Spektator. Jaargang 14

Nederlandse schwa-invoeging op z'n Deens
Egon Berendsen en Wim Zonneveld

0. Inleiding

Een van de verschilpunten tussen versies van recente niet-lineaire theorieën over de lettergreep is het al of niet toestaan van ambisyllabische medeklinkers.

Een speciale discussie over dit onderwerp is bijvoorbeeld te vinden in Selkirk (1982: 371 vv.), waaruit min of meer een tweedeling volgt in de niet-lineaire theorieën, namelijk dat metrische theorieën ambisyllabische medeklinkers niet toestaan (c.q. nodig hebben), en autosegmentele, zoals bijvoorbeeld de vroeg-autosegmentele Kahn (1976), wél. Voor de fonoloog hangt daarbij natuurlijk niet zozeer veel af van de native-speaker intuïtie dat ‘sommige medeklinkers kunnen “aanvoelen” alsof ze tot beide lettergrepen behoren’ Selkirk (1982: 379)), maar wel van fonologische processen van de taal in kwestie, die al of niet van ambisyllabische consonanten gebruik maken. Zo heranalyseert Selkirk in metrische termen fonologische processen die volgens Kahn van ambisyllabiciteit gebruik maken, maar nieuwe voorbeelden in het autosegmentele straatje zijn tegelijkertijd te vinden in Clements en Keyser (1983). We zullen hier één voorbeeld van Clements en Keyser, uit het Deens, kort beschrijven, om daarna aan te tonen dat het Nederlands een fonologisch proces heeft, namelijk schwa-invoeging op syllabe-einde, dat ook juist die eigenschappen heeft die het tot een voorbeeld zouden kunnen maken van ambisyllabiciteit à la het Deens. Een doordenkende lezer zou dus tot de slotsom kunnen komen dat één van de gevolgen van deze demonstratie is dat we indirect aantonen dat het Nederlands een autosegmenteel niveau van representatie voor de syllabe nodig heeft.

1. Het Deens

Het Deens kent een proces waarin de sterke consonanten p, t, k, d, g, r in complementaire distributie staan met de zwakke b, d, g, δ, γ, ɹ. Clements en Key-

[p. 167]

ser (1983: 80 vv.) geven hiervan de volgende voorbeelden:

(1)	p/b	pi:?l	‘pijl’	obmon?dre	‘opmonteren’
	t/d	ti:me	‘uur’	nadsdϕg∂	‘nachtstuk’
	k/g	kase	‘doos’	fagtom	‘feit’
	d/δ	a:dam	‘Adam’	maδ	‘voedsel’
	g/γ	hugo	‘Hugo’	doγ	‘toch’
	r/ɹ	re:?n	‘schoon’	smöɹ	‘boter’

Zoals te zien is komen de sterke varianten voor op syllabe-begin, en de zwakke op syllabe-einde. Clements en Keyser (1983) beschrijven dit als een verzwakkingsproces, dat ook werkt als, zo op het eerste gezicht en volgens de syllabe-regels van het Deens, de betreffende consonanten niet op syllabe-einde staan, maar aan het begin van een syllabe, voor een schwa:

(2)	koḇ∂ɹ	‘pokken’
	pe:?ḏ∂ɹ	‘Peter’
	hϕ:?g∂ɹ	‘kruidenier’
	re:δ∂	‘nest’
	ba:γ∂	‘bakken’

Na deze observatie stellen ze een regel voor die de onderstreepte consonanten in (2) ambisyllabisch maakt, op de volgende manier:



waarbij de gestippelde lijn de nieuwe associatielijn aangeeft. Op deze manier staan de onderstreepte consonanten in (2) wél op syllabe-einde, en doen dus gewoon mee met het eerder genoemde proces. In deze squib zullen we laten zien dat zich in het Nederlands een vergelijkbare situatie voordoet met betrekking tot de bekende regel van schwa-invoeging op syllabe-einde.

2. Het Nederlands

Gewoonlijk worden taalfeiten zoals die beneden in (4a), aangehaald om aan te tonen dat het Nederlands een proces bezit van schwa-invoeging tussen liquida en niet-coronale consonanten op syllabe-einde (st van herfst en t van markt worden daarbij als extrametrisch beschouwd en tellen dus niet mee voor het bepalen van het syllabe-einde). In (4b) staan gevallen waarin de betreffende consonanten niet op syllabe-einde staan, en dus wordt daar geen schwa ingevoegd.

