Spektator. Jaargang 16

[p. 270]

Hoe Aristoteles' Poetica een weg vond naar Nederland
J.M. Bremer & D.C.A.J. Schouten

Gedurende de Middeleeuwen kende men in Westeuropa van Aristoteles alleen zijn werken over logica: in de latere oudheid had Boethius daarvan een Latijnse vertaling gemaakt die algemeen verbreid was. Geleidelijk aan werden meer werken bekend, vooral via de ‘Arabian Connection’. Arabische geleerden hadden Aristoteles' hele oeuvre in hun bibliotheek (in Arabische vertalingen die veelal niet rechtstreeks uit het Grieks gemaakt waren maar waarvoor Syrische vertalingen als tussenschakel gediend hadden), en in Spanje, cultureel raakvlak tussen de Islam en de christelijk-westerse wereld, werden daar weer Latijnse vertalingen van gemaakt. Vanaf het midden van de dertiende eeuw gaat het Aristotelisme in het intellectuele klimaat van Europa, met name in de beoefening van theologie en wijsbegeerte, een dominerende rol spelen. Willem van Moerbeke (1215-1286), een uit de zuidelijke Nederlanden afkomstige dominicanerpater die evenals zijn medebroeder Thomas van Aquino door Aristoteles gefascineerd was, nam geen genoegen met de uit Spanje afkomstige Latijnse Aristoteles-vertalingen die wel zeer indirect tot stand gekomen en dientengevolge vaak onbegrijpelijk waren. Hij zette zich ertoe om van een aantal werken van Aristoteles de Griekse handschriften op te sporen en ze uit de oorspronkelijke taal rechtstreeks in het Latijn te vertalen. In het kader van dit grote project voltooide hij op 1 maart 1278 (dag en jaar noteerde hij in de colofon van het handschrift) ook een vertaling van de Poetica¹. Deze vertaling heeft geen enkel effect gehad, en kon dat eigenlijk ook niet hebben. In de eerste plaats omdat de teksten van het Griekse epos en de Griekse tragedie waarop Aristoteles' Poetica een theoretische reflexie bood, in deze tijd nog totaal onbekend waren in het Latijnse Westen; in de tweede plaats omdat de Middeleeuwse universiteiten nog geen letterenstudie kenden in onze zin van het woord ( taalwetenschap, literatuurwetenschap, geschiedeniswetenschap). Zo kwam het dat deze eerste vertaling van Aristoteles' Poetica door een Nederlander na totstandkoming geen gebruikers vond, en in de eeuwen daarna volledig onbekend is gebleven.

In de academische situatie ten aanzien van de Griekse letterkunde bracht de humanistische Renaissance verregaande veranderingen. In 1488 verscheen de eerste gedrukte editie van Homerus, in 1494 die van Euripides, in 1502 van Sophocles; en tussen 1495 en 1498 verscheen de eerste druk van de verzamelde werken van Aristoteles in het Grieks, bij Aldus Manutius in Venetië. Het is geen toeval dat Aristoteles's Poetica - van beslissend belang voor een goed begrip van epos en tragedie - nu ook aandacht kreeg: al meteen in 1498 verscheen de eerste Latijnse vertaling ervan² en tien jaar later een eerste afzonderlijke editie van de Griekse tekst van Aristoteles' Rhetorica en Poetica³. Van nu af aan wordt de tekst van de Poetica in Italië

1 In 1931 werd een handschrift van deze vertaling ontdekt door G. Lacombe; L Minio-Paluello identificeerde de vertaler en gaf de vertaling uit in deel 33 van de Aristoteles Latinus Brugge-Parijs, 1953. Zie voorts de verhandeling getiteld ‘Het wetenschappelijk profiel van Willem van Moerbeke’ van G. Verbeke in Med. Kon. Ned. Ak. Wet. afd. Lett. N.R. 38,4, 1975.

2 Giorgio Valla, Aristotelis de Coelo, Magna Ethica, Ars Poetica, Venetiis (per Simonem Papiensem dictum Beviloquam).

3 Demetrius Ducas, Aristotelis Rhetoricorum ad Theodecten; ejusdem Rhetorica ad Alexandrum; ejusque Ars Poetica, Venetiis apud Aldum Manutium, 1508.

[p. 271]

intensief bestudeerd en becommentariëerd, hetgeen tot uiting komt in talrijke publicaties zowel in het Latijn als in de landstaal. Opvallend is hierbij dat men op argeloze wijze Aristoteles' Poetica naast die van Horatius legt en uitspraken van de een gebruikt om een moeilijke plaats bij de ander te verklaren: men ging kennelijk uit van de vooronderstelling dat de grote autoriteiten in de klassieke oudheid in wezen dezelfde en enig ware leer verkondigden! Dit heeft tot gevolg dat men Aristoteles' geschrift, toch in de eerste plaats een theoretische onderzoeking met descriptief karakter, ging hanteren als ware het evenals Horatius' Ars Poetica een serie voorschriften over hoe een dichter te werk moet gaan om zijn publiek te boeien.⁴ De Poetica wordt niets minder dan de canon voor alles wat literatuur is of wil zijn en gaat in Italië ook een rol spelen bij de discussie over de legitimiteit van nieuwe genres, zoals de roman, de tragicomedie en de pastorale. Sommige verklaarden zich tegen deze genres, omdat Aristoteles ze niet genoemd had; anderen verdedigden de nieuwe genres met behulp van Aristoteles omdat het door hem voorgestelde beschrijvingsmodel voor soorten van dichtkunst (uiteengezet in de eerste drie hoofdstukken van de Poetica) in principe open is en nieuwe combinaties van kenmerken (waaruit nieuwe genres ontstaan) toelaat.⁵ Zo fungeerde in de Italiaanse poëticale discussies Aristoteles als autoriteit voor zowel traditionalisme als vernieuwing.

Rond 1550 raakt de Poetica ook bekend in Frankrijk. In 1555 verschijnt er een editie van de Griekse tekst, bezorgd door de humanist Guillaume Morel.⁶ Vertalingen zullen pas in de tweede helft van de volgende eeuw verschijnen⁷, maar van meet af aan worden de Italiaanse commentaren bestudeerd. Daarin vonden de Fransen een Aristoteles die verkondigt dat men zich bij het schrijven en beoordelen van poëzie moet houden aan vaste regels (zie de titel van Dacier in 7), en die ook verkondigt dat de dichtkunst, inzonderheid het toneel, niet slechts aangenaam maar ook nuttig moet zijn⁸. De Poetica heeft aldus een belangrijke bijdrage geleverd aan het ontstaan en de groei van het Franse classicisme.

In onze lijst van de Nederlanders die zich met de Poetica van Aristoteles bezig hebben gehouden verschijnt na de reeds genoemde Willem van Moerbeke als tweede de naam van Erasmus. Want tot zijn oeuvre behoort ook een editie van het volledige werk van Aristoteles, verschenen te Basel in 1531.⁹ De Poetica is daarin opgenomen in het tweede deel (blz. 267-277), maar voorzover valt na te gaan heeft Erasmus er verder niet veel mee gedaan, althans niet in die zin dat hij zelf dieper op de inhoud ervan is ingegaan en bijvoorbeeld gepoogd heeft, de principes van de Poetica toe te passen op problemen uit de contemporaine respublica litterarum.

De eerste in Nederland die dat wel doet is de Leidse hoogleraar Daniel Heinsius (1580-1655) geweest. Hij had zich al eerder zelfstandig met de theorie der dichtkunst beziggehouden.¹⁰ Aansluitend daarop gaf hij in 1610 de Griekse tekst van de Poetica uit, met een eigen Latijnse vertaling en een commentaar.¹¹ Opvallend in Heinsius' uitgave is dat hij enkele ingrijpende veranderingen aanbracht in de indeling van Aristoteles' tekst. Hij ging er namelijk van uit dat deze was opgezet volgens de beginselen van de rhetorische dispositio. Vanuit dit oogpunt vond hij de overgeleverde

4 B. Weinberg, A History of Literary Criticism in the Italian Renaissance, Chicago 1961, 422-423, 476.

5 Deze openheid van het aristotelische genresysteem is onlangs erkend en geprezen door G. Genette in zijn essay Introduction à l' architexte; dit essay is vertaald door M. Bal en gepubliceerd in haar Literaire Genres en hun gebruik, Muiderberg 1981 (zie vooral blz. 110-116).

