Spektator. Jaargang 13

[p. 167]

Dat Bedroch der Vrouwen, een onderzoek naar de functie van een 16e eeuwse verhalenbundel II
Piet J.A. Franssen

Mijn eerste artikel over Dat Bedroch der Vrouwen, waarvan de oudst overgeleverde editie omstreeks 1532 door Jan Berntsz. te Utrecht is gedrukt, heeft de intentie van de samensteller tot onderwerp. Mede op basis van de gebruikte bronnen kan worden geconcludeerd¹ dat een oudere druk van de tekst moet hebben bestaan, die tussen 1528 en 1531 bij Jan van Doesborch te Antwerpen zal zijn verschenen; Jan van Doesborch, die ook kan worden aangemerkt als de samensteller van de verhalenbundel.

Kenmerkend voor de tekst die naast een proloog en een epiloog uit 23 verhalen bestaat, is de afwisseling van ‘oude’ en ‘nieuwe’ verhalen. De oude verhalen ontlenen hun stof aan de Bijbel en de Klassieken, terwijl de Franse novellenbundel Les Cent Nouvelles Nouvelles (1464-1467) de bron is voor elf van de twaalf nieuwe verhalen. Deze afwisseling valt te verklaren vanuit de neiging tot typologisering en spiritualisering in de Middeleeuwen. Gebeurtenissen uit het verleden, met name uit de Bijbel, bepalen de interpretatie en betekenis van hedendaagse gebeurtenissen. Door de afwisseling van oude en nieuwe verhalen worden parallellen zichtbaar: Eva verleidde Adam tot het eten van de appel wat leidde tot uitzetting uit het paradijs; elke vrouw die haar man bedriegt, gaat in tegen de wil van God en draagt bij tot de ondergang van de wereld. Op basis van de tekstvergelijking tussen het Bedroch en zijn bronnen wordt geconcludeerd dat het niet de bedoeling van de samensteller was een puur antifeministische tekst te maken, al moet de tekst gezien worden als een realisering van de topos ‘book of wykked wyves’. De opzet en tendens van de tekst is echter zo negatief dat de lezers/luisteraars wel tot de conclusie moeten komen dat de vrouw een instrument van de duivel is en als zodanig behandeld moet worden.

In dit artikel zal worden ingegaan op de vraag wat het effect van het Bedroch op het lees/luisterpubliek in de 16e eeuw kan zijn geweest. Het begrip ‘effect’ verwijst naar de invloed van literatuur op het denken en handelen van lezers en daarmee op de ontwikkeling van de maatschappij. De onderliggende gedachte hierbij is dat, als volgens veel lezers een grote discrepantie bestaat tussen de gewenste maatschappelijke situatie en de werkelijke situatie met betrekking tot een bepaald probleem, een tekst die hierbij aansluit kan bijdragen tot een veranderingsproces. De tijd van publicatie is dus bepalend voor de invloed die een tekst kan hebben, al is de vervaardiging en publicatie van een werk natuurlijk een aanwijzing voor het feit dat de tekst aansluit bij de interesse van het publiek². Daarnaast wordt het effect echter direct bepaald door de zakelijke factoren oplage en verspreiding en de inhoudelijke factor die kan worden aangeduid als aard van de tekst.

Alvorens in te gaan op de verschillende factoren die het effect van het Bedroch in de 16e eeuw kunnen hebben beïnvloed, moet uitdrukkelijk worden gewezen op het feit dat met uitzondering van een verwijzing naar de tekst in het Profijt

1 In: Spektator 12 (1982-1983), p. 270-289. Ook nu gaat mijn dank weer uit naar Prof. dr. H. Pleij voor zijn waardevolle adviezen.

2 Hierover ook Pleij 1979, 11; 1981 en 1982.

[p. 168]

der Vrouwen (1561) geen directe uitspraken omtrent de receptie van het Bedroch zijn overgeleverd. Dit is verre van uitzonderlijk, maar het betekent wel dat het bij de bepaling van het effect van historische teksten altijd gaat om het leggen van hypothetische relaties tussen verschijnselen in het verleden door middel van interpretatie³.

3 Grootes 1980, 6.

De aard van de tekst

Wil een literaire tekst kunnen bijdragen aan een maatschappelijk veranderingsproces dan moet deze aan een aantal eisen voldoen. Ten eerste moet het onderwerp van de tekst (een) bepaalde gedraging(en) van (een) bepaalde bevolkingsgroep(en) betreffen. Ten tweede moet expliciet of impliciet een oordeel over deze gedraging(en) worden uitgesproken en tenslotte moet de tekst verwijzen naar een actuele situatie.

Het Bedroch lijkt aan deze criteria te voldoen. Het onderwerp van de tekst kan worden omschreven als ‘de ten kwade gebruikte macht van de vrouw’ waarbij het accent in het Bedroch door de nieuwe verhalen valt op de huwelijkssituatie. De verhalen dienen ter illustratie van deze macht en er wordt dan ook een negatief beeld van de vrouw - en via haar van de man - geschetst. Van de vrouw wordt herhaaldelijk gezegd dat ze een te zwakke wil heeft om verleidingen te weerstaan en de man wordt ervan beticht dat hij nalaat zijn gezag uit te oefenen - dat wordt ondermijnd door het overspel en bedrog van de vrouw - en vaak zijn gezin niet goed onderhoudt.

In de ‘Nota’ na het eerste verhaal spreekt de schrijver expliciet over hoe God het samenleven tussen man en vrouw heeft gewild en hij concludeert dat de actuele situatie hiermee niet overeenkomt:

so willen die sommighe vrouwen hier uut argueeren dat si beter zijn dan die mannen en willen zijn der mannen meester so dat dick wil noch veel ghebuert nu ter tijdt inder werelt. (B2r) (...) Dies moet die man der vrouwen besorghen haer nootdrufte ende datse behoefelijck is, want God heeft den mannen gheboden te wercken als hy seide: In sweet dijns aensichts suldy eten u broot; daer lacen nu veel lieden zijn die dat ghebot niet en onderhouden. (B2r)

De schrijver ziet een discrepantie tussen het ideale huwelijk, de gewenste rollen van man en vrouw binnen het huwelijk en de actuele situatie. De schuld voor deze discrepantie ligt volgens de schrijver bij zowel mannen als vrouwen, hoewel in het Bedroch het accent vrijwel uitsluitend valt op de negatieve rol van de vrouw.

Oplage en verspreiding

Hoewel we over de oplage en verspreiding van het Bedroch geen gegevens hebben, blijkt uit de proloog van Dat Profijt der Vrouwen dat de tekst in Antwerpen wel enige bekendheid heeft verworven⁴. Deze bekendheid kan de tekst naast de schriftelijke verspreiding mede te danken hebben aan de mondelinge verspreiding van de inhoud door voorlezers en vertellers⁵.

