Spektator. Jaargang 17

[p. 397]

Aeneis, Divisiekroniek en Gysbreght^*
Dedalo Carasso

De Gysbreght is een fabula. Dit gaf Vondel de vrijheid historisch juiste en onjuiste feiten naar zijn uiteindelijke waarheid toe te plooien. Daarbij gebruikte hij het door de historici als apocrief bestempelde verhaal over de verkrachting van vrouwe Van Velzen door graaf Floris als vertrekpunt van zijn stuk, dat mede aansloot op de populaire Van Velzen-cyclus op het Amsterdamse toneel.¹ Binnen deze opzet kon Vondel ook historische personages uit de tijd vóór 1304 en latere topografische elementen naar het beleg van Amsterdam transponeren; met onder meer als gevolg dat de in 1250 afgezette Utrechtse elect Gozewijn, in 1304 de martelaarsdood stierf in een kloosterkerk uit 1513. Vondel liet zijn toneelfiguren ook hun eigen verleden verdraaien. Getuige Gijsbrecht, die zich er in het eerste bedrijf ten onrechte op beroept dat hij als trouwe dienaar van de graaf de dood van diens vader had gewroken. Hiervan is geen sprake geweest, evenmin als van zijn ontdekking van het gebeente van de rooms-koning, of van zijn strijd tegen het Vlaamse leger. Laat staan dat Gijsbrecht naar Engeland is gevaren om daar de Schotse kroon op Floris' hoofd te zetten. (v. 96-107)

In de Gysbreght zijn een aantal historische evenementen en personen dienstbaar gemaakt aan het voorbeeld van de Aeneis. Deze parallel domineert Vondels treurspel. Vergilius' voorbeeld is ook van invloed geweest op de Gysbreght-kritiek, wellicht meer dan de receptie door onze voorouders wettigt. Dezen zagen in Gysbreghts vertrek naar Pruisen bijvoorbeeld aanleiding tot een discussie over de historische authenticiteit van Rafaëls voorspelling.² Wij constateren op dit punt echter, in het spoor van W.A.P. Smit, een breuk tussen de Gysbreght en de Aeneis. Vergilius' translatio van Troje naar Rome is voor ons niet te rijmen met Amsterdams herrijzenis na de verwoesting en tegelijkertijd Gijsbrechts vertrek naar een Pools gat. Smit acht deze niet-schatplichtigheid van Vondel zwak, al neemt dit zijn bewondering voor het door hem als nationaal-christelijk geprezen treurspel niet weg. Volgens Smit heeft Vondel naast of boven de Aeneis een Gysbreght willen stellen die in de eigen historie en het christelijke geloof wortelt. Smit zag in Rafaëls boodschap formeel het voorbeeld van de Aeneis, maar, zo stelde hij, ideëel plaatst Vondel daarmee een geheel nieuwe, christelijke gedachte in het middelpunt.³

De breuk tussen de Gysbreght en de Aeneis is onmiskenbaar, maar houdt deze misschien verband met andere versies van het Trojeverhaal? Deze vraag is bij mij naar aanleiding van Vondels opdracht aan Hugo de Groot gerezen, waarin de dichter refereert aan de ‘gedachtenis, ons by de schryvers en de faem daer van nagelaeten’ (r. 63-64). En bevat Rafaëls boodschap een geheel nieuwe, christelijke gedachte?

* Met vriendelijke dank aan Georgine Carr-Weertman en Karin Tilmans.

1 Voor de (aan de Gysbreght voorafgaande) twijfels aan het Van Velzenverhaal zie: P. Scriverius. Beschrijvinghe van Out Batavien (...). Arnhem 1614, pp. 373-376; I.I. Orlers. Beschrijvinge der stadt Leyden (...). Leiden 1614, pp. 235-238; C.G. Plempius. Amsterodamum monogrammon. Amsterdam 1616, p. 25; M. Vossius. Annalium Hollandiae Zelandiaeque libri quinque. Amsterdam 1635, pp. 169-170.
Meestal wordt de Gysbreght aan Hoofts Geeraerdt van Velsen (1613) gerelateerd, die, voor zover bekend, tussen 1617-1637 te Amsterdam vijf maal is opgevoerd. Veel succes hadden ook J.J. Colevelt. Droef-eyndend-spel tusschen graef Floris, en Gerrit van Velsen (...). Amsterdam 1628 (aangetroffen herdruk 1638), en S. Sixtinus. Geraert van Velsen lyende. Treur-spel. Amsterdam 1628 (aangetroffen herdrukken 1637, 1657, 1681; volgens gevonden notitie ook 1663, 1665). Beide stukken werden, voor zover bekend, tussen 1628-1637 te Amsterdam 26 maal opgevoerd. Zie hierover E. Oey-de Vita, M. Geesink e.a. Academie en schouwburg, Amsterdams toneelrepertoire 1617-1665. Amsterdam 1983, pp. 44-45. Colevelt en Sixtinus refereren evenals Vondel aan Hooft. De vier stukken zijn niet los van elkaar te zien (bij Sixtinus wordt het landsoproer bijvoorbeeld door de Wraak en Eigenbaat met Troje in verband gebracht); een nadere studie hierover is wenselijk.

