Spektator. Jaargang 13

[p. 20]

Robert Burns en de Nederlandse letterkunde
Diana van Dijk

1. Inleiding

Op 4 april 1835 schrijft de Schoolmeester, vanuit Engeland, aan Jacob van Lennep: (...) ‘Dezen morgen telde ik 61 jongens in de school, ik heb thans 11 boarders¹, waaronder een om Godswill en een kleinzoon van uwen Burns.’² Wie bedoelt hij met Burns en wat is de relatie tussen Burns en Van Lennep? In een eerdere ongepubliceerde brief van 5 maart 1835 wordt die relatie duidelijker; De Schoolmeester schrijft dan: (...)’ De school is bovendien een burgerschool van de tweede classe doch zeer respektabel, en onder de kostkinderen behoort (mirabile dictu) de kleinzoon van uw vriend Burns dien ik zoveel hollandsch hoop te leeren om uw vertalingen te kunnen ontcijferen³.’ Van der Linde refereert, naar alle waarschijnlijkheid, aan de vertalingen van Van Lennep die te vinden zijn in de bundel Verzamelingen van Uitheemsche Vernuften uit 1833. Deze bundel opent met een bijdrage van Van Lennep, geheten: Proeven uit de werken van R. Burns, voorafgegaan door een verhandeling over deszelfs werken door Mr. J. van Lennep. Deze vertalingen wekten grote bewondering op bij De Schoolmeester, want op 5 januari 1836 schrijft hij aan Van Lennep: (...) ‘Shakespeare blijft altijd moeyelijk, doch even moeyelijk voor een native als voor een foreigner. Ik heb hem thans eens met Dowton en Dukes⁴ gelezen, en hij is mijn Almanak, mijn Huisbijbel, mijn Companion, mijn everything geworden. Ik heb mij nochtands verwondert (sic) en Dukes mijn verwondering medegedeeld, hoe gij zoo wel zijt geslaagd in uw vertaling van Burns. Dukes verzekerde mij dat indien hij niet drie jaren te Glasgow had gestudeerd hij buiten staat zou zijn den dichter fairly te verstaan. Ik verstond nauwelijks twee regels van de tien. Naderhand zag ik echter dat een little vocabulary aan het einde der editie was geplaatst⁵. Deze woordenlijst aan het eind van de gedichtenbundel is voor de lezer noodzakelijk, want Burns gebruikt veel Schotse woorden in zijn poëzie. Dit is geenszins verbazingwekkend: Robert Burns is een Schotse volksdichter die op 25 januari 1759 in Alloway aan de westkust van Schotland werd geboren en op 21 juli 1796 in Dumfries aan de gevolgen van een rheumatische hartziekte overleed. Zijn korte leven besteedde hij aan het schrijven van gedichten en liedjes en aan mooie vrouwen die zijn pad kruisten.

Robert Burns bracht zijn jeugd door op de boerderij van zijn vader waar hij hard moest werken. Arm als ze waren wilde zijn vader toch dat zijn kinderen (Robert was de oudste van zeven kinderen) goed onderwijs kregen. Er werd een huisleraar aangesteld en zo kwam Robert in aanraking met de Engelse letterkunde. Op vijftienjarige leeftijd schreef hij al zijn eerste liedje voor de boerendochter Nelly Kirkpatrick: ‘handsome Nell⁶’. Zijn belangrijkste werk verscheen in 1786, Poems, Chiefly in the Scottish Dialect. Deze gedichtenbundel, met 36 gedichten, vond zowel weerklank bij de hogere stand als bij de boeren en arbeiders. De reactie uit Edinburgh, het culturele centrum van Schotland in die tijd, was lovend. De oplage van 612 exemplaren was in een korte tijd uitverkocht. Burns werd in één klap de grootste volksdichter van Schotland. Op 7 december

1 Een ‘boarder’ is een kostschoolleerling.

2 Waarde van Lennep, brieven van de Schoolmeester, toegelicht door M. Mathijsen, Amsterdam 1977, p. 77.

3 Met dank aan mevr. M. Mathijsen voor inzage in de nog niet gepubliceerde brieven van De Schoolmeester aan J. van Lennep.

4 Dowton en Dukes zijn twee collega's van Gerrit van der Linde.

5 Waarde van Lennep, brieven van De Schoolmeester, p. 92-93.

6 Voor de gedichten van Burns verwijs ik naar Burns Poems and Songs edited by J. Kinsley, Oxford University Press, 1971. Het gedicht ‘Handsome Nell’ treft men op p. 1.