6 Guillaume Morel, Aristotelis de Arte Poetica liber graece cum variis lectionibus, Parijs.

7 La poétique d'Aristote traduite du grec par 1e Sieur de Norville, Parijs (T. Moette) 1671; de tweede is van de hand van Andre Dacier, La poétique d'Aristote contenant les règles les plus exactes pour juger du poème héroique et des pièces de théâtre, la tragédie et la comédie, traduite en Francais avec des remarques critiques, Parijs 1692.

8 René Bray, La formation de la doctrine classique en France, Parijs 1963, 34-61.

9 Desiderius Erasmus, Aristotelis Opera...omnia graece summa cum vigilantiia excussa, Basel (apud Ioannem Bebelium), 1531. Herdrukken volgden in 1539 en 1550; de verwijzing is naar de uitgave van 1539, deel 2.

10 In zijn Oratio de Poetis et eorum interpretationibus, en voorts in de voorrede op zijn editie van Hesiodus, beide van 1603.

11 Aristotelis de Poetica liber. Daniel Heinsius recensuit, ordini suo restituit, latine vertit, notas addidit, Lugduni Batavorum 1610.

[p. 272]

tekst op meerdere plaatsen zeer onbevredigend, omdat de volgorde van de hoofdstukken niet overeenstemde met de door hem veronderstelde samenhang van de behandelde onderwerpen.¹² Aan tekstkritiek in engere zin heeft Heinsius weinig gedaan; van grammaticaal détailwerk had hij een afkeer.¹³ Dat hij zelfstandig handschriften van Aristoteles' Poetica gecollationeerd zou hebben blijkt nergens.

In 1611 werd Heinsius' tekstuitgave van de Poetica herdrukt; hij had er nu echter een Liber de Tragoediae Constitutione aan toegevoegd: een omstandig essay naar aanleiding van dat gedeelte van de Poetica dat over de tragedie handelt (hoofdstukken 6 tot en met 22).¹⁴ Zijn bedoeling is niet alleen een overzicht te geven van de belangrijkste problemen die zich voordoen bij het schrijven van een treurspel maar ook en vooral een rechtvaardiging te geven van het drama dat in de protestantse republiek der Zeven Provinciën ternauwernood getolereerd werd.¹⁵ In het algemeen kan men zeggen dat Heinsius zich op oorspronkelijke wijze onderscheidt van de Italiaanse en Franse classicistische uitleggers van Aristoteles' Poetica. Hij ziet het geschrift niet als een prescriptief tractaat maar als een neerslag van redelijk begrip der poëzie: de regels, zegt hij, stimuleren het inzicht van de dichter zodat zijn spontane aandriften bij het scheppen van poëzie minder gemakkelijk kunnen ontsporen. Verder legt hij meer nadruk op de emotionele inhoud en uitwerking van de tragedie dan op de rationele opbouw ervan. Het doel van de tragedie is voor hem eerder psychotherapeutisch dan moralistisch. Aan de zogenaamde eenheden van plaats en tijd die in de classicistische theorie zo belangrijk waren, schenkt hij bijna geen aandacht: hij acht alleen de eenheid van handeling van wezenlijk belang. Het artistieke zwaartepunt van de trage die ligt voor Heinsius in de plot, meer speciaal in de elementen herkenning en peripetie. In navolging van Aristoteles keurt hij stuntachtige toneeleffecten van visuele aard af, en ook ontknopingen door goddelijk ingrijpen zijn ongewenst; wat dit laatste betreft maakt hij een uitzondering voor het bijbels treurspel.¹⁶ Tenslotte geeft hij - alweer in tegenstelling tot de meeste van zijn tijdgenoten - aan de Griekse tragedies van duidelijk de voorkeur boven de Latijnse tragedies Seneca.¹⁷ Helemaal oorspronkelijk is Heinsius nu ook weer niet geweest: vooral in zijn behandeling van de plot is hij op meer dan een plaats afhankelijk van Robortello. Dat pleit echter juist voor hem: Robortello is de humanist die als eerste een gedegen filologisch commentaar op Aristoteles's Poetica gepubliceerd had (1548).

De invloed van Heinsius is aanzienlijk geweest, vooral in Frankrijk waar de literatuurcriticus Chapelain het werk van Heinsius introduceerde bij zijn medeleden van de Académie Francaise.¹⁸ In Nederland heeft Joost van den Vondel in sterke mate ideeën van Heinsius overgenomen, zoals o.m. blijkt uit het voorbericht op de tragedie Jephtha. Vondel spreekt hier over de schouwburg als ‘worstelperk der menschelijcke hartstochten’, en dit stemt woordelijk overeen met Heinsius' beschrijving van de schouwburg: ‘(theatrum) quod affectuum nostrorum quaedam quasi est palaestra’.¹⁹ Ook Hooft en Samuel Coster geven in hun toneelstukken er blijk van dat zij de invloed van Heinsius hebben ondergaan.²⁰

De belangrijkste Nederlandse gebruiker van Heinsius' Poetica-editie was

12 Hij zegt zelf: ‘Cum enim omnes accurati scriptores maxime de ordine in scribendo esse solliciti soleant, tum vel maxime Aristoteles, qui naturam ipsam, et cum ea omnes disciplinas audaci certe instituto primus in ordinem redegit. Quem in isto quidem scripto ita luxatum et solutum invenimus, ut vel meminisse id pudeat, non tam causa illorum quibus tale in mentem nihil venit quam illius viri quem interpretandum susceperant’ (geciteerd naar de editie van 1643, vlg. noot 14). Sommige van Heinsius' omzettingen doen nogal willekeurig aan; anderzijds delen meerdere modeme uitgevers de bezwaren die Heinsius had tegen de plaats van hoofdstuk 12: zo b.v. S.H. Butcher (Edinburgh 1911) en Else (Harvard 1957), die nog een stap verder gaan en het gehele hoofdstuk 12 voor onecht verklaren.

13 D. Heinsii, In Q. Horatii Flacci Opera Animadversiones et Notae, Lugd. Bat. 1629, p.186 geeft zijn principes krachtig weer: ‘munus veri critici ac censoris est non literulam eicere alibi aut innocentem syllabam damnare, vocem tollere alibi aut emendare, sed sincere de auctoribus et rebus iudicare.’

14 In 1643 volgt nog een nieuwe druk van beide werken: De Tragoediae Constitutione Liber in quo inter caetera tota de hac Aristotelis sententia dilucide explicatur. Editio auctior multo cui et Aristotelis de Poetica libellus cum notis et interpretationibus accedit, Lugduni Batavorum 1643.

15 J.H. Meter, De literaire theorieën van Daniel Heinsius, Amsterdam 1975 blz. 301 en 80-81. Het leeuwedeel van Meters dissertatie (blz. 300-571) bestaat in een zorgvuldige analyse van Heinsius' De Trag. Const..

16 Zie Meter, blz. 584-585.

17 Zie Meter, blz. 585.

18 Vgl. Edith Kern, The influence of Heinsius and Vossius upon French dramatic theory, Baltimore 1949.

19 Heinsius De Trag. Constitut. II, blz. 13. vgl. ook noot 22.

20 Vgl. Meter, blz. 587.

[p. 273]

Gerardus Johannes Vossius (1577-1649). Bij het schrijven van zijn Poeticarum Institutionum libri III (1647) heeft hij echter naast Aristoteles ook andere autoriteiten geraadpleegd, onder andere de Poetice (1561) van de Italiaanse geleerde Julius Caesar Scaliger. Vossius' geschrift vertoont overeenkomsten met Heinsius' De Tragoediae Constitutione maar ook grote verschillen: want Vossius stelt zich een veel weidser doel nl. om voorschriften te geven voor de beoefening van de poëzie in al haar genres. Ook dit werk heeft in Frankrijk grote invloed gehad, zelfs zo dat het Heinsius' werk in de schaduw stelde en de definitieve vastlegging van de Franse classicistische theorie mede bepaalde.²¹ Het spreekt vanzelf dat Vondel met aandacht luisterde naar zijn stadgenoot en vriend de ‘hooggeleerde Vos’, hetgeen - alweer - uit het voorbericht van zijn Jephtha blijkt.²²