(4)a	Belg/Bel∂g	erg/er∂g	b	Armada/*Ar∂mada
	kelk/kel∂k	markt/mar∂kt		markant/*mar∂kant
	half/hal∂f	herfst/her∂fst		salpeter/*sal∂peter
	alp/al∂p	harp/har∂p		Balkan/*Bal∂kan
	film/fil∂m	warm/war∂m		halma/*hal∂ma

De meeste analyses van dit proces beperken zich tot dit soort taalfeiten om ver-

[p. 168]

volgens een versie van de regel in (5) te geven ter verantwoording ervan (zie bijvoorbeeld Booij (1981: 156), Trommelen (1983: 78)).

Als we hier voor het gemak het drielagige model van Clements en Keyser (1983) aannemen, kunnen we duidelijk zien waarom regel (5) inderdaad in (4a) wel een schwa kan invoegen, maar in (4b) niet.

Het is echter wel bekend dat schwa-invoeging tussen liquida en niet-coronale consonanten niet zo beperkt is als de taalfeiten in (4) suggereren. Ook woordintern kan er invoeging plaats vinden zoals de voorbeelden in (7) en (8) zowel voor gelede als ongelede woorden laten zien.

(7)	zilver/zil∂ver	rabarber/rabar∂ber
	Alphen/Al∂phen	varken/var∂ken
	Gulpen/Gul∂pen	orgel/or∂gel
		kermis/ker∂mis
		purper/pur∂per
(8)	Belg-en/Bel∂g-en		erg-er/er∂g-er
	kelk-en/kel∂k-en		werk-en/wer∂k-en
	halv-e/hal∂v-e		turv-en/tur∂v-en
	Alp-en/Al∂p-en		harp-en/har∂p-en
	verfilm-ing/verfil∂m-ing		verwarm-ing/verwar∂m-ing

De structuur van de voorbeelden in (7) en (8) komt overeen met die van Armada en hij is bovendien niet te onderscheiden van die van bijvoorbeeld halv-éren, Alp-íne, en harp-íst, zodat regel (5) in (7) en (8) geen schwa zou kunnen invoegen.

Als we de voorbeelden in (7) en (8) echter nog eens onder de loep nemen, blijkt dat de vocaal na het relevante consonant-cluster iedere keer een schwa is, inclusief de vocaal van het suffix -ing, die een fonologische schwa is zoals Trommelen (1983) op onafhankelijke gronden heeft aangetoond. Deze informatie kan natuurlijk in regel (5) ingebouwd worden, maar dat heeft de tamelijk oninzichtelijke regel in (10) als resultaat.

[p. 169]

Hier blijft uiteraard onverklaard waarom de schwa binnen de accolades zich zou gedragen als een syllabe-grens. Gegeven echter de analyse van Clements en Keyser voor het Deens ligt het meer voor de hand een andere weg te bewandelen: syllabe-initiële consonanten voor schwa zijn, in ieder geval na liquida, ambisyllabisch. Voor deze ambisyllabiciteit zorgt de regel in (11).

Zoals de derivaties in (12) illustreren, kan regel (2) na de toepassing van regel (11) een schwa inserteren tussen de relevante consonanten van (7) en (8).

We laten hier in het midden of, en zo ja hoe, de geïnserteerde schwa zelf-geassocieerd is met andere niveaus. Dat is een zaak waar juist weer andere fonologische processen klaarheid over zouden moeten verschaffen. Merk echter op dat het aannemen van regel (11) ons de gelegenheid geeft om het proces van schwa-invoeging in de redelijk algemene vorm van (5) te handhaven, zonder terug te vallen op ingewikkelde formuleringen zoals die in (10). Het lijkt ons dat in dezelfde mate waarin de analyse van Clements en Keyser gemotiveerd is voor het Deens, onze hier voorgestelde analyse voor schwa-invoeging in het Nederlands gemotiveerd gebruik maakt van ambisyllabische consonanten. De Deense oplossing voor het Nederlands is daarom te prefereren boven (10).

Bibliografie

G.E. Booij (1981), Generatieve Fonologie van het Nederlands. Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen.

G.N. Clements en S.J. Keyser (1983), CV-Phonology. MIT-Press, Cambridge Mass.

D. Kahn (1976), Syllable-based Generalizations in English Phonology. Ongepubliceerde dissertatie MIT.

E.O. Selkirk (1982), ‘The Syllable’. In: H. v.d. Hulst en N. Smith (red.), The Structure of Phonological Representations II. Foris, Dordrecht.

M.T.G. Trommelen (1983), The Syllable in Dutch; with special reference to diminutive formation. Foris, Dordrecht.