[p. 21]

1786 schreef hij aan zijn goede vriend, Gavin Hamilton: ‘(...) For my own affairs, I am in a fair way of becoming as eminent as Thomas a Kempis or John Bunyan; and you may expect henceforth to see my birthday inserted among the wonderful events, in the Poor Robin's and Aberdeen Almanacks, along with the Black Monday & the battle of Bothwel bridge- My lord Glencairn & the Dean of Faculty, Mr. H. Erskine have taken me under their wing; and by all probability I shall soon be the tenth Worthy and the eighth Wise Man, of the world (...)⁷’. Op 21 april 1787 verscheen de gedichtenbundel Poems. De nieuwe bundel bevatte, behalve de gedichten uit de eerste editie, 22 nieuwe gedichten en vijf liedjes. Burns raakte met deze editie ook buiten Schotland bekend. Toch vreesde hij dat zijn roem van korte duur zou zijn, steeds weer benadrukte hij in zijn brieven dat hij bang was dat zijn populariteit onder de letterlievenden van Edinburgh niet meer dan een mode was. Ook was hij bevreesd de verwachtingen van het geletterde publiek niet waar te kunnen maken.

In 1788 trouwde hij na veel problemen met zijn grote liefde Jean Armour⁸ en nam hij een baantje aan als controleur op accijnzen in Dumfries. Aan het eind van zijn leven droeg hij vele liedjes bij aan de Scots Musical Museum van J. Johnson en de Select Collection of Original Airs van G. Thomson. Hij bewerkte, zonder dat hij daar een vergoeding voor kreeg, honderden volksliedjes voor deze bundels. In bijna alle gevallen nam Burns eerst een bestaande melodie en maakte er vervolgens woorden bij. Zijn meest succesvolle liedjes schreef hij in standaard Engels met hier en daar wat Schotse woorden.

Zijn gedichten en liederen hebben als onderwerp: de liefde, vriendschap, de natuur, het historische verleden van Schotland, politieke en religieuze kwesties, drank of sociale verbroedering. Bekende gedichten zijn: Holy Wille's Prayer; The Cotter's Saturdaynight; To a Mouse; Tam O'Shanter en liederen als; Auld lang syne, My love is like a red, red rose; Ae fond kiss and then we sever; Green grow the rashes.

7 The letters of Robert Burns edited by J. de Lancey Ferguson, Oxford 1931, p. 148 brief 166.

8 Voor gegevens omtrent het turbulente liefdesleven van Burns verwijs ik naar Robert Burns-A life van H. Douglas, London 1976.

2. Buitenlandse vertalingen

De populariteit van Burns, die pas na zijn dood echt op gang kwam, beperkte zich niet tot Schotland en Engeland. De universele thematiek van zijn gedichten en liederen sprak vele dichters in het buitenland aan. De eerste vertalingen (7 gedichten) waren voor zover bekend in het Frans en werden in 1825 gepubliceerd⁹. In 1839 verscheen de eerste Duitse vertaling¹⁰. Er volgden nog vele Frans en Duitse vertalingen en ook andere landen ontdekten zijn poëzie. Er zijn vertalingen in een 25 tal talen bekend.

Opvallend is dat de New Cambridge Bibliography of English Literature geen melding maakt van Nederlandse vertalingen, terwijl die er wel degelijk zijn. Men vermeldt wel een Vlaamse vertaling van Frans de Cort uit 1862¹¹. Bij de afzonderlijk vertaalde werken wordt Nederland wel genoemd, namelijk bij de vertaling van The Cotter's Saturdaynight, maar vertaler en datum van publicatie blijken onbekend¹².

9 Ballades, légendes et chants populaires de l'angleterre, de l'Ecosse et de l'Irlande, geredigeerd door F.A. Loève-Veimars, Paris 1825.

10 Gedichten von Burns vertaald door P. Kaufmann, Stuttgart 1839.

11 De Schoonste liederen van Robert Burns door F. de Cort, Brussel 1862.

12 The New Cambridge Bibliography of English Literature edited by G. Watson, Cambridge 1971, 5 delen. Deel 2 1600-1800, p. 1997-2000 geeft een overzicht van alle vertalingen van de poëzie van Burns.

3. De receptie van het werk van Burns in Nederland in de 19de eeuw

Naar alle waarschijnlijkheid is de eerste vermelding van Burns in Nederland van Willem de Clercq¹³. In zijn bekroonde verhandeling uit 1822 (geschreven in 1821) over de invloed van de buitenlandse letterkunde op de onze¹⁴, noemt hij

13 Willem de Clercq (1795-1844) was graanhandelaar. Hij had een grote belangstelling voor en kennis van de letterkunde. Hij genoot bekendheid als improvisator.