Na Heinsius duurt het meer dan anderhalve eeuw todat een andere Nederlander initiatieven ontwikkelt met betrekking tot de introductie van Aristoteles' Poetica in Nederland. In 1780 verschijnt bij de Amsterdamse boekverkoper en uitgever Arend Fokke Simonsz. de allereerste vertaling ervan in het Nederlands, onder de titel Aristoteles Verhandeling over de Dichtkunst. Uit het oorspronglijk Grieksch in het Nederduitsch vertaald. Deze publicatie valt in een tijd waarin Nederland in de Europese respublica literarum in het geheel niet meer een leidende of beïnvloedende rol speelt. Dat blijkt al meteen uit het voorwoord ondertekend door de uitgever: hij komt er ruiterlijk voor uit dat een Duitse publicatie zijn voorbeeld is geweest: Aristoteles Dichtkunst, ins Deutsche uebersetzt, mit Anmerkungen und besondern Abbandlungen versehen von Michael Conrad Curtius, Hannover 1753.²³ Simonsz zegt op blz. xvi van zijn voorwoord: ‘Wy oordeelden dan dat wy aan onze Vaderlandsche Dichters en Kunstkenners geen ondienst zullen doen, met deszelfs (:dwz. Curtius,' JMB & DS) Verhandelingen over de Dichtkunde als voor hun gewigtigste gedeelte van zyn werk, in het Nederduitsch gebragt en agter onze Vertaaling van Aristoteles Dichtkunst gevoegd te hebben.’ Aangezien de bespreking van deze in 1780 verschenen ‘Nederduitsche’ Poetica het pièce de résistance vormt van ons hele artikel, is het nuttig eerst aan te geven op welke wijze die bespreking zal geschieden. In een eerste afdeling zal worden aangeduid welke tendenzen in deze periode (laatste helft achttiende eeuw) werkzaam zijn in de westeuropese literatuurtheorie en -kritiek. In een tweede afdeling wordt nagegaan wie Curtius was en hoe de door hem aan de Hoogduitse vertaling toegevoegde essays zich verhouden tot de Poetica. In een derde deel wordt dan onderzocht hoe deze uitgave bij Arend Fokke Simonsz. tot stand is gekomen, en wie daarbij betrokken zijn geweest. In een vierde afdeling zal de kwaliteit van de vertaling in enig detail worden geanalyseerd. In een vijfde en laatste afdeling zal worden beschreven wat de ontvangst is geweest van deze vertaling, en wat men verder in Nederland in de periode na 1780 gedaan heeft met Aristoteles' Poetica.

1) M.H. Abrams²⁴ heeft aangetoond hoe in de tweede helft van de achttiende eeuw regel en rede hun hegemonie over de theorie en praktijk van de literatuur gaan verliezen, en plaats maken voor het persoonlijke en oorspronkelijke. Niet meer de spiegel (d.w.z. de uitbeelding, mimesis van objectieve schoonheid volgens de regels) maar de lamp (d.w.z. de uitstraling

21 Vgl het in noot 18 geciteerde werk van Kern.

22 Zie W.A.P. Smit, Van Pascha tot Noah, Zwolle 1956-1962, II 292 vv. voor een lijst van de plaatsen waar Vondel zich op uitspraken of inzichten van Heinsius of Vossius beroept.

23 Let wel: binnen het Duitse taalgebied had Curtius met deze vertaling een primeur: eerdere vertalingen van de Poetica in het Duits zijn niet bekend. In dit geval gebeurde het in Nederland slechts dertig jaar later!

24 M.H. Abrams, The Mirror and the Lamp: Romantic Theory and the Critical Tradition, Oxford 1953.

[p. 274]

en uitdrukking van wat de dichter ten diepste beweegt) is het symbool van het wezen der dichtkunst. De Griekse oudheid speelt in deze ontwikkelingen nog wel een positieve en stimulerende rol maar anders dan in de voorafgaande periode. Om te beginnen is het niet meer alleen Aristoteles' Poetica die (ofwel alleen of in combinatie met Horatius' Ars poetica) als richtinggevend wordt beschouwd want men gaat nu oog krijgen voor de waarde van het geschrift Over het Verhevene van (pseudo) Longinus.²⁵ Daarin is letterlijk ‘de verbeelding aan de macht’ gekomen (hoofdstuk xiv); uitgangspunt is dat grootsheid van geest zoniet de enige dan toch de beslissende voorwaarde is voor het ontstaan van verheven literatuur: deze laatste is immers niet anders dan de resonantie van de eerste (hoofdstuk ix en volgende). - Ook worden de Griekse dichters niet meer bestudeerd in een houding van trouwe uitlegging en slaafse bewondering: men gaat met nieuwe vragen en verwachtingen naar hun teksten toe, en vindt daar dan ook de verhoopte antwoorden en de nieuwe inspiratie.²⁶

Het land waar de nieuwe inzichten op het gebied van de theorie der schone kunsten en van de dichtkunst zich vooral manifesteren is Duitsland. Baumgarten, Lessing, Mendelssohn, Riedel publiceren hun werken in deze periode.²⁷ Van deze groep is Lessing (1729-1781) veruit de belangrijkste geweest. Kommerell²⁸ heeft overigens duidelijk aangetoond dat juist Lessing bij zijn beschouwingen over de dichtkunst ook inspiratie bleef zoeken in Aristoteles' Poetica maar anders dan de Franse classicisten dat gedaan hadden: hij zocht er geen rationalistische regels maar de principes van een poëtische humaniteit (of humane poëtica) waarin zintuiglijke waarnemingen en emotionele opwellingen weer serieus werden genomen.

2) Dit culturele klimaat, overgang van Verlichting naar Romantiek, is de context waarin de figuur van Michael Curtius thuis hoort. Zonder de allure van een Lessing te hebben deelde hij met hem zowel de interesse voor Aristoteles als de behoefte om ook aan eigen inzichten op het gebied van de theorie der dichtkunst uiting te geven.²⁹ In de zes Abhandlungen die hij aan zijn vertaling toevoegt toont hij zich onafhankelijk t.o.v. Aristoteles en probeert diens inzichten te confronteren met wat contemporaine theoretici beweren. Op de vraag of mimesis wel het wezen van de dichtkunst is antwoordt hij: ‘die Nachahmung der Natur..erschöpft nicht das Wesen der Dichtkunst’; in navolging van Baumgarten die de poezie omschreef als oratio perfecta sensitiva stelt hij dat ‘eine vollkommen sinnliche Rede das Wesentliche eines Gedichts ist’ (372). In andere gewichtige punten toont Curtius zich wel een getrouw volger van Aristoteles, met name inzake het centrale leerstuk van de waarschijnlijkheid als bindmiddel van de handeling. Het doel van de tragedie zowel als van de komedie wordt door Curtius echter weer on-aristotelisch, in een strikt-moralistische zin bepaald. Hij stelt: ‘Durch das Trauerspiel wird die Liebe zur Tugend, und der Hass des Lasters gewirket’ (391), en voorts: ‘noch ein edler Endzweck der Tragödie ist die Verbesserung der Leidenschaften’ (393)³⁰; voor de komedie geldt: ‘Das Laster soll in dem Lustspiele lächerlich gemachet werden, und die Verbesserung der Sitten soll der Endzweck seyn.’ (397) We zullen in afdeling (4) zien dat de Nederlandse bewerking zich zal distancieren van dit strakke moralisme.

25 Het begin van de ‘vogue’ kwam met Boileau's vertaling (1674); merkwaardig overigens dat het nu juist deze hyperclassicistissche dichter en criticus was die dit geschrift in Europa lanceerde. De eerste Nederlandse vertaling, gemaakt door P. le Clercq en getiteld Verhandeling over de Verheventheit en Deftigheid des Stijls, verscheen te Amsterdan in 1719. Een tweede kwam in 1811, van de hand van M. Siegenbeek; de derde is de kern van J. Hoogland's dissertatie, Groningen 1936. De meest recent gepubliceerde vertaling van Over het Verhevene is die van W.E.J. Kuiper, in 1980 verschenen te Amsterdam bij Athenaeum Polak & van Gennep.

26 Vooral in Duitsland brak deze nieuwe benadering van de Griekse oudheid door: Winckelmann voor wat de beeldende kunst betrof en J.G. Herder voor de letterkunde. De verering voor het ‘genie’, zo centraal in Herders literatuurvisie, is geheel in de geest van het tractaat Over het Verhevene maar allerminst Aristotelisch. Van groot belang was ook Friedrich Schegel. Een karakteristiek citaat uit diens Über das Studium der Griechischen Poesie (1795): ‘In Griechenland wuchs die Schönheit ohne künstliche Pflege und gleichsam wild. Unter diesem glücklichen Himmel war die darstellende Kunst nicht erlernte Fertigkeit sondern ursprüngliche Natur’ (geciteerd naar de uitgave bezorgd door E. Behler voor de UTB, Schöningh, Paderborn 1981, blz. 206.

