Spektator. Jaargang 15

[p. 348]

Laten als vormer van een nieuwe wijs
E.C. Schermer-Vermeer

Samenvatting:

In dit artike¹ wordt geprobeerd de vorm en betekenis te karakteriseren van zinnen als Laten wij doorgaan, die een specifiek zinstype vertegenwoordigen dat zich heeft ontwikkeld uit een imperatiefconstructie. Voor die karakterisering wordt aansluiting gezocht bij de beschrijving van de imperatief en er wordt geprobeerd zo nauwkeuring mogelijk aan te geven hoe de ontwikkeling uit de imperatief zich qua vorm en betekenis voltrokken heeft. De uiteindelijke doelstelling is, het theoretisch karakter van het begrip ‘vorm’ te illustreren.

1 Dit artikel is de schriftelijke neerslag van een lezing gehouden op 4 juni 1985 in het kader van twee lezingendagen over het werkwoord, georganiseerd door de afdeling taalkunde van het Instituut voor Neerlandistiek te Amsterdam. De noten 4) en 8) vinden hun oorsprong in vragen die na afloop van de lezing werden gesteld.

1. Laten

Zin (1) is een voorbeeld van het zinstype dat ik wil bespreken:

(1)	Laten wij doorgaan.

Dit zinstype, dat ik voorlopig de laten-constructie zal noemen, is mijns inziens vooral interessant, omdat bij de beschrijving ervan blijkt hoe abstract het begrip ‘vorm’ kan zijn. Daardoor wordt het theoretisch karakter van dat begrip benadrukt, hetgeen mij van belang lijkt in verband met het voorkomende misverstand dat het uitgangspunt van de eenheid van vorm en betekenis, gebaseerd als dat is op de communicatieve functie van taal, de aanname van een zo abstracte vorm als hier wordt voorgesteld, niet toe zou staan².

Een zin als (1) is ontstaan uit een imperatief als (2):

(2)	Laat ons doorgaan

naar men aanneemt in de loop van de 14e en 15e eeuw (zie het WNT deel VIII, kolom 1144-1160 en de daar genoemde literatuur, en bv. Stoett 1971). Bij de overgang van (2) naar (1) is men het object bij laten als een subject gaan opvatten, en in overeenstemming daarmee is er congruentie ontstaan tussen die nominale constituent en de werkwoordsvorm. Vormelijk is de laten-constructie dan ook als volgt af te bakenen: ze begint met een finiete werkwoordsvorm in het praesens (laten) die in getal congrueert met het eventuele subject (‘eventuele’ omdat er van dit type ook zinnen zijn als Laat er gemusiceerd worden, die naar mijn oordeel geen subject bevatten, ook geen ‘dummy-subject’ of ‘plaatsonderwerp’ (zie Schermer-Vermeer 1985). Omdat bv. ook vraagzinnen deze vorm kunnen hebben, moet er nog een onderscheidend kenmerk toegevoegd worden, en dat is de paradigmatische eigenschap dat er met dit zinstype geen ander type zin of constructie correspondeert. Daar bedoel ik het volgende mee: naast (1) komen geen zinnen voor als:

(3)	Wij laten doorgaan.
(4)	Laten wij doorgaan?
(5)	Laat doorgaan.

2 Dit is een misverstand, of men die met het uitgangspunt van de eenheid van vorm en betekenis samenhangende vermeende concreetheid nu als een bezwaar ziet, zoals aan generatieve zijde wel gebeurt, of juist als een pluspunt.

[p. 349]

Zulke zinnen bestaan wel, maar zij corresponderen niet met zin (1), zoals blijkt uit het feit dat bij (3), (4) en (5) de referent van de subject-NP, resp. de aangesproken persoon niet degene is van wie het ‘doorgaan’ verwacht wordt, terwijl dat bij (1) wèl zo is. Ofschoon men op het eerste gezicht wellicht zou kunnen denken dat ook naast een type zin als

(6)	Mogen wij doorgaan.

geen corresponderende zinnen voorkomen, blijkt de situatie daar bij nadere beschouwing toch anders, omdat naast bv.

(7)	Moge God u behoeden.

wel staat:

(8)	God moge u behoeden.

Wat de betekenis van de laten-constructie betreft, zijn in de literatuur verschillende benamingen in omloop, die afhankelijk zijn van de wijze waarop de constructie gebruikt wordt. Is dat als in (1), dan wordt ze adhortatief genoemd, bij (9) spreekt men van een wens, gebruik als in (10) heet conditioneel, dat in (11) concessief, en (12) wordt een uitroep genoemd die verrassing uitdrukt: (zie bv. de ANS 1984 en van Dale 1976).

(9)	Laten die lezingen doorgaan.
(10)	Laten we doorgaan, (dan weten we zeker dat ze de zaal uitlopen).
(11)	Laten wij (wat lang) doorgaan, (we werken wel het hele programma af).
(12)	(We dachten dat het programma wel ingekort zou worden), laten we (nou) doorgaan!