14 Welken invloed heeft vreemde letterkunde, inzonderheid de Italiaansche, Spaansche, Fransche en Duitsche gehad op de Nederlandsche taal- en letterkunde, sints het begin der vijftiende eeuw tot op onzen dagen?. Amsterdam, 1824

[p. 22]

in een noot bij de dichter Poot de Schotse dichter Burns. Hij zegt: ‘Schotland beroemt zich in onzen dagen op zijnen beroemden dichter Robert Burns, wiens gedichten in de volkstaal opgesteld werden en een verbazenden opgang maakten¹⁵. Uit latere aantekeningen blijkt dat De Clercq de poëzie van Burns nooit grondig gelezen heeft¹⁶. In het cahier 1828 Aantekeningen van boeken in dat jaar gelezen, nr 14 Litterature Anglaise staat: (...) ‘Il y a d'interessants details sur cet auteur le Poet de l'Ecosse, mais c'est beaucoup plus naturel qu Poot et il y a beaucoup plus de vers qu'on peut traduire dans un autre langue sans qu elles perdent extremement leur merits. Il faut quand je m'y sentirai poete que je lise Burns. Je n'ai pas eu encore le courage de l'entamer aussi pur que Beattie et Cowper¹⁷’.

De Clercq vergelijkt in zijn verhandeling de dichter Poot met Burns, - beiden zijn van boerenafkomst - en na hem zullen nog vele letterkundigen dit blijven doen. Zo schrijft de Engelse letterkundige John Bowring over Poot¹⁸: ‘Misschien is de eenige dichterlijke naam, welke uit deze duisternis verdient verlost te worden, die van Poot, de dichter van den ploeg, van wien wij meer omdat hij een landsman was, dan omdat wij hem voor dichter houden, gewag maken.’ (...) ‘De Clercq heeft eene vergelijking tussen hem en Burns gemaakt; maar zij zijn daarin alleen met elkander te vergelijken dat zij beiden verzen maakten; Burns vol natuur, schoonheid, waarheid en kracht, Poot gewoonlijk gezwollen, mythologisch, valsch en zwak. Bowring laat zich zeer negatief uit over de Nederlandse letterkunde en dat maakt veel reacties los. B.H. Lulofs schrijft een weerwoord op Bowring¹⁹: hij vindt dat de Nederlandse letterkunde veel te zwart afgeschilderd wordt. Hij neemt het ook op voor Poot²⁰ ‘(...) Bowring wil hem (= Poot. DvD) maar in het geheel niet bij den Schotschen dichter Burns, die even als Poot, van afkomst en beroep een landsman was, vergeleken hebben, gelijks zulks door onzen beroemden voor-de-vuist-dichter of Improvisator, den doorkundigen en schranderen De Clercq geschied is. Nu, dat de Engelschman zijn landslieden voorstaat, is hem zoo kwalijk niet te duiden. Of wij Hollanders daarin echter genoegen moeten nemen, is eene tweede vraag. Ik erken gaarne, dat Poot in een aantal stukken wat gezwollen, mythologisch, valsch en zwak is (zoo Bowring hem die sierlijke bijnamen of epitheta geeft) maar werp die stukken uit de verzameling zijner gedichten, - men kan de onsterfelijkheid zoo goed met een klein deeltje van verzen, als met drie dikke boekdeelen winnen - en beoordeel hem alleen maar naar de voortreffelijke gedichten, waarvan Bowring er enkele, maar mijns inziens allen niet eens van de beste, heeft opgenoemd; houd daarbij dan bij het verschil der natuurtoneelen voor oogen waarvan Poot en Burns omringd waren en die zij op verschillende wijzen in hunne gedichten schilderden, en laat u soms niet verleiden door eene zekere ingenomenheid, welke gij misschien voor den meer somberen, zwaarmoedigen, gevoelvol dweependen Engelschen en Hoogduitschen dichters koestert; geef dan daarenboven een weinig aan den wat schoolvossiger en bonte vederen van geleerdheid gaarne pronkenden smaak der eeuw van Poot toe, dan zal zijne poëzij, met die van Burns vergeleken, in de schaal van een welwillend oordeel juist zoo geweldig niet tegen de schaal harer mededingster in de hoogte vliegen. Het blijft echter bij dit alles de vraag, of beide dichters wel regt tegen elkander vergeleken kunnen worden en of men niet het verstandigst doet beiden in hunne soort te waarderen, zonder juist hunne verdiensten tegen elkander haarfijn af te wegen (...)’.

Het is inderdaad de vraag of men beide dichters met elkaar kan en moet verge-

15 Verhandeling van De Clercq p. 270-271.

16 In zijn Kleine Annotaties meest uit de lectuur 1823/1824; Mélanges littéraires, 10 staat dat zijn studievriend C. Crommelin hem over Burns vertelde. Bovengenoemd cahier bevindt zich in het Réveilarchief in de UB Amsterdam.

17 Met dank aan mevr. M. Mathijsen voor het helpen ontcijferen van het handschrift van De Clercq. Het Frans van De Clercq is niet foutloos.

18 J. Bowring, Sketch of the Language and Literature of Holland, 1829. Dit werk werd hetzelfde jaar in het Nederlands vertaald als: Iets over de Hollandsche taal- en letterkunde, Leeuwarden 1829. De opmerking over Poot treft men op p. 56 en 57.

19 B.H. Lulofs, