarsdichten, zonder dat duidelijk wordt waarom er, anders dan omdat ze ver in de minderheid zijn, over de overige door De Poetou gehanteerde genres, zoals huwelijksdichten, lofdichten, liefdesgedichten en -brieven, en lijkdichten, niets wordt gezegd, en er ook wordt gezwegen over de formele genres zoals het sonnet, de ode en de hymne. Daarentegen doet het al even korte caput over het publiek, waarin iets gezegd wordt over de gewoonte zich als dichter te verzekeren van hooggeplaatste beschermers en vervolgens De Poetou's adressaten tegen die achtergrond worden bekeken, enigszins overbodig aan.

Tenslotte is er dan een groot caput, het grootste van het hoofdstuk, met de titel ‘Koopmanschap en dichterschap’ Hoofdmoot zijn hier de opvattingen over het koopmanschap zoals die respectievelijk bij enkele humanistische moraalfilosofen -- Filelfo, ErasmAgrippa en Coornhert -- en in de prologen van het Antwerpse landjuweel van 1561 tot uitdrukking komen. Dat alles als repoussoir voor De Poetou's Hymne de la Marchandise, die drie jaar na de uitgave van de op het landjuweel vertoonde spelen, bij dezelfde uitgever, Willem Sylvius, werd gepubliceerd.

De Poetou plaatst zich met deze hymne in een internationale traditie, waarvan Marullus in het Latijn en Ronsard in het Frans de belangrijkste vertegenwoordigers waren. Het zou, denk ik, de moeite hebben geloond, na te gaan waar hij de triadische strofenvorm van zijn hymne vandaan heeft gehaald. Van Ronsard, vóór dat die zich in 1555 definitief tot de epische vorm bekeerde? Of van iemand als de Florentijn Alemanni, die zijn Inni in dergelijke pindarische triaden schreef (zie: Ronsard, Oeuvres. Ed. P. Laumonier, Dl. 8. Parijs 1935, p. vii-xx)? Wat de inhoud betreft komt De Poetou's hymne, voor zover uit Bostoens samenvatting op te maken

[p. 466]

valt, op veel inhoudelijke punten overeen met Ronsards, niet in triaden maar in doorlopende paarsgewijs rijmende alexandrijnen geschreven, Hymne de l'or. Daar Ronsard op zijn beurt putte uit zulke algemeen toegankelijke schoolboeken als het Florilegium van Stobaeus en de Progymnasmata van Aphthonius, zegt dat echter weinig. Ook de overeenkomsten met de prologen van het Antwerpse landjuweel zullen eerder aan dergelijke gemeenschappelijke bronnen dan aan directe ontlening toegeschreven moeten worden, want zo groot zijn de overeenkomsten nu ook weer niet. En voor de geschiedenis zal De Poetou wel, al dan niet via via, uit de De inventoribus rerum van Polydoris Vergilius hebben geput. Het belang van de door Bostoen aangehaalde teksten is inderdaad dat van repoussoir: ze laten zien hoezeer en op welke wijze met name in Antwerpen de literatuur een rol speelde in de opinievorming over de handel. Maar een direct belang met betrekking tot de tekst van De Poetou hebben ze volgens mij toch niet. Datzelfde geldt in nog sterker mate voor de moraal-filosofen die Bostoen noemt. De keuze van juist deze vier vind ik weinig gelukkig: Filelfo's tekst gaat over de armoe en is bovendien te vroeg, de satires van Erasmus en Agrippa zijn alleen al vanwege hun aard weinig geschikt als algemene achtergrond en Coornherts Coopman is van te late datum. Het is begrijpelijk dat de auteur binnen het bestek van dit boek geen studie kon maken van de hele toenmalige handelsfilosofie. Maar gegeven die situatie was het denk ik beter geweest zich dan maar te beperken tot de grote klassieken: Aristoteles' Politica, Seneca's Naturales guaestiones en de Summa theologica van Thomas van Aquino. Zó blijft het toch allemaal wel erg toevallig.

Al met al heel wat bezwaren. Maar kritiek wordt altijd geleverd vanuit een soort ideale norm. In dit geval zijn dat de twee boeken en drie artikelen, waar het door de auteur verzamelde materiaal zicht op geeft. Het is, zou ik haast zeggen, de fout van Bostoens verdiensten die zoveel kritiek mogelijk maakt. Veel daarvan is niet echt essentieel en betreft onhandigheden, schoonheidsfouten. Het meest wezenlijk zijn mijn bezwaren tegen de literatuurhistorische aspecten van het boek. Kennis van de geschiedenis van de literaire verschijnselen is niet Bostoens sterkste kant. Dàt is de bio-bibliografie, het archief- en bibliotheek-onderzoek, kortom het hardnekkige goudzoekerswerk dat de basis vormt van alle rest. Zonder speurders als Bostoen zou de literatuurgeschiedenis geen voet hebben om op te staan.

Marijke Spies