Gaan we er vanuit dat we in al deze gevallen met één en dezelfde constructie te maken hebben, dan moeten de met deze benamingen corresponderende verschillen als mogelijke interpretaties van één en dezelfde constructiebetekenis geduid kunnen worden, en moet er dus geprobeerd worden die betekenis zo te omschrijven dat de verschillende interpretaties er inderdaad bij onder te brengen zijn. Vanwege de afkomst van de constructie wil ik voor de betekenisomschrijving aanknopen bij de betekenis van de imperatief, waarvan een naar mijn smaak voorbeeldige beschrijving wordt gegeven in Proeme 1984. Onder een imperatiefconstructie (door hem ter onderscheiding van andere in omloop zijnde imperatiefnoties ‘imperativus’ genoemd) verstaat Proeme een constructie die begint met een persoonsvorm die overeenkomt met de vorm die ook bij ik wordt gebruikt (in het geval van (2) dus laat), niet gevolgd door een nominale groep in de functie van subject (zgn. ‘congruerende’ imperatieven als Gaat u zitten worden door hem buiten beschouwing gelaten). De betekenis van de imperativus wordt als volgt gekarakteriseerd: de spreker zet de toegesprokene er toe aan zichzelf te beschouwen als in het genoemde de rol vervullend die anders (bij een ander zinstype) zou worden vervuld door de referent van het subject (p.241-245). De betekenis van (2) is dus: de spreker zet de toegesprokene(n) er toe aan zichzelf te beschouwen als de rol vervullend die zou worden vervuld door bv. de referent van Hij in Hij laat ons doorgaan. Aan deze ‘betrekkelijk vaag’ genoemde betekenis wordt in het gebruik een meer concrete interpretatie gegeven,

[p. 350]

met name wat betreft de bedoelingen van de spreker en de aard van de toegesproken persoon. Het kan de spreker met zijn aansporing te doen zijn om een realisatie van het genoemde (de zgn. ‘uitvoeringsinterpretatie’), of het gaat hem er om dat de toegesprokene het genoemde beziet met zijn al dan niet erbij vermelde consequenties (de zgn. ‘voorstellingsinterpretatie’), of hij heeft beide mogelijkheden tegelijk op het oog (p.245-246). Van een uitvoeringsinterpretatie is bv. sprake als een spreker met (2) beoogt te bereiken dat er wordt doorgegaan, terwijl een voorstellingsinterpretatie meer voor de hand ligt bij bv.:

(13)	Laat ons doorgaan en ze lopen de zaal uit.

waarmee meestal een niet-doorgaan zal worden beoogd, terwijl daar ook beide interpretaties tegelijk aanwezig kunnen zijn. De toegesprokene kan volgens Proeme of worden opgevat als een (of meer) individu(en), òf als een willekeurig specimen van het mensdom; de uitvoeringsinterpretatie gaat zijns inziens gepaard met de eerste opvatting, bij de voorstellingsinterpretatie kan de toegesprokene op beide manieren worden opgevat.

Dat zich uit een imperatief als (2) een constructie als (1) heeft kunnen ontwikkelen, staat vormelijk bezien onder meer in verband met het feit dat het objectschap van het direct object bij laten alleen aan de morfologische vorm van die nominale constituent herkenbaar is, als het een persoonlijk voornaamwoord is (en dan nog niet eens altijd). Is die nominale constituent geen pronomen, als in:

(14)	Laat de voorzitter doorgaan.

dan kan het object gemakkelijk als subject van de zin worden opgevat, omdat de betekenis van zinnen met laten + object + infinitiefcomplement zo is, dat de referent van de object-NP de rol heeft van ‘uitvoerder’ van dat wat in het infinitiefcomplement wordt genoemd (waarom het in de generatieve grammatica dan ook onderliggend als subject is beschouwd). In zinnen met een meervoudige NP als object, zoals:

(15)	Laat de sprekers doorgaan/ laat ze doorgaan.

is die vormverwarring niet mogelijk, maar wel kan hier een rol gespeeld hebben dat de vorm laat in verbinding met een enclitisch persoonlijk voornaamwoord in het middelnederlands ook als le en 3e persoon meervoud in gebruik was, en later nog als le persoon meervoud, als in:

(16)	La(at) we weggaan.

(zie bv. het WNT, deel VIII). Wat de betekenisontwikkeling betreft, kan in de eerste plaats opgemerkt worden, dat degenen die ertoe worden aangespoord iets te bewerkstelligen of toe te laten, in bepaalde gevallen kunnen behoren tot degenen die geacht worden dat wat bewerkstelligd of toegelaten moet worden uit te voeren. Dit is met name het geval als het object bij laten het persoonlijk voornaamwoord ons is, zo gebruikt dat het de toegeprokene(n) insluit. Zin (2) bv. kan gebezigd worden tegenover een gehoor, als het de bedoeling is dat dat gehoor mèt de spreker doorgaat. Het gehoor wordt er dan toe aangezet mede bij zichzelf iets te bewerkstelligen, en omdat het initiatief tot uitvoering daarvan

[p. 351]

dan ook bij dat gehoor ligt, is er weinig noodzaak tot het onderscheiden van twee instanties: één die aangespoord wordt tot het bewerkstelligen van iets, en één die dat wat bewerkstelligd moet worden uitvoert. Zij zijn immers één en dezelfde, en zouden samen kunnen vallen, hetgeen gebeurd is in (1) (deze betekenisontwikkeling wordt ook geschetst in T(erwey) 1891, p.274)³. Ook kan de spreker, in tegenstelling tot wat Proeme stelt, bij een imperativus met laten wel degelijk de realisatie van het genoemde op het oog hebben, zonder dat de toegesprokene een reëel individu is, die bij machte is het genoemde te bewerkstelligen of te verhinderen. Vergelijk bv. zin (17):

(17)	Laat mij vandaag geen hoofdpijn krijgen.