2 O. Dapper. Historische beschryving der stadt Amsterdam (...). Amsterdam 1663, p. 65; S. van Leeuwen. Batavia illustrata, ofte Oud Batavien (...). Den Haag 1685, p. 1283 (exact als Dapper); T. van Domselaer e.a. Beschryvinge van Amsterdam (...). Amsterdam 1665, pp. 148-149; C. Commelin, Beschryvinge van Amsterdam (...). Amsterdam 1694, pp. 122-123 (exact als Van Domselaer). J. Wagenaar. Amsterdam (...). Amsterdam 1760, pp. 96-97. De (bevestigde) vraag was of Gijsbrecht in het spoor der Duitse Ridders het plaatsje Holland onder Gdańsk had gesticht.

3 W.A.P. Smit. Van Pascha tot Noah (...).¹ Zwolle 1956, pp. 174-219.

[p. 398]

In 1932 heeft H. Bruch een gedegen onderzoek gepubliceerd over de historische bronnen van de Gysbreght. Hij kwam tot de conclusie dat Vondel zijn gegevens vooral heeft ontleend aan de Hollands-Zeeuws-Utrechtse kroniek van Wouter van Gouthoeven en de historische bechrijving van Amsterdam door Johan Pontanus.⁴

De kroniek van Van Gouthoeven verscheen in 1620 en is in 1636 herdrukt. Diens relaas is voor een belangrijk deel bijna letterlijk gecompileerd uit de in 1517 voor het eerst gedrukte divisiekroniek van Cornelius Aurelius en de kronieken van Johannes de Beke en Willem Heda. Daaraan voegde Van Gouthoeven geslachtstabellen van adellijke families, topografische beschrijvingen en naamlijsten van gezagsdragers en geleerden toe, alsmede fragmenten uit enkele andere kronieken.

Hij liet irrelevant geachte passages weg, zoals Aurelius' inleidende gedeelte, dat over de Trojaanse oorlog ging. Deze inleiding maakte wel deel uit van alle eerdere bewerkingen van de divisiekroniek, zoals de editie van Ellert de Veer uit 1591. Evenals vroegere uitgaven van Aurelius' omvangrijke werk was het boek van De Veer min of meer hét standaardwerk over de Hollandse gechiedenis.⁵

Hierbij kan worden opgemerkt dat De Veer en Van Gouthoeven Vondel ten aanzien van de moord op Floris V in ongeveer gelijke bewoordingen bijna hetzelfde voorhielden. Het door Van Gouthoeven toegevoegde fragment van Lodewijk van Velthem heeft Vondel niet gebruikt; de verwijzing naar de twijfels over het Van Velzenverhaal heeft hij niet gevolgd, en de geschiedenis van Gozewijn kon hij in Pontanus vinden, evenals het verhaal over het beleg van Amsterdam. Als men hierbij bedenkt dat Vondel in 1620 al over de dertig was, dan kan aangenomen worden dat hij als historisch belangstellende evengoed De Veer heeft kunnen gebruiken - waarmee ik niet zeggen wil dat hij de kroniek van Van Gouthoeven niet heeft bestudeerd. Hij heeft deze echter niet in diens terzijdestelling van Aurelius' Trojeverhaal gevolgd. Wat Troje aangaat heeft de dichter De Veer of een van de voorafgaande edities van de divisiekroniek gebruikt, waarbij het er voor ons niet toe doet welke. Alle Trojestukken zijn gelijk, op misschien een enkel, ondergeschikt detail na. Ik acht mij dus gerechtigd voor mijn betoog uit de editie-De Veer te citeren.

De Veer vermeldt dat Troje drie maal is verwoest. Eerst onder Laomedon, dan onder Priamus en tenslotte in de tijd van Marius. Hij begint exemplarisch:

Soo sullen wy hier alleen verclaren die sake des Oorlochs / op dat men toe een eeuwighe memorie weten mach / datter dickwils bysonder onder die Edelen / van een cleyn voncken / een groot vier coemt / ende wat quaet datter uut overspel gecomen is.