27 Alexander Baumgarten, Aesthetica, 2 dln 1750-58. Gotthold Ephraim Lessing, Laokoon 1766 en Hamburgische Dramaturgie 1767-1769. Moses Mendelssohn, Betrachtungen über die Quellen und Verbindung der schönen Künste und Wissenschaften 1764. F.J. Riedel, Theorie der schönen Künste und Wissenschaften 1767.

28 Max Kommerell, Lessing und Aristoteles, Frankfurt am Main 1957.

29 Curtius had theologie gestudeerd te Rostock en was daarna zoals zovele onbemiddelde jonge academici zijn loopbaan begonnen als huisleraar bij adellijke families. Aan een van deze broodheren, August von Schwichelt staatsminister te Hannover, droeg hij zijn Poetica-vertaling van 1753 op. Later werd hij hoogleraar te Marburg met als opdracht poetica en rhetorica; andere poëticale publicaties van zijn hand zijn echter niet meer verschenen.

30 Hier zal de nederlandse vertaler van 1780 deerlijk ten val komen: ‘een nog edeler oogmerk des Treurspels enz.’: hij zag het duitse ‘edler’ aan voor een vergrotende trap!

[p. 275]

3) In Nederland was de theorievorming zoal niet in strikte zin afgeleid van, dan toch beïnvloed door wat er in Duitsland gebeurde, hoewel uiteraard ook nog steeds naar Frankrijk, in mindere mate naar Engeland gekeken werd. In 1766 verklaarde Rijklof Michael van Goens dat het bij de dichtkunst gaat om een persoonlijke, door smaak, gevoel en verbeelding geïnspireerde werkwijze die niet aan wetten onderworpen is en die aan de gemoedsgesteldheid uitdrukking geeft ‘in de onorde der vrijheid’ zoals hij het noemt³¹: een gedachtegang geheel in de trant van Lessing. Ruim tien jaar later (1778) verscheen de Theorie der schone kunsten en wetenschappen van de hand van Hieronymus van Alphen, in feite slechts een bewerking van het in noot 27 genoemde werk van Riedel. Belangrijkste stellingname in dit werk is dat niet het theoretisch verstand het kunstwerk schept door op een bepaalde stof de daarvoor geldende regels toe te passen, maar ‘de genie’, dwz. het oorspronkelijke, het persoonlijke in de kunstenaar dat door het gevoel gestuwd wordt. - Toch geldt ook voor Nederland dat het literaire klimaat nog in sterke maat bepaald blijft door het voorbeeld van de auteurs uit de klassieke oudheid en door de classicistische poëtica. Dezelfde van Goens van wie wij boven een uitgesproken romantisch geluid lieten horen, publiceerde in 1765 een verhandeling getiteld Vrymoedige Bedenkingen over de Vergelyking der Oude Dichteren met de Hedendaegsche³², waarin hij, deelnemend aan de Querelle des Anciens et des Modernes, de ‘oude dichteren’ in bescherming neemt tegen onberaden en slecht geargumenteerde kritiek; aan het eind van zijn essay zegt hij: ‘Het voorbeeld van de oude Grieksche en Latijnsche dichteren en de regels welken Aristoteles en Horatius uit dezelven getrokken hebben, dienen noch tegenwoordig ons tot uit dezelven getrokken hebben, ons tot een richtsnoer’ (303). En in hetzelfde jaar 1765 verscheen te Leiden een tractaat met richtlijnen voor dramatische poezie dat nog in alle opzichten classicistisch genoemd mag worden.³³

Het is daarom niet zo merkwaardig dat in dit tijdsgewricht, waar naast een opkomend nieuw en romantisch besef van literaire mogelijkheden nog een krachtig classicisme doorwerkt, het initiatief werd genomen tot een Nederlandse vertaling van Aristoteles' Poetica. Verrassend is wel dat hierbij een prominente rol is gespeeld door iemand die in onze Letterkunde geldt als de romanticus bij uitstek: Willem Bilderdijk.³⁴

Bilderdijk publiceerde in 1779 een vertaling van Sophocles' Oedipus Rex, vanuit de overtuiging dat de Griekse tragedie in haar oorspronkelijke vorm superieur was aan het Franse classicistische toneel.³⁵ In deze periode had hij zich ook verdiept in Aristoteles' Poetica zoals blijkt uit zijn brief aan Rhijnvis Feith d.d. 8 november 1779³⁶. Bilderdijk critiseert hier een opmerking die Hieronymus van Alphen in zijn Theorie (zie boven) gemaakt had met betrekking tot het begrip ‘episode’, nl. dat Aristoteles daarmee precies hetzelfde bedoelde als de Franse classicisten. Ten onrechte, want uit Aristoteles' tekst (zo schrijft Bilderdijk aan Feith) blijkt zonneklaar dat ‘dit Episode een onafscheidbaar, een noodzaaklijk gedeelte van het Treurspel is’, terwijl een Frans criticus had beweerd: ‘Een gelukkig en wel te pas gebracht Episode is in een Toneelstuk hetgeen het blanketsel, de mouches en de kleinodiën bij de Fransche Jufferschap zijn; dat is, zo ik

31 Voor deze uitspraak van van Goens zie J.C. Brandt Corstius, ‘De plaats van Rijklof Maria van Goens in de ontwikkeling van de Westeuropese literatuur’ in: De Nieuwe Taalgids 44 (1951) 193-202. R.M. van Goens was van 1766-1778 hoogleraar Grieks te Utrecht; vgl. D.C.A.J. Schouten, Het Grieks aan de Nederlandse universiteiten in de negentiende eeuw, Utrecht 1964, blz. 46 en 234-5.

32 Verschenen in de Nieuwe Bijdragen tot opbouw der vaderlandsche Letterkunde, zesde aflevering. Van deze tekst van R.M. van Goens is een herdruk (Groningen 1972) verschenen, voorzien van een uitvoerige inleiding en aantekeningen door J.C. Brandt Corstius (met hulp van W. van den Berg en L.Ph. Rank), onder de titel Een pleidooi uit 1765 voor de wetenschappelijke beoefening van de letterkunde.

33 Naauwkeurig Onderwys in de Tooneel-Poezy, en eenige andere deelen der Kunst, zowel van de Oude als Hedendaegsche Dichters, een product van het gezelschap Nil Volentibus Arduum, gedrukt te Leiden bij C. van Hoogeveen, Junior. Op dit werk werden wij gewezen door W. van den Berg.

34 Wie Bilderdijks literaire stellingnames wat nauwkeuriger in hun verloop volgt, ziet dat hij eigenlijk toch als classicist is begonnen. Voor deze ontwikkeling van Bilderdijk van classicist tot pur sang romanticus vgl. het essay van P.H. Schrijvers getiteld: Horatius' dichtkunst en Bilderdijks De Kunst der Poezij, gepubliceerd als blz. 61-89 van zijn Horatius Ars Poetica, Amsterdam 1980.

35 Edipus, Koning van Thebe, Amsterdam 1779, Voorafspraak blz. 4: ‘Ik heb eeniglijk beoogd het mijne toe te brengen tot ondersteuning van den vervallenden goeden smaak door ons terug te roepen tot den ooirsprong van het toneelspel en deszelfs gronden, welke hoe langs hoe meer verwaarloosd worden door den indrang van nieuwigheden’.

36 G. Kalff, ‘Onuitgegeven brieven van Bilderdijk aan Feith’, Tijdschrift voor Ned. Taal en Letterkunde, 24 (1905) 57-64.