Een aantal aanwijzingen rechtvaardigt de veronderstelling dat het Bedroch in de 16e eeuw een populaire tekst was. Van het Bedroch is naast de Utrechtse druk van Jan Berntsz. uit c. 1532 nog slechts een zeer onvolledig exemplaar van een Antwerpse druk van de pers van Jan II van Ghelen overgeleverd, dat door

4 Zie hierna en literatuur bij noot 10.

5 Pleij 1974, 82. In de editie 1548 van Der Sotten Schip van Seb. Brant valt nog te lezen: biddende hen allen diet lesen oft hooren sullen dat sijt int beste keeren. (A2v)

[p. 169]

Pleij op basis van het drukkersmerk wordt gedateerd tussen 1569 en 1574. Het is echter zeer waarschijnlijk dat daarnaast nog minstens drie andere drukken van het Bedroch hebben bestaan; de editie van Jan van Doesborch uit Antwerpen die moet zijn gedrukt tussen 1528 en 1531, een editie van Jan Roelants uit Antwerpen van 1555 en nog een editie van Jan II van Ghelen of Jan Roelants van vóór 1561. Het bestaan van laatstgenoemde druk van het Bedroch kan worden opgemaakt uit het al genoemde boekje Dat Profijt der Vrouwen dat een proloog bevat waarin naar een onlangs door de drukker (Jan II van Ghelen) uitgegeven editie van het Bedroch wordt verwezen:

Leest dan wel over dbedroch der vrouwen, dat ghi corts in prente hebt uutghegeven

(Profijt, A2v).

Ook zijn van het Bedroch nog twee Engelse drukken uit het midden van de 16e eeuw overgeleverd. Jan van Doesborch heeft veel Engelse teksten gedrukt en het is dan ook zeer waarschijnlijk dat gelijktijdig met de Nederlandse tekst een Engelse editie van het Bedroch het licht heeft gezien⁶.

Een andere aanwijzing voor de populariteit of juister het commerciële succes van het Bedroch wordt gevormd door het bestaan van een tekst die fragmentarisch en zonder titelblad is overgeleverd. Deze tekst die bekend staat als de Historie van Jason en Medea vormt de tegenhanger van het Bedroch en kan in navolging van Pleij worden aangeduid met de titel ‘Bedrog der Mannen’⁷. In mijn eerste artikel over het Bedroch heb ik al aannemelijk kunnen maken dat ook deze tekst een product van Jan van Doesborch is en dat hij de eerste druk op de markt heeft gebracht. Ook mogen we veronderstellen dat Willem Vorsterman - van wie Marten Nuyts, de drukker van het overgeleverde fragment, na Vorstermans overlijden de resten van diens fonds opkoopt - de tekst op de pers heeft gehad⁸.

Een laatste aanwijzing voor de populariteit van het Bedroch is het feit dat al in het Antwerps Liedboek van 1544 ‘een nyeu liedeken’ voorkomt dat naar aanleiding van een verhaal uit het Bedroch is gemaakt’⁹.

6 Zie over de drukken van het Bedroch a.w. 1, met name 271 en 275-277.

7 Over de tekst Kruyskamp 1966, Pleij 1977a, 153.

8 Zie a.w. noot 1, 280 en 287, noten 70 en 72. Nuyts gebruikt in deze uitgave het drukkersmerk van Willem Vorsterman. Bovendien zou het ‘Bedrog der Mannen’ niet de enige tekst zijn die Willem Vorsterman van Jan van Doesborch herdrukt. Zie Coopmans 1982, 180.

9 Zie noot 17.

Dat Profijt der Vrouwen

Niet alleen informeert de proloog van Dat Profijt der Vrouwen (hierna Profijt) ons over een editie van het Bedroch; ook kan de proloog van deze tekst ons enig inzicht verschaffen in hoe het Bedroch door het vrouwelijke deel van het leespubliek is ontvangen en of de tekst enig effect teweeg heeft gebracht.

Vanaf ca 1540 vormt de tekst van het Profijt een zelfstandig onderdeel van de vertaling uit het Duits van Eucharius Rösslins handleiding voor zwangere vrouwen en vroedvrouwen, Den rosegaert vanden bevruchten vrouwen die in 1516 voor het eerst door Thomas van der Noot wordt uitgegeven. Als zodanig heeft de tekst die wordt aangeduid met de term ‘addicien’ ook een proloog, die in het Profijt trouwens terugkomt als ‘dye nae Prologhe’ (A4v). Na 1540 wordt deze tekst onder bovengenoemde titel afzonderlijk uitgegeven. Jammer genoeg is van de edities uit 1550 en 1556 resp. van de pers van Jan II van Ghelen en Jan Roelants uit Antwerpen geen exemplaar meer overgeleverd, zodat we niet kunnen vaststellen of deze edities de proloog ook al bevatten. Wel lijkt het zeker dat de maker van de proloog van het Profijt gebruik heeft gemaakt van de editie Jan I van Ghelen van de Rosegaert van ca 1540¹⁰.

10 De Rosegaert-editie van Jan 1 van Ghelen (NK 1834) heeft hetzelfde gedicht als de Jan II van Ghelen editie van het Profijt. De editie 1563 van de Rosegaert gedrukt door Jan Roelants kent het gedicht niet, terwijl er ook geringe afwijkingen in het woordgebruik zijn. Zie over de verschillende Rosegaert-edities Daniëls en Moes 1899, met name 117 waar het gedicht wordt afgedrukt. Zie verder over het Profijt, Stumpel 1981 en van Grunsven en van der Wey, 1982.

[p. 170]

Zoals gezegd wordt in de proloog van het Profijt verwezen naar een uitgave van het Bedroch, waarbij de vrouw opmerkt dat de tekst kwetsend is voor vrouwen:

Ghi hebt dicwijls van vrouwen gepr[ent]
Maer mi dunct tis meer tot scamp en sp[ijt]
Dan uut lieflijcker adere sonder verw[ijt] (A2r)

Het feit dat deze proloog aan de tekst is toegevoegd, wordt verklaard als we aannemen dat vrouwen ophef hebben gemaakt over de in hun ogen vrouwvijandige boekjes die Jan II van Ghelen op de markt brengt. Het lijkt onwaarschijnlijk dat deze proloog louter aan de fantasie van de maker ontsproten is. Ook al zijn de regels der retorica vakkundig toegepast, toch lijkt er een aanleiding te zijn geweest.

In de vorm van een dialoog tussen een ‘prentere’ en een ‘vrouken’ wordt spottend op de bezwaren van ‘de vrouwen’ ingegaan¹¹. In feite wordt het standpunt met betrekking tot de zaak en positie van man en vrouw zoals die in het Bedroch naar voren komt, herhaald. Allereerst komt het doel van een boekje als het Bedroch aan bod. Het nut dat vrouwen van het Bedroch kunnen hebben omschrijft de drukker als volgt:

Profijt:

om dat si weten souden (...) haer schaey te verhalen dye mans hebben tot dronckaerts, (...) nachtpronkers. Uutdraghers dat men thuys wel soude behoeven. (A2v)

Een echo van het Bedroch:

Bedroch:

O ghi vrouwen ende maechden: hier moechdi leeren loosheyt ende bedroch hanteren. (A1v)

Hierop antwoordt de vrouw:

Profijt:

een eerbaere vrou wil sulcke wraecke niet doen. Die goet is, sal haer sulckx niet onderwinden. (A2v)

De drukker vertaalt en gebruikt daarop de enige zin Latijn uit het Bedroch:

Profijt:

Een goede (so Salomon seyt) wie salse vinden. Verre van hier aen dat eynde der aerde. En zijn niet veel wijsen van groter weerden gebrocht door vrouwen totter sinnen verwoetheyt. Segt my waer blyft dan der vrouwen goetheyt. Oft zijn dit fabulen, zijt dies bedacht. (A2v-A3r)

Prompt geeft de vrouw zich al gewonnen:

Profijt:

Haer onmanierlijcke liefde heeft dat ghewracht, dat si van alle wetenscap waren berooft. (A2r)

Toch benadrukt de vrouw ook nu de verantwoordelijkheid van de man:

Profijt:

Ende de mans, segt my, en sijnse niet thooft? Sy haddent wederstaen moghen spade en vroech. (A2r)

Deze opmerking sluit direct aan bij de inhoud van het Bedroch. De verhalen gaan immers allemaal over mannen die in navolging van de eerste man Adam

11 In het fonds van Jan II van Ghelen is een dergelijke manier om zich tot het publiek te richten niet ongewoon. In van Kampen e.a. 1980 is als Appendix B Jan II van Ghelens uitleg van een on- en misbegrepen spotprofetie opgenomen. Een gesprek tussen de ‘actoor’ en een ‘vrouken’ komt ook voor in Vanden .X. Esels waarvan een editie van 1580 van Jan II van Ghelen is overgeleverd. De eerste uitgave van de tekst is waarschijnlijk echter door Jan van Doesborch uitgegeven. Zie Esels, ed. van Elslander 1946, met name XV-XVIII, 4 en 44.