Het verhaal van de tweede verwoesting is inhoudelijk voor ons niet van belang. Het vervolg is echter door zijn tweeledigheid interessant. De overgebleven Trojanen verspreiden zich daarin over heel Europa, waar zij tal van steden stichten. Rome wordt niet vermeld, Londen bijvoorbeeld wel. De translatio imperii ontbreekt en met de verwoeste stad was het ook niet afgelopen:

Nochtans is die stadt van Troyen even wel in corter tijt / na haer destructie / weder gerepareert ende opghemaect / door Hectors sonen (...) ende is wederom tot zijn eerste fleur ghecomen / ende hebbense met grooter glorien beseten (...).⁶

4 H. Bruch. ‘Bronnen van Vondel's Gijsbrecht’. in Jrbk Amstelodamum 29 (1932), pp. 45-80; W. van Gouthoeven. D'oude chronijke ende historien van Holland (met West-Vriesland) van Zeeland ende van Utrecht (...). Dordrecht 1620 (tweede druk Den Haag 1636); J.I. Pontanus. Rerum et urbis Amstelodamensium historia. Amsterdam 1611. J.I. Pontanus, P. Montanus vert. Historische beschrijvinghe der seer wijt beroemde coop-stadt Amsterdam. Amsterdam 1614.

5 [C. Aurelius.] Die cronycke van Holland Zeelandt ende Vrieslant (...). Leiden 1517. Over de divisiekroniek verschijnt in juni 1988 als deel 21 der Hollandse Studiën bij uitgeverij Verloren te Hilversum van C.P.H.M. Tilmans een voor historici en Neerlandici belangrijke (Groningse) dissertatie.
E. de Veer. Die cronycke van Hollant, Zeelant ende Vrieslant (...). Delft 1591.

6 De Veer. Op. cit. fol 3 r., fol 4 v. De klassieke auteurs over Troje spreken niet over herrijzenis. Vondel kan zich niet van hen bediend hebben.

[p. 399]

De exemplarische uitleg aan het begin en dit tweeledige einde kunnen aan de Gysbreght gerelateerd worden. In Vondels treurspel legt Gijsbrecht uit dat de oorlog uit Floris' geile borst en diens beknotting van de adel is voortgekomen (v. 112-115), hetgeen in Vondels ‘Kort begrip’ in omgekeerde volgorde wordt herhaald (r. 3-5); de verschijning van Machtelt in Badelochs droom en de herhaling van de geschiedenis, als Floris' bastaard Haemstee Machtelts dochter Klaeris onteert, neemt daarbij alle twijfel weg over de oorzakelijke hiërarchie van deze twee elementen.

Bij Aurelius en De Veer verlaten de overgebleven hoofdrolspelers het toneel om overal elders Troje uit te zaaien; ik sluit niet uit dat Vondel hier op doelt als hij het aloude Troje te Amsterdam herboren laat worden, voordat dit tijdelijk ten onder gaat (Voorspel, v. 16-17). Aardig is te vermelden dat Aurelius en De Veer de Trojaanse verstrooing met de uittocht uit Egypte vergelijken, en dat dit beeld na het verschijnen van Rafaël ook bij Broer Peter opkomt. (v. 1867-1868) Een andere parallel is dat het verwoeste Troje door Hectors zonen weer wordt opgebouwd en dat in Amsterdam de burgemeesters en de drie maal twaalf raden deze taak toebemeten krijgen.

Aurelius en De Veer hechten een exemplarische waarde aan Trojes ondergang:

Het gheschiet dickwils / uuter dispositien ende ordinantie Gods / dat des eens verderffenisse / is eens anders welvaren / dwelcke wy nu mercken mogen uuter destructien van Troyen. Also waer dat een Volc ende Nacie vergaet / daer spruytet ende wasset weder een ander volck / op dat die menschen nergens hen in verheffen en sullen / ofte glorieren / dan alleen inden vader der lichten / dat is God almachtich / van den welcken comen alle goede gaven / ende volmaecte ghiften / die voormaels totten Propheet Samuel gesproken heeft / seggende: Ick make groot den genen die my glorificeren / ende soo wie wij versmaden /die sullen ondedel ende altijt versmaet wesen. Ende langhe tijt ook hier na / totten Propheet Daniel ghesproken heeft: Ick ben die / die tijden ende outheden metten beloop des werelts verwandele / ic transfereer ende oversette die Rijcken ende landen / ende geefse ende constitueerse weder / alst ende wient my belieft. Ic ben alleen die Heere / die altijt blijvet.’⁷

Aurelius en De Veer halen dus 1 Samuel 2, 30 en Daniël 2, 21-22 aan. Het lijkt mij dat met name de tekst uit Daniël in relatie tot de Gysbreght kan worden gebracht, en in het bijzonder met de woorden van Rafaël, die in Holland het nodige laat komen en gaan. (v. 1829-1838) Daniël sluit ook aan bij Vergilius' Fatum.

Vondel heeft volgens mij dan ook geen geheel nieuwe, christelijke gedachte in het middelpunt van de Gysbreght geplaatst, maar een door de historiografie afgeschreven exemplum nieuw, ander leven gegeven.

7 De Veer. Op. cit. fol 4 r.