[p. 276]

mij niet bedriege, zoveel gezegd, als 't een en ander zijn toevallige sieraadjen, eeniglijk aangelegd of om het onderwerp 't welk zij versieren behaaglijker te doen zijn, of om een groot en prachtig denkbeeld te geven van de rijkheid (van vernuft in 't eene en van schatten in 't andere geval) van die er gebruik van maakt’³⁷. Bilderdijk heeft er dan niet veel moeite mee om aan de hand van enkele Poetica-passages aan te tonen dat de Franse criticus ongelijk heeft. Deze interesse van Bilderdijk in de Poetica is niet zover gegaan dat hij zichzelf ertoe heeft gezet een Nederlandse vertaling te maken, maar hij maakt wel met instemming melding van het voornemen van ‘zeker boekverkooper’ (= A.F. Simonsz) om zo een vertaling te gaan uitgeven. Met enige trots vermeldt hij dat dit voornemen bij de boekverkoper ontstaan was nadat deze het voorwoord bij zijn (Bilderdijks) Oedipusvertaling had gelezen. Bilderdijk vindt dat dit initiatief prijzenswaardig zou zijn, ‘indien dit werk zo maar te vertalen was, gelijk men de geschriften van een Fransch' Bel-esprit overzet, sans souci en met een luchtige hand; doch 't geen ik reden heb van te vrezen dat niet al te wel voor den dag zal komen’³⁸. Met Lessing is Bilderdijk van mening dat de Poetica ‘nog nooit wel vertolkt is, en dat bij gebrek van vooraf 's mans samenstel van wijsbegeerte, en in 't bijzonder zijn theorie van de hartstochten wel te hebben beoefend’.³⁹ Fokke Simonsz zette zijn plannen door, maar was zo verstandig om in een vroeg stadium bij Bilderdijk advies in te winnen over de kwaliteit van wat er uit de handen van de vertaler kwam. Dat Bilderdijks advies zeer kritisch was, blijkt uit een brief die hij schreef aan Daniel van Alphen in december 1779: ‘Hoewel ik mij niet wilde inlaten, noch tot het kuischen van taal en uitdrukking, noch tot het verbeteren van den zin; ik kon echter niet af, mijn oordeel er over te geven. - De Taal mocht naauwlijks Neerduitsch heeten: de Vertaling vond ik getrouw doch niet zo zeer aan het oirsprongklijk als aan de Hoogduitsche en Fransche vertalingen van Curtius en Dacier: die ik, door den eenigen (Griekse, JMB & DS) text dien de Vertaler gebruikte, met des mans handschrift te vergelijken, door 't onderscheid (uit verschil van lezing ontstaan) bevond, dat door hem geraadpleegd, of zeg ik liever, gevolgd wierden; waarvan de ontdekking hem blozen deed’.⁴⁰ Bilderdijk zegt dan dat hij zelf gepoogd heeft deze blozende vertaler te helpen maar dat dat niet goed gelukte, ‘vermits de Vertaler, 't geheel niet in zijn geheugen hebbende, en vreemd in den stijl des Wijsgeers, de gegrondheid of ongegrondheid mijner tegenredenen niet wist te toetsen. Een zeer eenvoudige conjectuur, door welke ik zekeren volzin veel licht meende bij te zetten, durfde hij, schoon hij erkende dat zonder deze zeer geringe verandering de plaats geenerlei denkbeeld kon opleveren, en met dezelve alles klaar en consequent ware, niet aannemen.’

Bilderdijk gaf het toen op om zelf als corrector op te treden, en kwam op het idee dat een ander met meer gezag dan hijzelf had, misschien zou slagen waar hij gefaald had. Hij nam rechtstreeks contact met Simonsz: ‘Ik raadde den Boekverkooper (een zeer geschikt persoon, en die niet ontbloot is zelfs van vrij algemene kundigheden), zich tot den Hr. Wyttenbach te vervoegen, en hij heeft mij sedert gemeld, bij dien Heer in zijn aanzoek geslaagd te zijn: weshalve men tegenwoordig reden heeft om, zo de Vertaler slechts niet te stijfhoofdig is, alles van dit werkje te hopen’.⁴¹ ‘Alles’ is

37 De citaten zijn te vinden in de publicatie van Kalff (zie vorige noot), blz. 59.

38 Brieven van Willem Bilderdijk uitgegeven door W. Messchert, Amsterdam 1836-37, I p.4.

39 Zie uitgave vermeld in vorige noot, blz. 4-5. Bilderdijk is in deze periode kennelijk actief bezig geweest zichzelf in de Poetica te verdiepen, getuige zijn kritiek op wat Batteux van Aristoteles maakt. Batteux wil ‘het doel van de Dichtkunst in de navolging der schoone Kunsten stellen: dit doet Aristoteles niet. De Wijsgeer voert die navolging slechts aan als het (eenige en algemeene) middel om aan het doel van de Dichtkunst te voldoen. Aristoteles denkt veel fijner dan de Franschman’ (brief aan Jeronimo de Bosch van 24 febr. 1781, afgedrukt bij J. Bosch, Mr. W. Bilderdijks Briefwisseling, Wageningen 1955, blz. 117.

40 In de uitgave van Bilderdijks brieven geciteerd in noot 36. blz. 17.

41 Nog steeds naar de uitgave van B.'s brieven geciteerd in noot 36, blz.18. Daniel Wyttenbach (1746-1820) was een bekend graecus (vooral zijn editie van Plutarchus' Moralia is lange tijd de standaard-editie gebleven). Na van 1771 tot 1799 te Amsterdam gedoceerd te hebben, volgde hij in 1799 Ruhnke als op hoogleraar Grieks te Leiden. Uitvoeriger informatie over hem geeft Schouten (geciteerd in noot 31), blz.32-41.

[p. 277]

veel en de volgende (vierde) paragraaf zal moeten uitwijzen in hoeverre Bilderdijks hoop is vervuld.

De lezer van dit artikel zal nu intussen zeker nieuwsgierig geworden zijn naar de naam van de vertaler. Wij zijn er echter nog niet in geslaagd daar achter te komen. De door Bilderdijk in zijn correspondentie gedane en hier geciteerde uitspraken sluiten o.i. uit dat hij zelf geweest zou zijn; ook zijn de passages uit de Poetica die hij gebruikt in zijn discussie over het begrip episode (zie noot 36) geheel anders vertaald dan wat in de vertaling van 1780 te lezen is.

Er is slechts één informatiebron terzake van de identiteit van de vertaler, en dat is het slot van het voorwoord van de uitgever. A. Fokke Simonsz. zegt daar: ‘Betreffende deeze onze Vertaaling kunnen wy den Leezer verzeekeren, dat ze, met alle mogelyke getrouwheid, bearbeid en door den zeer Geleerden Heer Daniel WYTTENBACH Hoogleeraar in de Wysbegeerte in de Illustre Schoole deezer Stad, tegen de grondtext vergeleken is, voor welke minzaame bemoeijing wy zyn Wel Ed by deezen opentlyk onzen dank betuigen. Nog verzoeken wy den nauwkeurigen Leezer, de verschillende spelling deezer Verhandelingen ten goed te houden, wyl het werk van ARISTOTELES door een andere hand als dat van CURTIUS vertaald is, en de beide Vertaalers hunne eigene spelling gaarne behielden.’ Het enige dat men hieruit afleiden kan is dat de vertaling zelf door de ene van deze twee ongenoemde personen gemaakt is: iemand die dan wel bereid was om alle filologische kritiek van professor Wyttenbach te accepteren maar die tegenover zijn medevertaler op het stuk van spelling niet van wijken wist.

Nu is het niet uitgesloten dat de uitgever zelf een van deze twee vertalers is geweest. Want Arend Fokke Simonsz (1755-1812) was waarlijk niet alleen een uitgever en boekverkoper. Hij stond in zijn tijd bekend als een (autodidactische) geleerde met een encyclopedische belangstelling; in feite was hij veel meer een schrijver dan een uitgever. Bovendien is de zinsnede waarmee de bovenaangehaalde passus uit het voorwoord begint (‘Betreffende deeze onze vertaaling enz.’) voor tweeërlei uitleg vatbaar: de eerste persoon meervoud kan zijn die van de uitgever die in de plechtige pluralis spreekt, of die van een van de beide vertalers. Maar als dat al zo zou zijn, dan is het toch iets waarschijnlijker dat de uitgever zelf de Duitse verhandelingen van Curtius vertaalde, en niet de tekst van de Poetica. Want de brave Arend Fokke moest op zijn dertiende jaar als bediende bij de boekhandelaar van Esveldt de kost gaan verdienen; zijn poging om als zelfstandig boekverkoper en uitgever een naam te maken mislukte ‘wegens zijn te grooten ijver om nuttige boeken uit te geven’. Welnu, in deze korte periode van onsuccesvol uitgeverschap (van circa 1775 tot 1785) valt de Poetica-uitgave, en hij zal hierin nog wel niet de tijd en mogelijkheid gehad om zich voldoende kennis van het Grieks te verwerven. Pas daarna, toen hij een broodwinning zocht in privé-lessen en in klerkenwerk, is hij hard gaan studeren: hij heeft toen zelfs Hebreeuws en Arabisch geleerd.⁴²

4) Als we dan nu gaan proberen te komen tot een oordeel over de kwaliteit van deze eerste Nederlandse Poetica-vertaling dan blijkt in de eerste plaats dat Wyttenbach er niet zóveel zorg aan besteed heeft dat alle fouten van

42 Zie L.W.R. van Deventer, ‘Arend Fokke Simonsz. en zijn werken gezien in het verband van hun tijd’, Tijdschrift voor Taal en Letteren 13 (1925) 172-205. De biografische gegevens in de voorafgaande alinea zijn aan de verhandeling van v. Deventer ontleend.