[p. 171]

niet in staat zijn hun vrouw te wederstaen:

Bedroch:

endi si nam den appel ende adt af ende ghaf hem voort haren man Adam, die daer ooc af adt, als een die niet en wilde vertoornen zijn wijf. (B1v)

Op de vraag van de vrouw waarom niet over slechte mannen geschreven wordt, antwoordt de drukker dat God hún daden wel zal veroordelen. Hierop sluit de vrouw het gesprek af en wordt het Profijt aangekondigd.

De drukker (Jan II van Ghelen) maakt in deze proloog van de nood een deugd. In de dialoog fungeert de vrouw als aangever voor de argumenten en meningen van de drukker. Uit de herhaling van de argumenten zoals die in het Bedroch naar voren worden gebracht, blijkt dat de klachten van de vrouw en dus van het vrouwelijke deel van het leespubliek niet serieus worden genomen en dat deze proloog vooral dient ter vermaak van het mannelijk deel van het leespubliek. Het effect is uiteindelijk dat het Profijt tegenover het Bedroch wordt gesteld. Als het Bedroch al vrouwvijandig is, dit werkje is in ieder geval puntgaaf, lijkt de redenering. Enerzijds probeert de drukker zijn vrouwelijke lezerspubliek tot de aanschaf van het Profijt te verleiden terwijl hij anderzijds het Bedroch opnieuw onder de aandacht van het mannelijke kooppubliek brengt, van wie de nieuwsgierigheid nu wel helemaal gewekt is.

Duidelijk lijkt in ieder geval dat mannen als kopers voor Jan II van Ghelen belangrijker zijn dan vrouwen. Protesten als zou het Bedroch vrouwvijandig zijn en een negatieve invloed hebben op het beeld en de positie van de vrouw hebben geen invloed op de houding van Jan II van Ghelen. De macht van vrouwen is blijkbaar zo beperkt dat de drukker het zich kan permitteren de visie van het Bedroch te herhalen. Opvallend, maar misschien toevallig, is wel dat hij voor de herdruk van 1569-1574 van het Bedroch een andere, minder agressieve titelhoutsnede gebruikt. Op de titelpagina van de editie van Jan Berntsz. prijkt Jahel die de slapende Sisara met een hamer een grote spijker door zijn hoofd slaat, terwijl de titelpagina van de editie van Jan II van Ghelen wordt opgesierd door de bekende houtsnede van Vergilius in de mand.

Het Bedroch en andere teksten over het huwelijk

Het Bedroch en de proloog van het Profijt bevatten kritiek op het handelen van de vrouw binnen het huwelijk. Indirect richt deze kritiek zich echter ook tegen de man: de gedragingen van man en vrouw komen niet overeen met het beeld zoals God dat in de Bijbel heeft geschetst. Deze teksten staan met hun kritiek op de verhoudingen binnen het huwelijk in de 16e eeuw niet alleen en dit gegeven is van groot belang bij de vraag naar het effect van een tekst. Hoe meer teksten een enigszins gelijkluidende visie of strekking hebben, hoe waarschijnlijker het is dat deze teksten een maatschappelijke invloed hebben uitgeoefend. In dit kader zal dan ook kort aandacht worden besteed aan een drietal tekstgroepen; de Hennetaster-Vrou Laudate teksten¹², de ironische standensatires¹³ en de Humanistische tractaten over het huwelijk.

In een aantal teksten uit de 15e en 16e eeuw wordt een slappe echtgenoot (de Hennentaster) geterroriseerd door zijn vrouw, die soms wordt aangeduid met de naam Vrou Laudate. Een goed voorbeeld van hun relatie vinden we in het volksboek Vanden .X. Esels dat handelt over tien soorten mannen die het waard zijn om ezelsoren te dragen. De tweede ezel is de Hennentaster. De man

12 Hierover Pleij 1977a en 1981, Knijnenburg 1982 geeft veel literatuur. Huwelijksverhoudingen in de refreinen in het zot komen aan bod in Coigneau 1982, 344-354, 386-388 en 485-486.

13 Hierover Pleij 1979, met name 177-186.

[p. 172]

is zo dom dat hij bij alles wat hij doet zijn vrouw om toestemming vraagt. Terwijl andere mannen in het café zitten, doet de Hennentaster het huishouden en verzorgt hij de kinderen uit vrees voor zijn vrouw¹⁴. De auteur spoort hem aan om de heerschappij die hem door God is toegekend weer over te nemen, waarna het verhaal wordt vervolgd met een uiteenzetting over hoe man en vrouw zich ten opzichte van elkaar binnen het huwelijk hebben te gedragen. In bewoordingen die overeenkomen met die van de Nota van het Bedroch wordt de relatieve gelijkheid en de wederzijdse hulp geaccentueerd. De man is het hoofd van het gezin maar hij mag zijn vrouw niet minachten¹⁵.

Hoewel het enkele feit dat een echtgenoot door zijn vrouw bedrogen wordt al voldoende is om hem tot Hennentaster te maken, zijn er in het Bedroch ook passages die iets directer naar het Hennentastermotief verwijzen. In Dwonder van Claren Yse en Snee, een rederijkersgedicht uit 1511, is een van de personen die met behulp van sneeuw en ijs wordt nagemaakt Sardanapalus, die volgens de overlevering zoveel van Venus hield:

Dat hi vrouwenwerck dede om haren wille!
Hi span, hi haspte, hi hiel de spille¹⁶

In het Bedroch neemt Jole wraak op Hercules. Liever dan hem met een zwaard te doden, brengt ze hem tot

vroulijcke ende bespottelijcke wercken (...) hi sadt en span cleyn garen vander spinrocken als ander vrouwen. (J4r)

In verhaal 10 van het Bedroch lezen we de volgende scène:

Doe seyde die vrouwe: sidy alree droncken, dat ghi aldus op mi gebeert ende heet my hoer; ende ghi weet doch wel dat icx niet en ben. Mer lacen ic ben veel te ghetrou tot sulcken cockijn ende rabbaut ende my is leedt dat ic dus lange so ghetrou geweest ben ende en hebt in mi gheen oneerbaer dingen gevonden. Dese arme man en wiste niet wat segghen als hi dit wijf dus hoorde spreken, so sweech die goede bloet ende seyde: Mi en lust niet te kijven, die ghene die hier boven is die salt noch eens al betalen (E1v).