De toegesprokene is hier een soort fictieve instantie, en daardoor nadert de betekenis van de imperativus hier die van een wens zonder meer: de rol van de toegeprokene zou wel kunnen vervallen, en dat werkt in de hand dat een zin als:

(18)	Laat de voorzitter geen hoofdpijn krijgen.

wordt opgevat als een dringende wens, waarbij de voorzitter als subject wordt gezien. In deze beide typen gebruiksgevallen is er aanleiding om niet meer te denken aan een imperativus met een samengestelde inhoud waarin ten minste twee referenten een rol spelen, maar aan een zin met een enkelvoudige inhoud met minimaal een referent, die van het subject van de zin. Bij de overgang naar de laten-constructie is het verdwijnen van een referent, die van de aangespoorde persoon, een feit geworden⁴. In de betekenisomschrijving moet dit onder meer hierin tot uitdrukking komen, dat er nu geen instantie meer genoemd wordt die de rol vervult die ‘bij een ander zinstype’ vervuld zou worden door de referent van het subject, want zo'n zinstype is er niet meer. Omdat er geen toegesproken persoon meer wordt aangezet tot iets, resteert dan: de spreker geeft de wens te kennen dat men zich indenkt dat dat wat de zin minus laten noemt, bewerkstelligd of toegelaten wordt⁵.

Het wenskarakter wordt door de vorm van de constructie tot uitdrukking gebracht; hierin verschillen laten-constructies van zinnen als (19) en (20), die ook een wens tot uitdrukking brengen of kunnen brengen:

(19)	Ik wil dat wij doorgaan.
(20)	Wij moeten doorgaan.

Het wensaspect is daarin gekoppeld aan de lexicale betekenis van resp. willen en moeten; de zinnen bevatten bovendien uitspraken over de wenselijkheid van iets, terwijl de laten-constructie zelf een wens constitueert.

De in het begin opgesomde interpretaties moeten nu bij de boven omschreven betekenis ondergebracht kunnen worden. Voor de wensinterpretatie van zinnen als (9) is dat niet moeilijk: we hebben hier te maken met de betekenis van de laten-constructie in de uitvoeringsinterpretatie. Bij een zin als (10) daarentegen

(10)	Laten we doorgaan (dan weten we zeker dat ze de zaal uitlopen).

prevaleert de voorstellingsinterpretatie; de spreker geeft hier de wens te kennen dat men zich het bewerkstelligen of toelaten van het doorgaan van de ‘we’ in-

3 De betekenis van de imperativus maakt ook dat een imperativus met laat en een daarvan afhankelijk object in de 2de persoon niet gebruikelijk is als het complement van laten iets noemt waartoe de referent van het object zelf het initiatief kan nemen, als in Laat je(zelf) doorgaan. Is het de bedoeling de toegesprokene tot doorgaan te bewegen, dan is daarvoor de imperatief voorhanden: Ga door. Dienovereenkomstig wordt ook geen paralelle laten-constructie met een subject in de 2de persoon aangetroffen, zoals Laat jij doorgaan. Om dezelfde reden wordt het complement van zinnen als Laat je arresteren ‘passief’ opgevat. Als degene die tot arrestatie moet overgaan de toegesproken persoon is, zou Arresteer gebruikt worden. Derhalve is het iemand anders die de arrestatie moet verrichten (bij het causatieve laten) of verricht (bij het permissieve laten), zodat je alleen als object bij arresteren opgevat kan worden, hetgeen tot de ‘passieve’ interpretatie leidt.