[p. 278]

het soort waaraan Bilderdijk zich ergerde (nl. de gevallen waarin de vertaler niet zozeer naar het Griekse origineel als naar Curtius' vertaling had gekeken) eruit verdwenen. Zo worden meermalen namen van personen of plaatsen door de Nederlandse vertaler net zo fout weergegeven als door de Duitse: b.v. in 1448 a 35 Magnetes i.p.v. Magnes, in 1454 a 5 Kresphon i.p.v. Kresphontes, in 1461 b 35 Kallipides i.p.v. Kallippides en in 1459 a 25 Salamin i.p.v. Salamis. In 1449 b 18 wordt Aἰσχνλος...τòν λóγον πρωταγωνιστν παρϵσκϵύασϵ door beiden op dezelfde manier onjuist vertaald: ‘A. erfand den Begriff der Hauptperson’ (zo Curtius) en ‘A. heeft het begrip van een Hoofdpersoon gegeven.’ De correcte vertaling is ‘A. gaf aan de gesproken dialoog de hoofdrol’. Veelzeggend is ook dat waar in 1460 a 25-26 Curtius de woorden παράδϵλγμα t/m ἐκ τῶν Νίπτρων niet vertaalde, deze woorden ook in de Nederlandse vertaling niet aan bod komen. Als het voorwoord van de uitgever ons niet had geïnformeerd omtrent het voorbeeld van zijn uitgave, hadden we langs deze weg (een lijst van zgn. Bindfehler) de afhankelijkheid van de Nederlandse t.o.v. de Duitse vertaling kunnen bewijzen.

Veel talrijker en opvallender zijn echter de passages waar de beide vertalingen onderling afwijken en wel zo dat uit de Nederlandse versie een beter begrip van het Grieks blijkt. Zonder twijfel zijn deze kwaliteitsverbeteringen toe te schrijven aan het vernuft van Wyttenbach. Wij laten hier een selectieve lijst volgen (waarbij MCC staat voor de vertaling van M.C. Curtius, en AFS voor de vertaling die bij Arend Fokke Simonsz. verscheen).

1447 a 10 καλῶς. MCC: ‘regelmässig’, een typisch classicistische interpretatie; ook ϵὖ in 1448 b 35 vertaalt MCC met ditzelfde Duitse woord, terwijl AFS in het eerste geval met ‘goed’ in het tweede met ‘schoon’ vertaalt.

1448 a 2 κακία γὰρ καὶ ἀ ρϵτῇ τὰ ἤϑη διαφέρονσι πὰντϵς bij MCC foutief vertaald met: ‘weil die Sitten durch das Laster oder die Tugend unterschieden werden’; correct is AFS: ‘dewyl alle menschen, ten opzigte hunner zeden, door deugd of ondeugd onderscheiden zyn’.

1448 a 6 Παύσων bij MCC zowel in de vertaling als in de aantekening (20) foutief gespeld als ‘Parson’, correct bij AFS.

1448 a 21-22 ἤ ἕτϵρόντι γιγνόμϵνον: deze woorden, die nu juist het bewijs zijn van Aristoteles' goede begrip van Homerus' epische kunst, worden door MCC niet vertaald, door AFS wel.

1448 a 34 Χλωνίδον bij MCC zowel in de vertaling als in de aantekening foutief gespeld als ‘Chonnides’, correct bij AFS.

1449 a 1 ἀνάλογον πρός MCC: ‘Ähnlichkeit mit’, AFS correct: ‘betrekking tot’.

1449 a 11 τα φαλλιϰὰ ἅ ἕτι ϰαι νῦν διαμένϵι νομιƷόμϵνα luidt bij MCC: ‘unflätige Lieder welche noch itzt durch die Gesetze...eingeführt sind’; AFS: ‘onzuivere Liederen welken nog hedendaags volgens wetten gebruikelyk zyn’; als we even afzien van de preutsheid die beide vertalers het woord ‘phallisch’ doet omzeilen, is AFS correct terwijl MCC onzin schrijft.

1449 b 12 ἡ μέν MCC ‘das Trauerspiel’ een correcte interpretatie van de Griekse verwijzing, maar AFS heeft: ‘het Treurspel naamlyk, of eigenlijk deszelfs onderwerp’ hetgeen Aristoteles' bedoeling precies weergeeft.

1449 b 28 πϵραίνονσα τὴν τῶν τοιούτων παϑημάτων κάϑαρσιν: de

[p. 279]

fameuze katharsis-frase. MCC: ‘welche uns von den Fehlern der vorgestellten Leidenschaften reinigt’; AFS: ‘die de zuivering van diergelyke hartstogten te weeg brengt’. De Duitse versie is wel zeer moralistisch, de Nederlandse laat althans andere mogelijkheden van interpretatie open.

1450 a 27 Ζϵῦξις MCC zowel in de tekst zelf als in aant. 90 abusievelijk ‘Xeuxis’, AFS correct.

1452 b 36 ούτϵ γὰρ φιλάνϑρωπον MCC: ‘weil es weder Vergnügen erreget usw.’, AFS: ‘noch het menschlievende enz.’

1453 a 34 τὴν τῶν φϵάτρων ἀσϑένϵιαν MCC: ‘die Schwachheit der Schaubühne’, hetgeen onzin is (alsof het om een gebrek aan stevigheid van het toneelgebouw zou gaan!); AFS: ‘de zwakheid der aanschouwers’.

1453 b 3 ὅπϵρ ὲστι ποιητοῦ ἀμϵίνονος MCC (met een geheel foute beoordeling van de syntactische functie van de beide laatste woorden): ‘dieses ist einem Dichter anständiger’; AFS vermijdt deze fout: ‘dit is eenen uitmuntenden Dichter het meest eigen’.

1453 b 31 τὴν φιλίαν MCC laat dit onvertaald; AFS biedt een invullende vertaling die precies aangeeft wat Aristoteles moet hebben bedoeld: ‘hunne verknogting met den Persoon, tegen welke zij die gepleegd hebben’.

Deze lijst is verre van volledig, maar voldoende om een indruk te geven van de grotere en kleinere fouten van Curtius die in de Nederlandse vertaling vermeden zijn.

Drie opmerkingen tenslotte over de Nederlandse Poetica-uitgave. In de eerste plaats: A.F. Simonsz. heeft, zoals hij in zijn voorwoord (blz. X) zegt, ‘het 20ste, en een gedeelte van het 21 en 22ste, als in de Grieksche Prosodie en Spraakkunst t'huis hoorende, overgeslagen’. In de tweede plaats: hij volgt Curtius in diens verwerping van de drastische omzetting van hoofdstukken die Heinsius had geïntroduceerd.⁴³ In de derde plaats is het zo goed als zeker niet één editie van de Griekse test van de Poetica geweest die als uitgangspunt diende voor het werk van de onbekende vertaler en diens hooggeleerde verbeteraar: omdat Curtius in zijn voorwoord keurig had opgesomd welke uitgaven en commentaren hij allemaal kende (en gebruikte?) hebben de Nederlanders in elk geval van deze uitgaven geweten, en vermoedelijk (Wyttenbach zeer zeker) ook meerdere ervan geconsulteerd.

De conclusie van ons betoog onder (4) mag zijn dat de Nederlandse vertaling gunstig afsteekt bij het Duitse voorbeeld: enkele fouten van Curtius zijn door de controle geglipt maar op veel meer plaatsen zijn ze vermeden; er is intelligent en op sommige plaatsen ook uitbreidend vertaald in die zin dat de bedoelingen van Aristoteles die door de kortheid van zijn uitdrukking⁴⁴ niet steeds duidelijk zijn, onder woorden worden gebracht.

5) Onmiddelijk na het uitkomen van deze Poetica in 1780 kwamen er lovende reacties. De eerste verscheen in de Boek zaalder geleerde waerelt 134 (april 1781) 406-411. Daarin stelt de recensent dat de vertaling ‘met de grootste vlijt in acht genomen is’ (blz.411), en hij benadrukt het belang van de theorie voor de praktijk en de kritiek der dichtkunst: ‘Hoeveel groote geesten zijn er niet door gebrek aan eene handleiding tot den goeden smaak door hun onbepaald genie op den dwaalweg des valschen vernufts verlooren geraakt?’ (blz.407). Daarom moet men bij de onovertroffen antieke auteurs

43 Zie daarover in ons artikel blz. 3 met noot 12. De conservatieve tekstbehandeling van Curtius blijkt uit zijn bewoordingen (in het voorwoord): ‘Ich bin aber dennoch der gewöhnlichen Ordnung nachgegangen, da selbst Herrn Heinsius Ordnung nicht nach den strengsten Regeln der Vernunftlehre eingerichtet zu seyn scheint, und überdem eine solche Veränderung für allzu gefährlich und verwegen angesehen werden konnte.’

44 Zie daarover meer in de inleiding van de Poetica-vertaling gemaakt door N. van der Ben en J.M. Bremer (Atheneum Polak & van Gennep, Amsterdam 1986).

[p. 280]

in de leer gaan: de hoge kwaliteit van Shakespeare, Dryden, Klopstock en anderen is alleen mogelijk geweest omdat zij in de leer gingen bij Homerus en de tragici, bij Theocritus en Pindarus. Wie geen Grieks of Latijn kent, moet het hebben van goede vertalingen, en daaronder rangschikt de recensent ook deze vertaling van de Poetica. De tweede bespreking verscheen in de Algemeene Nederlandsche Letteroefeningen (1781) 1, blz. 160-164. De recensent spreekt van ‘eene naauwkeurige Nederduitsche vertaaling der Verhandelinge van Aristoteles over de Dichtkunst, door eene bekwaame hand (wie, o wie dan? JMB & DS) uitgevoerd’ (blz.160). Het grootste deel van de recensie wordt echter in beslag genomen door een verslag van de opvattingen van Curtius zoals die uit diens verhandelingen blijken.

In hetzelfde jaar 1781 waarin deze beide besprekingen verschenen hield Jeronimo de Bosch een Verhandeling over de Regelen der Dichtkunde voor het Teyler's Tweede Genootschap.⁴⁵ In tegenstelling tot wat men verwachten zou wijdde de spreker in het geheel geen aandacht aan de recente Poetica-vertaling; hij sloot zich in meerdere opzichten aan bij de theorieën van van Alphen (= Riedel) waarin het dichterlijk ‘genie’ centraal stond (zie ons artikel, blz.9) hoewel hij beweerde wel vast te houden aan de navolging der antieke schrijvers. Een ander invloedrijk man was Jacobus Bellamy, maar ook in diens Poetische Spectator van 1784 ontbreekt iedere verwijzing naar de nieuwe Nederlandse vertaling.

De periode van de overheersing van Nederland door de Fransen moge in literair opzicht niet geheel een vacuum zijn⁴⁶, voor wat de Poetica betreft was zij dat wel. Pas in de negentiende eeuw komen er weer enkele belangrijke verwijzigingen naar of argumenten vanuit de Poetica voor in het Nederlandse literaire debat. Petrus van Limburg Brouwer (1795-1847), later bekend geworden als schrijver van historische romans over onderwerpen uit de Griekse oudheid, houdt op zijn drieëntwintigste jaar een verhandeling voor de Hollandsche Maatschappij van Fraaye Kunsten en Wetenschappen waarin hij Aristoteles' tragediedefinitie ter sprake brengt en deze in strikt moralistische zin interpreteert; als schrik en medelijden de voornaamste elementen van de tragedie zijn, dan is het doel van het treurspel, zo zegt hij, ‘het veredelen en het zedelijk nuttig wijzigen van die beide den mensch zo hevig schokkende aandoeningen’.⁴⁷ In zijn twee jaar later verschenen dissertatie uit hij zich in dezelfde zin en sluit zich nog sterker aan bij de denkbeelden van Lessing wiens afkeer tegen het Franse classicisme hij deelt.⁴⁸

Ook zijn ietwat oudere tijdgenoot Johannes Kinker (1764-1845) treedt in discussie met Aristoteles: hij is het niet eens met diens theorie van het epos. In de voorrede bij deel III van zijn gedichten verwijt hij Aristoteles dat deze het heldendicht gevangen houdt binnen de grenzen van wat mogelijk is terwijl deze kunstvorm er nu juist een is ‘waarin de Dichter meer dan in eenige andere aan zijne vrije scheppende verbeelding bot mag, ja moet vieren’.⁴⁹ Kinkers kritiek raakt hier echter niet zozeer Aristoteles als wel zijn classicistische commentatoren: want in 1460 a 26-27 van de Poetica staat (geciteerd naar de 1780 vertaling): ‘de Dichter behoort veeleer onmogelyke, maar tevens waarschynelyke dingen, dan mogelyke, maar ongelovelyke te verkiezen’ en in 1461 b 15: ‘het is waarschynelyk, dat

45 Afgedrukt in Verhandelingen Teyler's Tweede Genootschap (1783) II. Vgl. W. van den Berg, ‘Het literaire genootschapsleven in de eerste helft van de negentiende eeuw’ in De negentiende eeuw 7 (1983) 146-179.

46 Tijd voor rustige discussie over poëticale problemen was er niet; wel verschenen er teksten die men als ‘verzetsliteratuur’ beschouwen kan: van Cornelis Loots De Batavieren ten tijde van Julius Caesar (1805). Jan Frederik Helmers Lijkzang op het graf van Nederland (1795). Zie G. Knuvelder, Geschiedenis van de Ned. Letterkunde III 2, blz. 123-129.

47 ‘Redevoering behelzende eene beschouwing van de voornaamste denkbeelden in het Grieksche Treurspel heerschende met betrekking tot deszelfs doelmatige werking op het menschelijk hart’, Mnemosyne 7 (1818) blz. 74-75, vgl. ook 77.

48 Specimen Academicum Inaugurale de ratione qua Sophocles veterum de administratione et justitia divina notionibus usus est ad voluptatem tragicam augendam, Leiden 1820, blz. 21 e.v.

49 Voorrede op deel III van zijn Gedichten, Amsterdam 1819-1821, blz. VIII-IX.

[p. 281]

'er ook onwaarschynelyke dingen gebeuren’. Nog op andere plaatsen in dit voorwoord blijkt dat Kinker met de Poetica bezig is geweest, bv. waar hij spreekt over de verhouding tussen poëzie en versificatie⁵⁰ en over het verbazingwekkende (τὸ ϑαυμαστόν) als meeslepend elemement in het heldendicht⁵¹.

Ook Jacob Geel (1789-1862) heeft zich zeer aandachtig met de Poetica, althans de beroemdste passage daarvan, beziggehouden. In een boekbespreking van zijn hand, verschenen in de Gids van 1839,⁵² gaat hij uitvoerig in op het katharsisprobleem, en geeft daar de volgende uiteenzetting, die wij vanwege het grote en niet alleen historische belang ervan volledig citeren:’ De zin is misschien eenvoudiger dan men tot hiertoe gemeend heeft: men zou, in den geest van den Wijsgeer, het Treurspel kunnen noemen: een' afleider voor schrik en medelijden (deze cursivering, zoals ook andere verderop, is van Geel). In het gemoed van den mensch ligt de brandstof dier hartstogten: zij ontvlammen soms al te sterk in de werkelijkheid van het leven. Het Treurspel wekt ze op, maar leidt ze af in het kunstgenot (τὴν ἀπὸ ἐλέου καὶ φόβου σιὰ μιμήσϵως ἡδονήν, zegt Aristoteles, A.P. XIV,5)⁵³. De ziel voelt verligting en is tegelijk aangenaam gestreeld. Hieruit zou volgen, dat Aristoteles aan geen blijvende zedelijke verbetering gedacht heeft; indien hij dit gedaan had, dan zou Hermann den wijsgeer met regt verweten hebben, dat zijne definitie onvolledig is. Want schrik en medelijden kan men dagelijks in het leven ondervinden: en wat doet het tot de verbetering van het gemoed, of de oorzaak dier twee aandoeningen in iets wezenlijks ligge, of slechts uit nabootsing ontsta? Aristoteles zou dus de hoofdzaak vergeten hebben, namelijk kunst of sublimiteit. Nog meer: de definitie, in dezen zin opgevat, zou ongerijmd zijn. Zou de Wijsgeer bedoeld hebben, dat, wanneer ik in het werkelijk leven een voorwerp van schrik of medelijden ontmoet, die aandoeningen zuiverder en edeler bij mij zijn zullen, zoo ik te voren door kunstig nagebootste voorwerpen verschrikt ben geweest of medelijden heb? Neen, daarin gaat het leven boven de kunst: ik zou het veel liever willen omkeren, en staande houden, dat, wie in het leven ontroerd kan zijn over een treurig feit, of innerlijk door medelijden bewogen bij de smart van anderen, in den Schouwburg meer genieten zal dan de ongevoelige. Aristoteles heeft aan geen zedelijke verbetering of veredeling van hartstogten gedacht: zijne Kάϑαρσις, zuivering, behoeft niets meer dan eene ontleediging voor het oogenblik te beteekenen. Evenals ϰαϑαιρϵιν αἷμα en ϰάϑαρσις ὰ γους Grieksch is, zoo is ϰάϑαρσις τῶν τοιούτων παϑημάτων de zuivering of wegneming van schrik, medelijden, hoop, vrees, angst enz. die de beschaafde mensch behoefte heeft om te gevoelen, en bij de voorstelling eener schoone nabootsing gevoelen kan, zonder het pijnlijke, dat ze in het werkelijke leven vergezelt.’ Tot zover Geel.