Het verhaal uit het Bedroch waaruit het bovenstaande fragment afkomstig is, heeft als voorbeeld gediend voor lied 188 uit het Antwerps Liedboek ‘Hout al aen, laet ons vrolic springen’¹⁷. De bewerking is heel illustratief voor de wijze waarop dit verhaal in de 16e eeuw is geïnterpreteerd. Duidelijk is dat het verhaal tot de Hennentasterteksten mag worden gerekend, want in het lied wordt de echtgenoot twee maal met de spotnaam ‘hanneken’ (strofe 2 en 6, regel 3) aangeduid, terwijl ook de conclusie van het lied niets aan duidelijkheid te wensen overlaat:

Die vroukens bedriegen haer mans en liegen
En makense hannekens breedt en wijt¹⁸

Opvallend veel aandacht krijgen vrouwen ook in teksten die standenmateriaal bevatten; teksten die commentaar geven op de handelswijze van de verschillende groepen in de middeleeuwse samenleving. Deze teksten waarin kritiek op het doen en laten van (groepen) vrouwen een voorname plaats inneemt, zijn niet tot een specifiek genre beperkt maar met name in de ironische standensatires,

14 Esels ed. Van Elslander 1946, 9-10.

15 Esels ed. Van Elslander 1946, 10:

O ghy arme esel (...) ende hout selve die heerschappie die u God ghegheven heeft in dat eertsche Paradijs daer hy tot Eva sprack: Ghy sult zijn onder dye macht van uwen man ende hy sal heerschappie hebben over dy (...) Maer dat ick dye vrouwen niet en vergramme, soo sal nochtans die man wijslijck, eerlijck, lieflijc ende duechdelijck leven met zijn wijf, want God dye vrouwe ghemaect heeft tot een hulpe ende onderstant der mans. Ende God heeft die vrouwe ghemaect van dat middel des mans van eender rybben, op dat dye vrouwe niet en sal zijn dat hooft noch de heere, maer dye man salse (...) niet verachten als zijn voetfutsele, maer sy sullen minnelijck tsamen leven ende doen gelijck die schriftuere seyt: Man ende wijf sullen hebben twee zielen ende een lijf (...).

Bedroch, B2r-B2v:

(...) ende ghi sult zijn onder die macht van uwen man ende hy sal heerschappie hebben over u ende u meester zijn. (...) Die man sal oock bekennen die ordinancie Godts ende hoe dat God almachtich die vrouwe ghemaect heeft uuten middel vanden man ende niet vanden hoofde: beteykenende dat si niet die meester sal zijn vanden man, ende heeftse oock niet ghemaect vanden voeten, datse die man oock niet gheheel verstoten noch verachten en sal, maer heeftse ghemaect uuten midden totten behulp van den man ende dat man ende wijf inden houwelijcken staet sullen so eendrachtelijck leven ende van eenen wille zijn ende sullen twee zielen ende een lichaem zijn dwelck so god wil ordineren tot onser zielen salicheyt. Amen.
Deze overeenkomst lijkt een verdere aanwijzing voor Jan van Doesborchs bemoeienis met de tekst Vanden .X. Esels. Zie ook noot 11.

16 Smeken, ed. Pennink en Enklaar 1946, 29.

17 Antwerps Liedboek, ed. Hoffmann von Fallersleben 1856, 288-290. Ed. Hellinga 1968², 344-346.
De inhoud van het verhaal uit het Bedroch en het lied is al volgt: Een vrouw maakt afspraken met twee minnaars. De echtgenoot gaat naar zijn werk en zijn vrouw blijft onder het voorwendsel dat ze ziek is, in bed liggen. De eerste minnaar komt en na verloop van enige tijd wordt op de deur geklopt. De vrouw zegt dat het haar echtgenoot is, maar het is de tweede minnaar. De eerste verstopt zich op zolder. Na enige tijd wordt weer op de deur geklopt en moet ook de andere minnaar zich verbergen. De echtgenoot komt binnen en ziet het omwoelde bed. Na enig gescheld zegt de man dat hij geen ruzie wil maken, maar dat ‘die ghene die hier boven is, die salt noch eens betalen’ (E1v) of zoals het lied zegt: ‘Hi salt betalen rasch sonder falen dier boven is,’ (Antwerps Liedboek, ed. 1856, 289). De minnaar op zolder voelt zich aangesproken hoewel de echtgenoot God bedoelt. Hij komt uit zijn schuilplaats en samen met de andere minnaar loopt hij naar buiten waarbij hij in het lied zegt:

Den ruyter van boven sprack met liste
Hi moet gheven den helft van dien.
Die daer licht al in die kiste
Hi heeft haer uryne besien
Ic hebber ghelaten thaer den bate
Om haer ghesontheyt adieu wi vlien (Antwerps Liedboek, ed. 1856, 289).

In het Bedroch-verhaal maakt de vrouw haar man wijs ‘datter een was een doctor in medecijnen, die haer water besien had ende dander en chyreurgijn die haer bloet soude laten ende die aderen soude urinen (...) (E1v).

18 Over de naam hanneken zie De Baere 1951.

[p. 173]

die in verband kunnen worden gebracht met het middeleeuwse carnavalsfeest, krijgen vrouwen veel negatieve aandacht¹⁹.

In deze teksten wordt kritiek geuit door middel van het prijzen van laakbare handelingen. In de tekst Van den Langhen Waghen (1600) worden ongeveer 40 van de 108 regels die de tekst omvat, gewijd aan vrouwen²⁰. Naast dieven, landlopers, zieken en andere onmaatschappelijken met weinig economische waarde worden allerlei soorten vrouwen opgeroepen om de wagen te komen bevolken en uit de stad te worden weggevoerd. De conclusie is, nadat alle groepen op de wagen hebben plaatsgenomen, erg duidelijk:

Wagheman, kijckt eens om, besiet u vracht:
Wat lichter stoffe hebdy ghelayen;
Wie hadde hem voor sulcken volck ghewacht,
Het soude wel met den winde wech wayen.

Het belangrijkste verwijt dat in de teksten met betrekking tot de vrouw naar voren komt, is haar wellustigheid. Overspelige echtgenotes, vrijende nonnen en onkuise maagden zijn aan de orde van de dag, zoals ook blijkt uit een passage uit verhaal 22 van het Bedroch:

(...) welcke coopman meestdeel van huys was om zijn comenscap dwelc niet goet is voor ionge vrouwen, want die vrouwen zijn bruesch ende wanckelbaer, bisonder als si selden sien dat si beminnen, dan verkeeren ooc haestelic haer sinnen. So dattet ooc gheviel met des coepmans wijf, want dat lange af wesen van haren man dede elders haer herteken in liefden besteden tot eenen iongelinc (J4r)

Deze wellustigheid van de vrouw staat natuurlijk in scherp contrast met de eisen kuisheid en gehoorzaamheid die de Humanistische schrijvers van tractaten over de vrouw en het huwelijk stellen. Humanistische schrijvers besteden veel aandacht aan het huwelijk en de verhouding tussen en de taken van man en vrouw hierin²¹. De belangstelling voor deze werken is dienovereenkomstig. Vives' boek De Institutio Feminae Christianae uit 1524 beleeft in de 16e eeuw een veertigtal drukken en wordt in 1554 vanuit het Frans in het Nederlands vertaald en op de markt gebracht door Jan Roelants onder de titel die Institutie ende leeringe van een Christelijcke Vrouwe. Van Erasmus verschijnt in 1526 zijn Christiani matrimonii institutio en ook zijn tweespraak tussen Eulalia en Xantippe handelt over het goede en het slechte huwelijk²². Daarnaast verschijnen minstens drie drukken van de vertaling van Albrecht van Eybs Ehebüchlein²³.

19 Zie noot 13.

20 De tekst, hier afgedrukt naar Pleij 1979, 245 en 247 komt voor in de verzamelbundel Veelderhander geneuchlijcke dichten waarvan de oudst overgeleverde druk in 1600 bij Jan III van Ghelen te Antwerpen is verschenen. De opgenomen teksten zijn echter veel ouder zoals mag blijken uit Kalff 1888, 236 en Kronenberg 1966, 254-257.

21 Kelso 1956 noemt ruim 900 auteurs tussen 1400 en 1600 die over de aard, de plaats en de rol van de vrouw schrijven. Zie ook Dresen-Coenders 1977, 29-34.

22 De thematiek komt ook voor in Jan van den Dale's werk De Stove uit 1528. Zie de ed. Degroote 1941.

23 c. 1493, CA 724; 1512, NK 4341; 1540-1566, Machiels I 817. Deze aandacht blijkt ook uit de twee uitgaves van het pseudo-Bernardus werkje Hoemen dat huysgesinne regeren sal van c. 1493 (CA 269) en 1496-1498 (CA 269a) gebaseerd op de tekst in het Comburgs handschrift. Uitgegeven door Kausler 1866, 1-13.

De functie van het Bedroch

We komen dan nu eindelijk tot de vraag welke invloed het Bedroch samen met andere, gelijkgerichte teksten op het denken en handelen van zijn lezers kan hebben gehad. Om deze vraag te kunnen beantwoorden, zal een verklaring moeten worden gegeven voor de opkomst van deze teksten, waarin kritiek op het handelen van mannen en vrouwen - al dan niet binnen de huwelijkssituatie - wordt geuit. L. Dresen-Coenders zegt in navolging van Hajnal dat in de 17e eeuw in West-Europa een nieuw huwelijkspatroon zichtbaar wordt, waarvan sporen al in de 16e eeuw bij de bovenlaag van de bevolking worden gevonden. Dit huwelijkspatroon kenmerkt zich door een late huwelijksleeftijd van met name de vrouw in een samenleving waarin veel meer dan voorheen ongehuwden

[p. 174]

zijn. In tegenstelling tot het oude patroon blijven de gehuwden niet of minder deel uitmaken van het brede familieverband. Thema's als ‘de strijd om de broek’ of ‘de macht van de vrouw’ die in de literatuur en de kunst van de 15e en 16e eeuw verschijnen, ziet zij als tekens van de strijd die de overgang naar het nieuwe huwelijkspatroon, waarbij de vrouw de huishoudelijke taken krijgt toebedeeld en de man de beroepsrol buitenshuis, met zich meebrengt. Een ander symptoom van een veranderende relatie tussen man en vrouw ziet de schrijfster in wat zij noemt de psychologische of sociologische argumenten die in de Malleus Malificarum (Heksenhamer 1486) voorkomen. De opstellers van dit geschrift, Sprenger en Institoris, noemen de toenemende jaloersheid tussen gehuwden en ongehuwden als hoofdoorzaak voor de toename van hekserij. De oorzaken voor de veranderingen in het huwelijkspatroon onderzoekt L. Dresen-Coenders niet, maar ze acht het waarschijnlijk dat ‘sociaal-economische ontwikkelingen in kapitalistische richting’ hieraan ten grondslag liggen²⁴.

Als de hoofdoorzaken die hebben bijgedragen tot het ontstaan van het gezinshuishouden of conjugale gezin uit het familiehuishouden worden vaak ‘urbanisatie’ en ‘industrialisatie’ genoemd. Haks destilleert uit de gezinssociologische literatuur een drietal ontwikkelingen dat invloed kan hebben uitgeoefend op het ontstaan van het gezinshuishouden;

de specialisatie in de samenleving, de opkomst van een groep die bij die specialisatie betrokken is en de invloed van ideologische factoren²⁵.

Bezien we nu de sociaal-economische ontwikkeling van de Zuidelijke Nederlanden en met name Antwerpen aan het eind van de Middeleeuwen, dan blijkt dat aan het begin van de 16e eeuw een nieuw economisch systeem opgang maakt, dat een gedeeltelijke verklaring voor het ontstaan van het nieuwe huwelijkspatroon en de actualiteit van de hier behandelde teksten in zich draagt.

De opkomst van de steden in de Zuidelijke Nederlanden in de 11e/12e eeuw biedt de vrouw beperkte mogelijkheden om zich op economisch terrein te ontplooien. De handel brengt bemoeienis van de vrouw met de zaken van de echtgenoot met zich mee en ook in de ambachten is de hulp van de vrouw gewenst²⁶. Daarnaast bevordert het vrouwenoverschot, dat de gehele late Middeleeuwen door bestaat, dat vrouwen om in hun levensonderhoud te voorzien in het arbeidsproces worden opgenomen. Vanaf de 14e eeuw ontstaat dan ook een speciale rechtspersoon, de ‘koopvrouw’²⁷.

In de Zuidelijke Nederlanden worden handel en nijverheid al vroeg in gilden georganiseerd en zeker na de slag bij Kortrijk (de Gulden Sporenslag 1302) zijn de gilden ook een belangrijke politieke factor. In tegenstelling tot de meeste steden in de Noordelijke Nederlanden reikt de macht van de gilden zover dat uitoefening van beroepen die in een gilde verenigd zijn, buiten het gilde om verboden is²⁸. Veel beroepen worden binnen een gilde uitgeoefend en vrouwen kunnen meestal slechts een afgeleid lidmaatschap hebben, al is het wel zo dat de weduwe van een meester, hetzij met enige beperkingen, het ambacht mag voortzetten. De beroepsmogelijkheden voor vrouwen zijn dus binnen het gilde gering²⁹ en er is een tendens in de 15e en 16e eeuw om deze mogelijkheden nog verder te beperken³⁰. De vrouw is dan ook voornamelijk aangewezen op de slecht betaalde werkzaamheden die niet in een gilde zijn georganiseerd en waarvan de regels door het stadsbestuur worden uitgevaardigd.

Na de crisis van de 15e eeuw die alleen in Brabant geen bevolkingsafname ten

24 Dresen-Coenders 1977, 29-37; 1983, met name 59-62 en 121-126.

25 Haks 1982, 4.

26 Pirenne 1971, Jansen 1980, 42.

27 Rechtboek, ed. Fruin 1880, 103 zegt: ende dat sy voir coopwijf bekent is; die machmen daghen, die machmen bestellen, die machmen aenspreken ende die mach recht nemen ende gheven als hair man, tot sinen wedersegghen, voirt gherecht. Hermesdorf 1980, 292 verwijst m.b.t de koopvrouw naar een groot aantal Noord- en Zuid-Nederlandse steden.

28 Blockmans 1980, 64.

29 Over de positie van de vrouw in het Noord-Nederlandse gilde Quast 1980a, b. Zuid-Nederland: Des Marez 1904, 107-116, Allossery 1926, 131-134. Van der Hallen 1977, 106 merkt m.b.t. de nering der meerseniers van Gent op dat dit ambacht in tegenstelling tot vele andere wel openstaat voor vrouwen. Prims 1937, 40 zegt dat het opmerkelijk is dat het statuut van het gilde der oudekleerkopers rekening houdt met vrouwelijke leden en dat dit tot grote moeilijkheden zal leiden. Allossery 1926 die zich behalve op Des Marez (voor Brussel) ook op andere steden en bronnen baseert, komt tot de conclusie dat men geneigd is ‘de vrouw van het werk af te houden’ en ‘ze niet in het ambacht te laten’.