4 In Duinhoven 1984 wordt betoogd dat de (verbale) imperatief niet speciaal gericht is tot een toegesprokene, en dat zou dus ook niet in de betekenisomschrijving van de imperatief opgenomen moeten worden. Hij voelt meer voor een omschrijving als: ‘Laat er uitvoering zijn aan X’, waarbij X de infinitief is van het betreffende werkwoord ( + eventuele complementen). Bij een zin als Laat ons doorgaan zou er zijns inziens dan ook geen sprake zijn van een toegesproken persoon, maar van een soort onpersoonlijk gebruik, waarvoor de meest passende parafrase iets is als: ‘Laat het zo zijn dat wij doorgaan’. Vormelijk is de imperatief volgens Duinhoven alleen gekenmerkt door de intonatie, maar Proeme 1984 laat zien dat dat geen houdbaar standpunt is. Ook aan Duinhovens betekenistypering kleven mijns inziens bezwaren. Iemand die een imperativus gebruikt richt zich altijd tot anderen dan zichzelf, ook als de situatie zo is, dat het ook voor hem zelf aanbevelenswaard is te doen wat hij anderen aanbeveelt. Dat blijkt bv. als we ga(at) door vergelijken met de infinitief doorgaan!; in het laatste geval kan de spreker zichzelf wèl rekenen tot degenen voor wie die uitroep bestemd is (vgl. ook wegwezen!). Natuurlijk kan een spreker in sommige gevallen zichzelf willen toespreken, maar dat toont alleen aan dat hij zichzelf (tijdelijk) als toe te spreken persoon kan beschouwen. Een imperativus als Laat ons doorgaan of Ban de bom is gericht tot een ieder die er kennis van neemt; in het eerste geval kan dat bv. een gemeente zijn die door een voorganger wordt toegesproken, of één individu, met wie de spreker samen wil doorgaan. Een betekenisomschrijving als ‘laat het zo zijn dat wij doorgaan’ lijkt mij ook hierom niet adequaat, omdat die suggereert dat men werkeloos zou moeten afwachten of er een doorgaan-situatie ontstaat, terwijl de spreker in werkelijkheid uitnodigt tot doorgaan. Als ik het goed begrijp, is er vanuit Duinhovens gezichtspunt geen betekenisverschil tussen Laat ons doorgaan en Laten wij doorgaan, en er zou dus alleen vormverandering hebben plaatsgevonden. Ik geef de voorkeur aan een beschrjving waarbij vorm- en betekenisverandering samen opgaan.

5 Proeme 1984 laat zien dat er ook niet-praesens imperatieven zijn; voorbeelden daarvan met het werkwoord laten zouden zijn: Liet mij daar dan ook niet zo hangen, Had me dat dan laten weten, Had haar nou zelf maar eens laten wachten. Bij deze vormen is er geen overgang naar de laten-constructie geweest: zinnen als Liet ik wachten, Hadden we laten doorgaan komen voor zover ik zie als laten-constructie niet voor. Proeme wijst er op dat als het gebruik van de imperativus beperkt zou zijn tot bevelen, verzoeken of aansporingen in engere zin, er wellicht semantische beletselen zouden zijn geweest voor dergelijke niet-praesens imperatieven. Het komt mij voor dat dit type beletselen er de oorzaak van is dat de laten-constructie aIleen praesensvormen bevat.

[p. 352]

denkt (dus dat men zich voorstelt dat het zich zal voltrekken) met het oog op de consequentie dat men de zaal uitloopt. Het is niet waarschijnlijk dat hier de realisatie van het genoemde beoogd wordt. Door het onderscheid tussen een voorstellingsinterpretatie en een uitvoeringsinterpretatie te handhaven, kan met name het verschil tussen conditioneel gebruik als in (10) en ander gebruik verklaard worden. Dat wil niet zeggen dat dat onderscheid binnen ander gebruik geen rol speelt; bij concessieve zinnen - die hieronder nog aan de orde komen - is het bv. ook van belang. Zinnen als (1) ontlenen hun adhortatieve karakter aan het feit dat het subject een persoonlijk voornaamwoord in de eerste persoon is. De spreker uit de wens dat (men zich indenkt dat) wordt bewerkstelligd dat hijzelf of de groep waartoe hij behoort doorgaat, en dat is op te vatten als een aansporing tot zichzelf of tot zichzelf en de toegesprokene(n). Bij het adhortatieve gebruik overheerst een van de twee mogelijke gebruikswijzen van laten, nl. die welke bekend staat als het causatieve gebruik, dat ik tot dusver heb aangeduid met ‘bewerkstelligen’. Dat is niet verwonderlijk, want de twee gebruikswijzen van laten zijn afhankelijk van de situatie of context waarin zinnen met laten gebruikt worden. Moet er iets gebeuren dat nog niet gaande is, of waarvan nog niet vaststaat dat het zal plaatsvinden, dan ontstaat de causatieve interpretatie van laten, gaat het om iets dat al bezig is te gebeuren of waarvan zeker is dat het zal plaatsvinden, dan ontstaat de niet-causatieve (of permissieve) interpretatie. Omdat adhortatieve zinnen worden gebruikt om iets te doen plaatsvinden dat nog niet plaatsvindt, gaan ze gepaard met de causatieve interpretatie van laten⁶. Bij het concessieve gebruik waarvan (11) een voorbeeld is, en bij het verrassing uitdrukkende gebruik van (12) gaat het juist wèl om situaties die al gerealiseerd zijn of waarvan men aanneemt dat ze gerealiseerd zullen worden. Degene die (11) of (12) gebruikt wil niet bewerkstelligen dat er (lang) wordt doorgegaan, want dat gebeurt al. Bovendien hebben dergelijke zinnen vaak betrekking op standen van zaken waar menselijk ingrijpen geen vat op heeft, als in (21), (22), (23) en (24):

(21)	Lààt het regenen, we nemen wel een taxi.
(22)	Lààt hij twee meter lang zijn, daar is hij toch niet minder geestig om.
(23)	Laat het nou règenen!
(24)	Laat hij nou twee meter làng zijn!