Het zeer bizondere in deze uitleg is dat Geel daarmee zijn tijd vooruit is. Pas in 1857, achttien jaar na Geels recensie, publiceerde Jacob Bernays zijn later beroemd geworden beschouwing waarin hij de aristotelische katharsis als een therapeutisch gebeuren beschreef.⁵⁴ Het is uiteraard hier niet mogelijk de gehele katharsis-discussie voor en na Bernays te rapporteren⁵⁵, maar zonder aarzeling kan gesteld worden dat het een blijk is van

50 tezelfder plaatse, blz. XIII. vgl. ook G.J. Vis, Johannes Kinker en zijn literaire theorie, Zwolle 1967, blz. 194.

51 tezelfder plaatse blz. XII en Poetica 1460 a 11 e.v.

52 Geel besprak een boek van J.W. Elink Sterk, Over den Schrik en het Medelijden in het Grieksche Treurspel, Leiden 1838 in De Gids van 1839 blz. 29-37. Het aanstonds in ons betoog geciteerde stuk staat op blz. 35.

53 Dit is 1453 b 12 volgens de thans altijd aangehouden nummering van de blz. en regels naar de Aristoteles-editie van 1. Bekker, Berlijn 1831-1836.

54 Jacob Bernays, ‘Grundzüge der verlorenen Abhandlung des Aristoteles über die Wirkung der Tragoedie’, in: Abhandlungen der Hist. Philolog. Gesellschaft, Breslau, 1.Band 1857.

55 Men leze het essay daarover dat toegevoegd is aan de Poetica-vertaling van van der Ben en Bremer, vermeld in noot 44.

[p. 282]

Geels scherpzinnigheid⁵⁶ dat hij met deze interpretatie naar voren kwam lang voor en onafhankelijk van Bernays. Geel was zich ook terdege bewust van de nieuwheid van zijn uitleg. Aan Simon Karsten, hoogleraar Grieks te Utrecht, schreef hij nog voor het in druk uitkomen van zijn recensie, op 4-1-1839 een brief waarin hij hem die recensie ter lezing aanbeval; hij voegt eraan toe: ‘Ik heb erin geketterd. maar zeg mij bij gelegenheid uwe opinie over die nieuwe uitlegging van de veel besprokene plaats van Aristoteles’.⁵⁷ Het typeert Geels speelse geest dat hij zijn eigen oorspronkelijkheid hier afdoet als ‘ketterij’. Karsten had overigens wel veel tijd nodig om Geels ideeën te verwerken; pas nadat Bernays' publicatie was verschenen, sprak hij zijn eigen inzicht uit. Zonder van Geel melding te maken sloot hij zich aan bij Bernays' stelling dat Aristoteles' gezichtspunt ‘ein pathologischer, kein moralischer’ was en besteedde een lange voordracht voor een Utrechts gezelschap eraan om Bernays' opvatting bij hen te introduceren.⁵⁸ Maar in wezen had Geel dit op een halve bladzijde allemaal reeds neergelegd.

Hiermee is een hoogtepunt maar ook tegelijk een eindpunt bereikt inzoverre dat in de verdere ontwikkeling van de Nederlandse literaire theorie en praktijk de Poetica eigenlijk geen noemenswaardige rol meer heeft gespeeld. Na Karsten hebben uiteraard nog andere Nederlandse classici, hoogleraren en hun promovendi, zich met de Poetica bezig gehouden, maar het opvoeren van hun namen en van de titels van hun studies valt buiten de opzet van dit artikel. Het ging er hier vooral om, aan te tonen dat de tekst van Aristoteles' Poetica pas op een relatief laat moment een weg naar Nederland gevonden heeft, toen men in andere landen (Italië, Frankrijk) dit geschrift al volop hanteerde als richtlijn bij de pogingen om tot een letterkunde in de eigen taal te komen die met de veelbewonderde klassieke voorbeelden zou kunnen wedijveren. Dankzij het hoog niveau van wat Heinsius van Vossius bijdroegen is deze zeventiende-eeuwse Nederlandse receptie van de Poetica ook in Europees verband belangrijk geworden.

De dappere poging van Arend Fokke Simonsz. is echter geen begin geweest van een ‘tweede aristotelische golf’: hij had het tij tegen, en de Romantiek leende aan Aristoteles het oor niet of ternauwernood, ondanks alle belangstelling die Bilderdijk voor de totstandkoming van deze vertaling aan de dag legde.

Ook in de twintigste eeuw heeft zich in Nederland niets voorgedaan dat zou vergeleken kunnen worden met de bewonderende en creatief-doorwerkende arbeid van de ‘Aristotelians’ van Chicago (Richard McKeon, Elder Olson e.a.)⁵⁹ die met hun op Aristoteles gebaseerde essays aan het New Criticism een belangrijke bijdrage hebben geleverd; noch ook met de kritische en konstruktieve oppositie tegen een aantal echte en vermeende aristotelische ideeën zoals Bertolt Brecht die uitwerkte in zijn beroemde Kleines Organon für das Theater.

Welke ontvangst aan de nieuwe, in 1986 verschenen Nederlandse vertaling van de Poetica ten deel zal vallen, moet de toekomst uitwijzen. Het ziet er niet naar uit dat deze direct betrokken zal worden in het debat over literatuur (DE BRANDENDE KWESTIE?); eerder in de academische bestu-

56 Jacob Geel staat vooral bekend als begaafd essayist en als bibliothecaris van de Leidse U.B.; hij was echter in de eerste plaats een classicus en wel in het bizonder een graecus. Hij had bij D.J. van Lennep in Amsterdam gestudeerd, stond in nauw contact met Cobet, de vermaarde Leidse hoogleraar Grieks, en heeft aan het vak twee grote professionele publicaties bijgedragen: een editie van de zgn. Olympicus (XII in de ed. van von Arnim) van Dio Chrysostomus (Leiden 1840) en een editie van Euripides' Phoenissae (Leiden 1846). Over Geel als classicus vindt men uitvoerige informatie in A.G. Wientjes, De Jacobo Geel philologo classico, Leiden 1909.

57 Deze zinnen uit Geels brief zijn te vinden op blz. 62, noot 2 van de in de vorige noot vermelde diss. van Wientjes.

58 ‘Over het wezen en de werking van het Treurspel volgens Aristoteles’ in: Handelingen van het Utrechtsch Provinciaal Genootschap, (1858) 15-28.

59 Vgl de bundel Critics and Criticism: Ancient and Modern, ed. R.S. Crane, Chicago 1952.

[p. 283]

dering van de literatuurwetenschap aan universiteiten en leraarsopleidingen. Maar men kan nooit weten; in elk geval zal ook nu Aristoteles' rol nog wel niet geheel uitgespeeld zijn.⁶⁰

60 Wij danken W. van den Berg en G.J. Vis die dit werkstuk in een voorlaatste versie hebben gelezen en ons met hun kritiek en suggesties hebben geholpen.