30 Belangwekkend zijn vooral die bepalingen die zeggen dat vrouwen geen werk mogen doen dat ook door gezellen en knapen kan worden gedaan. Allossery 1926, 45 haalt de verordening van de Brugse scheerderskeure aan: ‘Vort ne gheorloft ghenen wive haer hant te slane an gherande werc daer knape penninc an winnen mach dat desen vors. ambochte toe behord.’

[p. 175]

gevolge heeft³¹, volgt een periode van economisch herstel. Tussen 1496 en 1526 stijgt het inwonertal van Antwerpen met zo'n 25% tot ±42.000. Steeds stromen mensen van het verarmde platteland en van andere steden naar Antwerpen om werk te vinden. Brabant kent in deze tijd dan ook een zeer hoge urbanisatiegraad³².

In Antwerpen ontwikkelt zich waarschijnlijk onder invloed van deze bevolkingsaanwas een vorm van kapitalisme. Kooplui-ondernemers laten zich wat betreft de exportindustrie, binnen de grenzen van hun commerciële horizon (het blijven handelaars), in met de fabricage van producten. Zij maken de industriële activiteiten ondergeschikt aan hun commerciële belangen, waardoor de industriële productie blijvend afhankelijk van de markt wordt. In de textielindustrie wordt het ‘putting out’ systeem, waarbij handelaars thuiswerkers (vnl. vrouwen) de ruwe grondstoffen en de eventueel benodigde werktuigen verschaffen, de geweven stoffen tegen stukloon kopen en deze door specialisten laten veredelen alvorens ze op de markt worden gebracht, het kenmerk van het 16e eeuwse handelskapitalisme³³.

De ontwikkeling van dit handelskapitalisme heeft een zeer ongunstige invloed op alle groepen arbeiders gehad. Kleine meesters zijn niet in staat hun zelfstandigheid te behouden; aankomende meesters zijn gedoemd als vrije arbeiders te werken. Velen onder hen zullen hun meesterschap nooit uitoefenen, terwijl ze daarnaast ook nog concurrentie ondervinden van de ‘onvrije’ arbeiders, die ervoor verantwoordelijk zijn dat de lonen uitzonderlijk laag kunnen worden gehouden³⁴. Deze onvrije arbeiders zijn een blijvend overschot op de arbeidsmarkt en zij maken het mogelijk dat vrouwen geleidelijk uit de geregelde beroepsarbeid worden gestoten. Deze ontwikkeling wordt nog bevorderd door de belangrijke functie die vrouwen hebben in het verrichten van deelwerkzaamheden in de textielindustrie, zoals spinnen en kammen; vrouwenwerk van oudsher. De vraag naar textielproducten is aan grote schommelingen onderhevig en dit werk, dat thuis kan worden gedaan, kan niet het hele jaar door worden verricht. Daardoor is het uiterst geschikt ter verschaffing van aanvullend inkomen³⁵.

Deze sociaal-economische ontwikkeling gaat gepaard met een forse daling van de levensstandaard, wat dan ook leidt tot rellen in Antwerpen en andere steden³⁶. Deze onlusten gaan samen met religieuze beroeringen. Tussen 1525 en de beeldenstorm van 1566 vinden in Antwerpen 161 executies plaats. In 144 van deze gevallen gaat het om dopers. Het betreft bijna allemaal arbeiders; onvrije gezellen die oorspronkelijk niet uit Antwerpen afkomstig zijn³⁷.

Aan het begin van de 16e eeuw vormt zich een nieuwe sociaal-economische elite van kooplui-ondernemers met een afwijkende ideologie. De gilden die altijd hebben gestreefd naar het vermijden van onderlinge concurrentie raken hun macht langzamerhand kwijt aan deze groep die het winststreven als voornaamste doel in het vaandel draagt. Deze ontwikkeling leidt tot een algehele degradatie van alle arbeidersklassen. De groep der bezitlozen groeit; de groep der bezitters wordt steeds kleiner³⁸.

Bij deze materialistische levensvisie horen de begrippen efficiency en specialisatie. Taken die eertijds door het familiehuishouden werden uitgevoerd gaan over in handen van stadsinstellingen, getuige de opkomst van het burgerlijke onderwijs, de stedelijke armenzorg en de stadsgeneesheer³⁹. Het onderwijs moet zorgen voor de de opleiding van de kinderen van de ondernemers opdat die tezijnertijd de zaak kunnen overnemen, terwijl de barmhartigheid de burger verze-

31 Van Uytven 1975, Van Houtte 1979.

32 Van Houtte 1980.

33 Soly en Thijs 1979, 32-33 geven in navolging van de econoom Takahashi het proces aan de hand van de ontwikkeling van de textielindustrie in Antwerpen weer.

34 Soly en Thijs 1979, 54-56; Scholliers 1956, 290-293; Scholliers 1960, 96-98. Zie ook Van Werveke 1942.

35 Deelwerkzaamheden uit de textielindustrie worden niet genoemd in de uitgebreide beroepenlijst die door De Meyer 1971, 1972 is samengesteld.

36 Scholliers 1960, 127; Soly en Thijs 1979, 57.

37 Scholliers 1956, 310-321.

38 In 1584-1585 behoren nog nauwelijks 50 van de 4000 Antwerpenaren die bij de zijdeweverij betrokken zijn tot de bezittende klasse. In het bouwvak slechts 59 van de 353 meesters. Soly en Thijs 1979, 54-55.

39 De Groote 1967, 185. Soly en Thijs 1979, 57: ‘Te Leuven bijvoorbeeld werden de werklozen vanaf 1541 verplicht zich tweemaal daags met hun gereedschap voor de pui van het stadhuis te melden; op straffe van de armenlijst te worden geschrapt mochten de gesteunden zich niet over hun arbeidsvoorwaarden beklagen noch hun werkgevers in de steek laten.’

[p. 176]

kert van een plaats in de hemel, want alles is met geld te koop: ook het zieleheil⁴⁰. Ook de uitstoting van de vrouw van de arbeidsmarkt kan in het licht van de efficiency gezien worden. De vrouw heeft een belangrijke economische functie in de textielhuisindustrie en het ligt voor de hand dat deze ontwikkeling zich voordoet als er tevens voldoende aanbod van mannen op de arbeidsmarkt is. Het is misschien in deze tijd ook dat het gezin als meest efficiënt werkende economische eenheid wordt gezien. Opvallend is in ieder geval wel de grote aandacht die de Kerk (zowel de reformatie als de contrareformatie) voor het gezin heeft. Op het concilie van Trente in 1555 worden de huwelijksvereisten geformaliseerd⁴¹.

Het nieuwe huwelijkspatroon heeft voor de Nederlanden geen betrekking op getalsmatige veranderingen⁴². Veel eerder moet gedacht worden aan een verandering van de taken en verhoudingen binnen het gezin. Onder invloed van het nieuwe economische systeem vindt een hernieuwde plaatsbepaling van vrouwen en mannen plaats. In dit verband lijkt het uiterst autoritaire beeld dat van de man in biechtboeken uit de 16e en 17e eeuw wordt geschapen veelzeggend en ook lijkt het niet toevallig dat in deze periode waarin het gezin enige taken kwijtraakt, de eigen persoonlijkheid van het kind wordt ontdekt met daaraan gekoppeld de vrouw als verzorgster en opvoedster⁴³.