De gebruiker van dergelijke zinnen beoogt iets anders. Om met het concessieve gebruik te beginnen: het effect van toegeving wordt mijns inziens bereikt doordat ten opzichte van een situatie die niet voor beïnvloeding vatbaar is (of als zodanig wordt opgevat) toch de wens te kennen wordt gegeven dat dat wat de zin minus laten noemt wordt ‘toegelaten’, ‘niet wordt verhinderd’. Daardoor komt de nadruk te liggen op dat wat tot verhinderen van het genoemde zou kunnen bewègen: de aan de situatie verbonden - meestal onaangename - consequenties, bv. dat iedereen doodmoe wordt van het lange doorgaan, resp. nat wordt van de regen of schrikt van de lengte van een bepaald persoon. Van die consequenties wordt zo te kennen gegeven dat ze ‘niet hinderen’, en daarmee wordt impliciet het bestaan ervan toegegeven, waar iets tegenover gesteld wordt: het programma wordt afgewerkt, men neemt een taxi, de bedoelde persoon is geestig.

Het is opmerkelijk dat bij dit concessieve gebruik het accent altijd op laten ligt. Als we de inhoudsomschrijving van dit accent aanhouden zoals die in Keijsper

6 In Kawamura 1985 wordt het causatieve laten omschreven als: iets doen met iemand/iets zodat P, en het permissieve laten als: niets doen met iemand/iets zodat P (P vertegenwoordigt de inhoud van het complement van laten). Deze kwalificaties zijn alleen te duiden binnen de context of situatie waarin de laten-zin gebruikt wordt: bij Zij laat de planten doodgaan bv. past de typering ‘niets doen met de planten zodat zij doodgaan’ heel goed bij het causatieve gebruik, omdat het ‘iets doen’ uit de omschrijving in dit geval kan bestaan uit niets doen, nl. de verzorging achterwege laten. Omgekeerd kan het permissieve laten juist wel vergen dat men iets doet, bv. zich beheersen, doorlopen o.i.d. Dit wijst er op dat we hier te maken hebben met interpretaties van één betekenis; in overeenstemming daarmee is het feit dat vaak niet is uit te maken met welke mogelijkheid we te doen hebben, of dat beide mogelijkheden tegelijk aanwezig lijken. Vergelijk bv. ik laat mij leiden door mijn gevoelens (zie ook de ANS p. 566).

[p. 353]

1984 en 1985 wordt voorgesteld, dan brengen de betreffende zinnen tot uiting dat de spreker wenst dat (men zich indenkt dat) het door de zin minus laten genoemde ‘niet niet-toegelaten’ wordt, d.w.z. wèl toegelaten wordt. Het blijkt dat als het laatste accent in de zinseenheid op laten ligt, als laten m.a.w. focus is, we steeds met de permissieve interpretatie te doen hebben. Ik leid daar uit af, dat het permissieve aspect een intrinsiek betekenisonderdeel van de overkoepelende betekenis van laten is, dat m.a.w. de meest generaliserende betekenisomschrijving van dit werkwoord iets als ‘niet verhinderen’ is; het causatieve laten is daar een interpretatieve verbijzondering van⁷. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat een permissief gebruik laten altijd het laatste zinsaccent zou dragen. Bij het verrassing uitdrukkende gebruik waarvan (12), (23) en (24) voorbeelden zijn, ligt het accent juist niet op laten. Hier geeft de spreker de wens te kennen dat men toelaat dat wat de zin minus laten noemt ‘niet niet-het geval’ is, dus wèl het geval is. Omdat het hier, net als in het vorige geval, gaat om standen van zaken die meestal niet beïnvloedbaar zijn of als niet beïnvloedbaar worden beschouwd, valt de nadruk ook hier op iets anders: op het geloof dat de zaken werkelijk zijn, waren of zullen zijn als in de zin gesteld. De wens van de spreker zou geen zin hebben als dat geloof toch al aanwezig was, derhalve kan worden afgeleid dat het genoemde niet in de lijn der verwachting lag.

Aldus laten de geconstateerde interpretaties van de laten-constructie zich onder de noemer van één betekenis brengen, een betekenis die elementen gemeen heeft met de bctekenis van de imperatief. De betekenisomschrijving van beide constructies voorspelt dat ze in veel situaties door elkaar heen gebruikt zullen worden. De wens die ligt opgesloten in de betekenis van de laten-constructie zal vaak als een aansporing opgevat worden, terwijl omgekeerd de aansporing van de imperativus met laten soms enigszins ‘gratuit’ als niet meer dan een wens kan worden gezien. Hoewel het dan ook begrijpelijk is dat iemand als Lambert ten Kate het wenselijk vond om een zin als (2) alleen te gebruiken als men bedoelde ‘verhinder niet dat wij doorgaan’, en een zin als (1) alleen in adhortatieve zin, is het even begrijpelijk dat dit niet gebeurde, en dat zijn voorstel ‘niet-levensvatbaar’ en ‘kunstmatig’ werd genoemd (zie het WNT, deel VIII, ten Kate 1723, p. 522-3 en Onze Taal 1970, p. 5-6). Ten Kate wilde recht doen aan het betèkenisverschil tussen beide constructies, maar de betekenissen liggen te dicht bij elkaar om ze in het gebruik zo strikt gescheiden te kunnen houden. Op grond van wat ik tot dusver heb gezegd, zou men kunnen denken dat de titel van dit artikel ‘LATEN als vormer van een nieuwe wijs’ betrekking heeft op het ontstaan van de laten-constructie als een constructie met een eigen betekenis, en een vorm waarvan het werkwoord laten een onmisbaar bestanddeel is. Men zou dan kunnen zeggen dat we hier met een gegrammatiseerde woordverbinding te maken hebben, geheel in overeenstemming met het feit dat er geen corresponderende andersoortige zinnen met laten zijn. Die gedachte zou steun vinden in opmerkingen in de literatuur dat de laten-constructie een omschrijving is van de conjunctief, althans van de conjunctief in het praesens en op de eerste plaats in de zin, als in:

