Spektator. Jaargang 15

[p. 3]

Inleiding

In het academische jaar 1984-'85 hebben de vakgroepen Algemene Literatuurwetenschap van de verschillende instellingen gezamenlijk een tweedaagse cursus Postacademisch Onderwijs georganiseerd die geheel gewijd was aan het thema ‘Literatuurgeschiedenis en canonvorming’. De cursus werd door ca. 60 docenten uit het middelbaar onderwijs bijgewoond.

Na een lange periode van kritiek op bestaande canons en van twijfel aan de noodzaak van canonvorming leek de tijd rijp voor een grondige bespreking van het verschijnsel. Of de hierna volgende bijdragen die grondige bespreking hebben opgeleverd zal de lezer zelf moeten vaststellen. Mijns inziens kunnen de hier afgedrukte lezingen, die in de hier aangeboden volgorde op 3 november 1984 en 2 maart 1985 in Utrecht werden gehouden, in ieder geval worden opgevat als een voorlopige verkenning, als een heroriëntatie nadat lange tijd aan de verschillende aspecten van canonvorming weinig aandacht was geschonken. Het zou mij niet verbazen wanneer deze bijdragen commentaar zouden uitlokken en - voorzover het standpunt zou worden onderschreven dat letterkundige canons noodzakelijk zijn in het onderwijs en mogelijk ook daarbuiten - vooral ook aanleiding zouden zijn tot nadere uitwerking van de hier gepresenteerde voorzichtige conclusies.

Er bleek een verrassende overeenstemming te bestaan omtrent het begrip canon, waaronder - in de woorden van J.J.A. Mooij - verstaan werd: ‘een verzameling van literaire teksten, die in een samenleving als waardevol erkend worden, en die dienen als referentiepunten in de literatuurbeschouwing (met name de literaire kritiek) en in het onderwijs (en daar dan ook onderwezen worden).’ Sommige sprekers tekenden hierbij onmiddellijk aan dat de mogelijkheid van verschillende naast elkaar bestaande canons uitdrukkelijk moeten worden opengehouden. Kon hierover nog in alle gemoedsrust gefilosofeerd worden, in de discussie bleek het moeilijker een antwoord te geven op de vraag welke personen of instanties op welke gronden de verschillende canons vaststellen. Of, zoals een der aanwezige leraren tijdens een discussieperiode vroeg: kan de lijdende vorm (‘als waardevol erkend worden’) waarin de zojuist geciteerde definitie is weergegeven wellicht worden omgezet in de bedrijvende vorm?

Het is weliswaar mogelijk om aan te geven hoe in het verleden canons tot stand zijn gekomen en zijn gelegitimeerd - Bronzwaer en Goedegebuure gaan op deze historische canonvorming in en geven frappante voorbeelden van wijzigingen in de canon -, de vraag op welke wijze thans in de didactische situatie kan worden verantwoord dat bepaalde teksten niet en andere wel tot de canon moeten worden gerekend, is hiermee niet van een antwoord voorzien. Een aanzet tot beantwoording van de vraag hoe een nieuwe canon zou kunnen worden ontworpen, vindt men in de bijdrage van Neubauer die voor internationalisering van de canon pleit en voor een doorbreking van de strikte grenzen van de literatuur. In zijn ‘case-study’ wordt aangetoond dat het maatschappelijke probleem van de adolescentie belangstelling kan opwekken voor literatuur die hierover handelt, hetgeen een wijziging in de canon tot gevolg kan hebben. In mijn historische beschouwing kom ik tot een overeenkomstige conclusie: de canon biedt modellen voor de oplossing van problemen - problemen die zich zowel binnen als buiten de literatuur kunnen voordoen.

Hoe de canon ook zal zijn samengesteld, de selectie van teksten uit het verleden

[p. 4]

is een uiterst gecompliceerd proces waarbij het gevaar van institutionalisering dreigt. Mooij wijst er echter op dat institutionalisering ook positieve kanten kan hebben. C. van Rees, wiens bijdrage niet voor publicatie ter beschikking stond, is eveneens op het verschijnsel van institutionalisering ingegaan, alsook op andere sociologische aspecten van canonvorming. In de discussie werd ten aanzien van de Nederlandse situatie vastgesteld, dat er verschillende toegangen tot de canon zijn, waarbij elke toegang een meer of minder hoge drempel heeft. Een schematische voorstelling van zaken zou er als volgt kunnen uitzien: de redacties van de literaire tijdschriften selecteren de nieuwe teksten, de dag- en weekbladpers verstrekken met hun kritieken een eerste brevet, bespreking in de wetenschappelijke pers levert een verdere rechtvaardiging voor eventuele opname in de canon op, vermelding in schoolboeken en opname in bloemlezingen is een volgende stap in de richting van canonisering. Uiteraard is hiermee - zoals dat in een discussie gaat - de werkelijke gang van zaken sterk vereenvoudigd weergegeven. Om terug te komen op de eerder gegeven definitie van canon en de gevraagde omzetting in de bedrijvende vorm: het is duidelijk dat tijdschriftredacties, kunstredacties en recensenten van de dag- en weekbladen, jury's, uitgevers, wetenschappelijke onderzoekers, samenstellers van schoolboeken en vele anderen die een functie vervullen in het onderwijs, bij de inspectie, bij de media of bij de produktie en distributie van boeken de canon(s) van de Nederlandse literatuur bepalen. Over het gewicht van de beslissingen die op verschillende plaatsen in het canoniseringsproces worden genomen, is echter weinig of niets bekend. Het beeld wordt nog veel ingewikkelder indien de totstandkoming van een internationale canon zou worden onderzocht.

De literatuursociologische aspecten van hedendaagse canonvorming zijn nog nauwelijks bestudeerd. En hoewel verscheidene van de hier bijeengebrachte bijdragen aanknopingspunten bieden voor een literatuurdidactisch beleid, de discussie over canons en canonvorming is verre van afgesloten. Dat de redactie van Spektator gelegenheid heeft geboden om uitgebreid op het onderwerp canonvorming in te gaan is door ons dan ook zeer op prijs gesteld.

D.W. Fokkema