40 Pleij 1977b; 1979, met name 210-217.

41 Dresen-Coenders 1983, 182.

42 Haks 1982, 4-8.

43 Haks 1982, 17-18.

Conclusie

Welke functie hebben nu deze teksten over het huwelijk, gevuld met mannen en vrouwen die hun taak niet naar behoren vervullen? Tussen 1500 en 1550 valt een hausse van deze teksten op te merken en hoewel de invloed van literatuur op het denken en handelen van lezers niet overschat moet worden, mag toch niet worden voorbijgegaan aan het feit dat het boek in de 16e eeuw geen concurrentie had te duchten van televisie en dag- en weekblad en als zodanig een veel belangrijker medium was dan heden ten dage.

Het lijkt dat deze teksten op de lange termijn van belang zijn geweest voor de ontwikkeling van het moderne huwelijkspatroon met zijn andere taakverdeling tussen man en vrouw. L. Dresen-Coenders ziet zoals gezegd de teksten als tekens van de strijd die met de overgang naar het nieuwe huwelijkspatroon gepaard gaat. De teksten functioneren echter in een situatie waarin de beroepsuitoefening van vrouwen wordt aangetast. Vrouwen worden van de arbeidsmarkt verdrongen en de teksten sluiten hierbij aan. Zij vormen enerzijds een rechtvaardiging van deze ontwikkeling terwijl ze anderzijds invloed op de ontwikkeling uitoefenen, want steeds appelleren de teksten aan gewenst en ongewenst gedrag. Elke Hennentaster laat zien hoe het niet moet en geeft daardoor impliciet tegelijkertijd aan hoe mannen wèl moeten optreden ten opzichte van hun vrouw. De teksten ontlenen hun functie aan de economische ontwikkeling zoals die zich in Antwerpen aan het begin van de 16e eeuw voordoet. De vrouw is overbodig in de regelmatige beroepsarbeid maar des te meer nodig in de huisindustrie waar de hele textielproductie op drijft. De vrouw als de klassieke verleidster, het instrument bij uitstek van de duivel, vormt een bedreiging voor het zieleheil van de man, maar tevens en misschien wel in de eerste plaats is haar onderdanigheid en gehoorzaamheid een noodzaak voor het functioneren van het nieuwe economische systeem. In het huishouden en de huisindustrie heeft de vrouw haar grootste (en enige) waarde. Economische motieven worden met religieus-morele argumenten onderbouwd. Acceptatie van deze uit-

[p. 177]

gangspunten, wat door literaire teksten wordt bevorderd, leidt tot een afname van het aantal vrouwen op de arbeidsmarkt en uiteindelijk tot een situatie waarin het gezin met zijn specifieke taakverdeling de hoeksteen van de samenleving is⁴⁴. De uitspraak dat jaloezie tussen gehuwden en ongehuwden de belangrijkste oorzaak voor de opkomst van hekserij is, kan misschien tegen deze achtergrond gezien worden. Niet-gehuwden - vanwege het vrouwenoverschot⁴⁵ dus voornamelijk vrouwen - worden zeer beperkt in hun mogelijkheden om in hun levensonderhoud te voorzien. In deze situatie is het welhaast van levensbelang voor vrouwen om te trouwen; zeker in een tijd waarin de economische productiviteit van personen van zeer groot belang wordt geacht.

44 Voor Engeland Clarke 1968², met name 40-44 en 299-301.

45 Zie hierover Bücher 1922 en Wensky 1980, 4-9.

[p. 179]

Bibliografie

Allossery, P. (1926), Het gildeleven in vroeger eeuwen. Brugge.

Antwerpen (1975), Antwerpen in de XVIe eeuw. Genootschap voor Antwerpse geschiedenis. Antwerpen.

Antwerps Liedboek (1855), Antwerpener Liederbuch vom Jahre 1544. Nach dem einzigen noch vorhandenen Exemplare hrsg von Hoffmann von Fallersleben. Hannover. Horae Belgica XI.

Baere, C. de (1951), Van voornaam tot schimp- en spotnaam. In: Album Dr. Jan Lindemans. Brussel. 132-136.

Bedroch (1532?), Dat Bedroch der Vrouwen. Utrecht, Jan Berntsz. Ex. Particuliere verzameling Nederland.

Bedroch (1569-1574), Dat Bedroch der Vrouwen. Antwerpen, Jan II van Ghelen. Ex. Cambridge.

(Bedroch) (na 1544), (Dat Bedroch der Mannen). Antwerpen, Martinus Nutius. Ex. Den Haag KB.

Blockmans, F. (1954), Het vroegste officiële ambachtswezen te Antwerpen. In: Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden IX (1954), 161-201.

Blockmans, W.P. en G. Pieters e.a. (1980), Tussen crisis en welvaart. In: Algemene Geschiedenis der Nederlanden IV, 42-86. Onder red. van W. Prevenier en A.G. Weiler e.a. Haarlem.

Bücher, K. (1922), Die Frauenfrage im Mittelalter. In: Beiträge zur Wirtschaftsgeschichte, 259-300. Tübingen.

[p. 180]

CA Campbell, M.F.A.G. (1874-1890), Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle. La Haye.

Clarke, C. (1968), Working life of women in the seventeenth century. London.

Cockx-Indestege, E. en G. Glorieux. (1968), Belgica Typograhica 1541-1600 (...) Deel 1. Nieuwkoop.

Coigneau, D. (1980-1982), Refreinen in het zotte bij de Rederijkers. Gent. Koninklijk Academie voor Nederlandse Taal en Letterkunde. Reeks VI, nr. 111 en 111bis.

Coopmans, L. en O. Haeijen (1982), ‘Die Reyse van Lissebone’ en ‘Van der Nieuwer Werelt’, kritisch uitgeg. en ingel., gevolgd door een bespreking van hun drukker Jan van Doesborch. Doctoraalscriptie instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam.

Dale, Jan van den (ed. 1944), Gekende werken. Met inl., bronnenstudie, aant. en gloss., door G. Degroote. Antwerpen.

Daniëls, C.E. en E.W. Moes (1899), Eucharius Röslins Rosengarten. In: Centrallblatt des Bibliothekswesen XVI (1899) 113-126.

Dresen-Coenders, L. (1977), De strijd om de broek. In: De Revisor IV, nr. 6 (1977) 29-37.

Dresen-Coenders, L. (1983), Het verbond van heks en duivel. Baarn.

Esels (ed. 1946), Het volksboek Vanden .X. Esels. Ed. van Elslander. Antwerpen.

Franssen, P.J.A. (1983), Dat Bedroch der Vrouwen, een onderzoek naar de functie van een 16e eeuwse verhalenbundel. In: Spektator 12 (1982-1983) nr. 4, 270-289.

Glorieux, G. (1977-1980), Belgica Typographica 1541-1600 (...) Deel II. Nieuwkoop.

Groote, H.L.V. de (1967-1968), De Zestiende-Eeuwse Antwerpse Schoolmeesters. In: Bijdragen tot de Geschiedenis inzonderheid van het oud hertogdom Brabant XIX (1967) 179-318 en XX (1968) 5-53.

Grootes, E.K. (1980), Literatuurhistorie en Cats' visie op de jeugd. Rede. Groningen.

Grunsven, K. van en M. van der Wey (1982), Vrouwenhulp of mannenvermaak? Een onderzoek naar de sexuele moraal in drie 16e eeuwse vrouwenboekjes. Doctoraalscriptie Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam.