(25)	Gaan wij door.

dat, waar het Nederlands buiten versteend gebruik als in Leve de koningin geen morfologisch gekenmerkte conjunctieven meer kent, vervangen is door:

(1)	Laten wij doorgaan.

7 Er wordt aangenomen dat de betekenis ‘niet verhinderen’ ook de oudste is (zie bv. T(erwey) 1891).
Ook in andere gevallen zien we dat bij gebruik in focus de meest algemene of essentiële betekenis van een taalelement naar voren komt. Vgl. bv. Jan is zêker geslaagd versus Jan is zeker gesláàgd, Ik doe het wêl versus Ik dóè het wel, Dat is tôch goed versus Dat is toch góèd (vgl. ook Schermer-Vermeer 1984).

[p. 354]

(zie bv. van Dale 1976, Stoett 1971 en van Helten 1891).

2 Kijken en horen

Het feit doet zich echter voor, dat er nog twee werkwoorden zijn die (gedeeltelijk) op dezelfde wijze kunnen worden gebruikt als laten, hetgeen in het geheel niet leidt tot zinnen die conjunctieven zouden kunnen vervangen. Die werkwoorden vormen de reden waarom ik de benaming ‘laten-constructie’ in het begin van dit artikel ‘voorlopig’ heb genoemd. Het zijn kijken en (gedeeltelijk) horen, voorkomend in zinnen als:

(26)	Kijk ik eens boffen.
(27)	Kijk hij zich nou toch uitsloven!
(28)	Kijken zij eens ver kunnen springen.
(29)	Hoor hij/ie eens lachen.

Weliswaar blijkt niet iedereen deze zinnen in dezelfde mate tot het standaard-Nederlands te rekenen, maar ze lijken mij toch voldoende ingeburgerd om ze hier in de beschouwing te kunnen betrekken. De ANS bespreekt dit gebruik van kijken en horen in ieder geval (zonder een van de toevoegingen ‘streek-, groeps-’, of ‘stijlgebonden’) (p. 564), en ook in het WNT wordt bij kijken dit gebruik gegeven (deel VII, ii, kolom 2878). Paardekooper behandelt het type kijk hij 's fietsen eveneens (Paardekooper 1968, p.82-83), en ook iemand als de Vooys vermeldt het voorkomen van zinnen als kijk hij 's lachen (de Vooys 1960, p. 412).

Net als in het geval van laten heeft deze constructie zich uit een imperatief ontwikkeld. Vergelijk:

(30)	Kijk mij eens boffen.
(31)	Kijk hem zich nou toch uitsloven!
(32)	Kijk ze/hen eens ver kunnen springen.
(33)	Hoor hem eens lachen^8.

We zien hier dezelfde vormelijke kenmerken (het is op grond van de vorm kijk/hoor hij eens lachen dat geconstateerd kan worden dat het verbum finitum alleen in getal, en niet in persoon met het subject overeenkomt), waaronder het niet-voorkomen van corresponderende andere zinstypen. Wel zijn er minder mogelijkheden in subjectkeus dan bij laten: bij kijken zijn (althans in nietregionaal Nederlands) alleen pronominale meervoudige subjecten mogelijk, getuige de onwelgevormdheid van (34); bij horen komt (in niet regionaal Nederlands) geen enkel meervoudig subject voor, getuige bv. (35):

(34)	Kijken die kinderen eens leuk spelen.
(35)	Horen zij eens lachen^9.

Het voorkomen van zinnen als (26)-(29) lijkt mij voldoende reden om te stellen dat als er sprake is geweest van grammatisering van laten in de laten-constructie, er inmiddels een proces van degrammatisering op gang is gekomen. Dat blijkt ook uit het feit dat de constructie desgewenst ‘creatief’ gebruikt kan worden: ook andere werkwoorden dan de genoemde drie kunnen er in voorko-

8 Kijken kan alleen als imperatief met een dergelijk infinitiefcomplement gecombineerd worden; zinnen als Ik kijk hem boffen zijn ongrammaticaal. Dit is verklaarbaar als we aannemen dat kijken overal zien vervangen heeft, waar sprake is van een doelbewust handelen. Als we dat aannemen wordt ook begrijpelijk waarom een zin als Ik zie de postbode aankomen volstrekt normaal hedendaags Nederlands is, maar bv. Zie eens of de postbode er aan komt, of Moeder gaat zien waar de kinderen blijven ouderwets aandoet. In de laatste twee gevallen is zien intentioneel bedoeld, en dan verkiezen wij tegenwoordig kijken. Die voorkeur voor kijken gaat zover, dat het in imperatieven als Kijk hem boffen en Kijk hem gebruikt wordt als had het de syntactische mogelijkheden van het werkwoord zien. Dat laat wèl Ik zie hem boffen toe, en ook Zie hem, terwijl we bij Kijken Kijk naar hem zouden verwachten. (zie ook Schermer-Vermeer 1986).

9 Paardekooper vindt een zin als (34) wèl acceptabel (Paardekooper 1968, p. 82) en volgens van Ginneken 1934 komen op de Zuid-Hollandse eilanden en in Westelijk Noord-Brabant zinnen voor als: Kijken die paarden daar eens loopen! en Hooren die jongens nu daar toch een leven maken!

[p. 355]

men, mits ze ook in ander opzicht dezelfde gebruiksmogelijkheden hebben, zoals alle verba sentiendi. Ik zou, met een trillend poesje in mijn handen, bv. zin (36) kunnen gebruiken:

(36)	Voel hij eens trillen^10.

Het blijkt dus dat de betekenis van wat ik de laten-constructie noemde, is opgebouwd uit de betekenis van het werkwoord laten en de afzonderlijke betekenis van een constructietype dat vormelijk beschreven kan worden zoals ik in het begin gedaan heb, maar dan zonder het verbum finitum te specificeren als laten. Die vormomschrijving wordt dan: de constructie begint met een verbum finitum in het praesens dat gevolgd kan worden door een subject waarmee het in getal congrueert, en er corresponderen geen zinnen van een ander type mee. De betekenisomschrijving wordt: de spreker geeft de wens te kennen dat men zich indenkt in een bepaalde rol x ten opzichte van dat wat de zin zonder verbum finitum noemt. De waarde van x wordt bepaald door de keus van een van de (drie) werkwoorden. Deze werkwoorden zijn in dit opzicht ‘modaal hulpwerkwoord’ te noemen, dat ze een aan een bepaald zinstype gebonden modus tot uitdrukking helpen brengen (ze zijn dus op een andere wijze ‘modaal’ dan bv. willen, kunnen of moeten, die hun modale karakter danken aan hun lexicale betekenis, en voorkomen in zinnen die qua type mededelend, vragend of bevelend zijn). Men zou deze modus de betrekkende modus kunnen noemen, daarmee aangevend dat de spreker de buitenwereld in een bepaalde rol wil betrekken bij dat wat de zin minus x noemt. Het werkwoord laten is als ‘vormer’ van deze wijs te beschouwen, voor zover het een rol speelt bij het tot stand komen ervan. De boven gegeven betekenisomschrijving sluit aan bij de typering die in Daalder 1983 gegeven wordt voor alle zinstypen met het verbum finitum op de eerste plaats; hij is echter specifieker. Daalder zegt dat voor de hoorder zinnen met het verbum finitum in eerste positie ‘have the character of a kind of appeal for realizing some state of affairs for sharing feelings with the speaker...or for complying with his wishes (p. 64-65). Als de door mij voorgestelde betekenisomschrijving correct is, moet het zo zijn dat geen van de andere zinstypen met het verbum finitum in eerste positie het specifieke van de hier behandelde constructie heeft, omdat die geen van alle de vormeigenschap hebben, dat er geen zinnen van een ander type mee corresponderen. Hoewel er heel diverse zinnen zijn met het verbum finitum voorop, die onderling om ongelijksoortige redenen verschillen, is het toch aannemelijk dat de hier besproken constructie uniek is vanwege het feit dat er gerefereerd wordt aan een rol ten opzicht van het genoemde, in overeenstemming met het feit dat de constructie ontstaan is uit specifieke imperatieven. Het verschil met de imperatiefbetekenis is, dat er niet iemand wordt aangespoord die rol op zich te nemen.

10 Het lijkt mij aannemelijk dat kijken en horen ook later in deze constructie zijn gaan voorkomen dan laten. Het WNT noemt als enige bron (voor kijken) Top Naeff.

3 Het begrip ‘vorm’

Ik neem aan dat uit het voorafgaande het abstracte en theoretische karakter van het begrip ‘vorm’ al naar voren is gekomen, en ik wil daar tot slot dan ook nog slechts kort iets over zeggen. De meest kenmerkende vormeigenschap van de ‘betrekkende’ constructie is het paradigmatische feit dat corresponderende zinstypen ontbreken, een eigenschap die betrekking heeft op elementen ‘in absentia’ (om een formulering van de Saussure te gebruiken, die onlangs weer in

[p. 356]

van Marle 1985 onder de aandacht is gebracht). Nu treft men wel de mening aan dat een dergelijke vormeigenschap niet zou stroken met het uitgangspunt van de eenheid van vorm en betekenis, gebaseerd als dat is op het communicatieve karakter van taal. Volgens dat uitgangspunt dient de taalkunde te onderzoeken welke vormen welke ‘boodschappen’ overdragen, en als er geen waarneembaar vormkenmerk is, dan kan er ook niets overgedragen worden. Met ‘waarneembaar vormkenmerk’ wordt dan bv. bedoeld: de woordvormen laten, wij en doorgaan in de gegeven volgorde. Maar ook bij het waarnemen dààrvan wordt gerefereerd aan elementen in absentia: dat gebeurt bij iedere waarneming. Een zin als (1) kan gekarakteriseerd worden als een zin met het verbum finitum in eerste positie, omdat men na vergelijking met allerlei andere zinnen een notie ‘eerste positie’ als relevant heeft aangenomen, een theoretische grootheid met behulp waarvan bepaalde generalisaties over zinnen kunnen worden gemaakt. De vorm en betekenis van taalelementen worden altíjd beschreven in relatie tot de vorm en betekenis van andere taalelementen.