Haks, D. (1982), Huwelijk en gezin in Holland in de 17e en 18e eeuw. Assen.

Hallen, E. van der (1977), Het Gentse meerseniersambacht (1305-1540). In: Handelingen Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheden 31 (1977) 47-149.

Hellinga zie: Schoon.

Hermesdorf, H.B.D. (1980), Rechtsspiegel, een rechtshistorische terugblik in de lage landen van de herfsttij. Uitgeg. door P.J. Verdam. Nijmegen.

Houtte, J.A. van (1979), Economische geschiedenis van de Lage Landen. Bussum.

Houtte, J.A. van en R. van Uytven (1980), Nijverheid en handel. In: Algemene Geschiedenis der Nederlanden IV, 87-111. Onder red. van W. Prevenier en A.G. Weiler e.a.

Jansen, H.P.H. (1980), De opkomst van de steden in de middeleeuwen. In: Kernproblemen der economische geschiedenis, 40-45. Onder red. van H. Baudet en H. van der Meulen. Groningen.

Kalff, G. Veelderhande geneuglicke Dichten. In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal en Letterkunde 8 (1888) 236.

Kampen, H. van (1980), Het zal koud zijn in 't water als 't vriest. Zestiende-eeuwse parodieën op gedrukte jaarvoorspellingen. Tekstuitgave met inleiding en commentaar door H. van Kampen, H. Pleij, B. Stumpel e.a. Den Haag.

Kelso, R. (1956), Doctrine for the lady of the Renaissance. Urbana.

Kloek, E. (1981), Gezinshistorici over vrouwen. Een overzicht van het werk van gezinshistorici en de betekenis daarvan voor de vrouwengeschiedenis. Amsterdam ASVA/SUA skriptiereeks nr. 4.

Knijnenburg, R. (1982), Laudates en Hennentasters. Een onderzoek naar de betekenis van luie huisvrouwen en in de huishouding werkende mannen in Middelnederlandse teksten. Doctoraalscriptie Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam.

Kronenberg, M.E. (1956), Campbell's annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle. Contributions to a new edition. Den Haag.

Kronenberg, M.E. (1966), Een fragment van ‘Der Vrouwen Pater Noster’. In:. Tijdschrift voor Nederlandse Taal en Letterkunde 82 (1966) 255-258.

Kruyskamp, C. (1961), Een onbekende verhalenbundel van 1543. In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal en Letterkunde 78 (1961) 161-168.

[p. 181]

Machiels, J. (1979), Catalogus van de boeken gedrukt voor 1600 aanwezig op de Centrale Bibliotheek van de Rijksuniversiteit Gent. Gent.

Marez, G. des (1904), L'organisation du travail à Bruxelles au XVe siècle. L'academie royale des sciences, des lettres et des beauxarts de Belgique LXV. Brussel.

Meyer, I. (1971), De sociale strukturen te Brugge in de 14e eeuw. In: Studien betreffende de sociale structuren te Brugge, Kortrijk en Gent in de 14e en 15e eeuw. W. Blockmans, I. de Meyer e.a. Standen en Landen LIV (1971) 7-78.

NK Nijhoff, W. en M.E. Kronenberg (1923-1971), Nederlandse bibliografie van 1500 tot 1540. 's-Gravenhage, 3 dln.

Pirenne, H. (1971), Early democracies in the low countries. (Orig. publ. 1915) Transl. by J.V. Saunders. New York.

Pleij, H. (1974), Is de laat-middeleeuwse literatuur in de volkstaal vulgair? In: Populaire literatuur. Onder red. van J.H.A. Fontijn. Amsterdam, 34-107.

Pleij, H. (1977a), Een fragment van de oudste Nederlandse novellenbundel te Cambridge. In: Opstellen (...) aangeboden aan C.H.A. Kruyskamp. Red. H. Heestermans. Den Haag, 142-155.

Pleij, H. (1977b), Wie wordt er bang voor het boze wijf. In: De Revisor IV, 6 (1977) 38-42.

Pleij, H. (1979), Het gilde van de Blauwe Schuit. Litertuur, volksfeest en burgermoraal in de late Middeleeuwen. Amsterdam.

Pleij, H. (1981), Jozef als pantoffelheld. In: Symposion III (1981) nr. 1 en 2, 66-81.

Pleij, H. (1982), De wereld volgens Thomas van der Noot. Muiderberg.

Profijt (1561), Dat Profijt der Vrouwen. Antwerpen, Jan II van Ghelen. Ex. UB Amsterdam.

Prims, F. (1927-1949), Geschiedenis van Antwerpen. 10 dln in 27 bdn. Antwerpen.

Quast, J. (1980a), Vrouwenarbeid omstreeks 1500 in enkele Nederlandse steden. In: Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis, 46-65.

Quast, J. (1980b), Vrouwen en gilden in Den Bosch, Utrecht en Leiden van de 14de tot en met de 16de eeuw. In: W. Fritschy, Fragmenten vrouwengeschiedenis I, 27-38. Den Haag.

Rechtboek (ed. 1880), Het rechtboek van den Briel. Ed. J.A. Fruin en M.S. Pols. Oud Vaderlandse Rechtsbronnen I, 1.

Rouzet, A. (1975), Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des XVe et XVIe siècles dans les limites géographiques de la Belgique actuelle. Nieuwkoop.

Scholliers, E. (1956), Vrije en onvrije arbeiders, voornamelijk te Antwerpen in de 16de eeuw. In: Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden (XI (1956) 285-322.

Scholliers, E. (1960), Loonarbeid en Honger. De levensstandaard in de XVe en XVIe eeuw te Antwerpen. Antwerpen.

Schoon (ed. 1941), Een schoon liedekens-boeck in den welcken ghy in vinden sult veelderhande liedekens. oude ende nieuwe om droefheyt ende melancolie te verdrijven. (Antwerpen, Jan Roulans 1544) Bewerkt, toegel. en ingel. door W. Gs. Hellinga. Den Haag. (anastatische herdruk ibidem 1968).

Smeken, J. (ed. 1946), Dwonder van claren ijse en snee. Een verloren en teruggevonden gedicht. Met inl. en aant. uitgeg. door R. Pennink en D.Th. Enklaar. 's-Gravenhage.

Soly, H. en A.K.L. Thijs (1979), Nijverheid in de Zuidelijke Nederlanden. In: Algemene Geschiedenis der Nederlanden VI, 27-57. Onder red. van M. Cloet en J.A. Faber e.a. Haarlem.

Stumpel, G.B. (1981), Over de receptie van gedrukte teksten in de late middeleeuwen. In: H. van Gorp, R. Ghesquiere en R.T. Segers (eds.) Receptie-onderzoek. Mogelijkheden en grenzen. Leuven, 53-63.

Uytven, R. van. (1975), Politiek en economie: De crisis van de late XVe eeuw in de Nederlanden. In: Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis 53 (1975) 1097-1149.

Veelderhande (1899), Veelderhande geneuchlijcke dichten, tafelspelen ende refereynen. (1899) Uitgeg. vanwege de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Leiden, (herdruk Utrecht 1977).

Wensky, M. (1980), Die Stellung der Frau in der stadtkölnischen. Wirtschaft im Spätmittelalter. Quellen und Darstellungen zur Hansischen Geschichte: N.F. deel 26. Böhlau.

Werveke, H. van (1942), Ambachten en Erfelijkheid. Mededelingen Koninklijke Vlaamsche Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Antwerpen.