In de beschrijving van Daalder 1983 bv. zijn zinnen met het verbum finitum in eerste positie zowel qua vorm als qua betekenis verbijzonderingen ten opzichte van zinnen met het verbum finitum op de tweede plaats in de zin. De ‘betrekkende’ constructie is slechts in zoverre afwijkend, dat mogelijke correponderende vormen in absentia ontbreken. Dat dit een onderscheidende eigenschap is, is een constatering van de beschrijver, zoals alle beschrijvingen dat zijn. Anders gezegd: iedere beschrijving heeft een theoretisch karakter, ook die waarin minder abstracte vormkenmerken een rol spelen. Een paradigmatisch vormkenmerk als hier aangenomen is dan ook niet in tegenspraak met het waarneembare karakter van taaltekens: de theorie poogt juist vast te stellen wat de relevante vorm-betekenis eenheden zíjn die we waarnemen. De besproken constructie is wat dat betreft zeer illustratief, omdat er geen enkele andere voor de hand liggende mogelijkheid is om de vorm ervan te typeren. Aanname van twee verschillende werkwoorden laten, kijken en horen bv. is geen verkieslijk alternatief, niet alleen omdat het moeilijk, zo niet onmogelijk is om per paar de betekenissen van de werkwoorden van elkaar te onderscheiden, maar ook omdat dan onverklaard blijft waarin het overeenkomstige van de laten-, kijken- en horen- zinnen gelegen is. De vorm van het constructietype kan mijns inziens alleen op de voorgestelde wijze worden afgebakend, en daar is niets tegen. Er moge uit blijken dat het uitgangspunt van de eenheid van vorm en betekenis het maken van wenselijk geachte generalisaties niet in de weg staat.

[p. 358]

Bibliografie

ANS 1984. Algemene Nederlandse Spraakkunst. Groningen: Wolters-Noordhoff, Leuven: Wolters.

Daalder, S. 1983. Aspects of grammatical meaning: the positioning of the Dutch finite verb. In: R. Jongen e.a. (eds.) Sprache, Diskurs und Text. Tübingen: Niemeijer, 60-69.

van Dale 1976^10. Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff.

Duinhoven, A.M. 1984. Ban de bom! Over vorm en betekenis van de imperatief. De nieuwe taalgids 7, 148-57.

Ginneken, J. 1934. Vragen en antwoorden. Onze Taaltuin II1, 31-2.

van Helten, W.L. 1891. Laet wi, laten wi ter omschrijving van den adhortatief. Tijdschrift voor Nederlandsche Taal en Letterkunde X, 208-10.

ten Kate, L. 1723. Aenleiding tot de Kennisse van het Verhevene deel der Neder-duitsche Sprake I. Amsterdam.

Kawamura, N. 1985. CAUSE and LET in Dutch: A study of the sentence-level semantics in Functional Grammar. In: Descriptive and Applied Linguistics. Bulletin of the ICU Summer Institute in Linguistics XVIII, Tokyo Japan: International Christian University 145-56.

Keijsper, C.E. 1984. Vorm en betekenis in Nederlandse toonhoogtecontouren. Forum der Letteren 25, 20-38 en 113-27.

Keijsper, C.E. 1985. Information structure. Amsterdam: Rodopi.

van Marle, J. 1985. On the paradigmatic dimension of morphological creativity. Dordrecht etc.: Foris.

Onze Taal 1970. LATEN (anoniem). Onze Taal 39, 2, 5-6.

Paardekooper, P.C. 1968. Beknopte ABN-syntaxis. Den Bosch: Malmberg.

Proeme, H. 1984. Over de Nederlandse imperativus. Forum der Letteren 25, 241-59.

Schermer-Vermeer, E.C. 1984. De betekenis van het woord TOCH in samenhang met de rol van intonatie. Forum der Letteren 25, 208-20.

Schermer-Vermeer, E.C. 1985. De onthullende status van er in de generatieve grammatica. Spektator 15, 65-84.

Schermer-Vermeer, E.C. 1986. Een opmerkelijke imperativus. Forum der Letteren 27, 56-60.

Stoett, F.A. 1971. Middelnederlandsche Spraakkunst, Syntaxis. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff.

T(erwey, T) 1981. Woordverklaring. Over ‘laten’. Taal en Letteren 1, 273-75.

de Vooys, C.G.N. 1960. Nederlandse Spraakkunst (herzien door M. Schönfeld) Groningen: Wolters.

WNT VII, 1941, VIII, 1916. Woordenboek der Nederlandse Taal, deel VII, ii, deel VIII, i. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff, Leiden, Sijthoff.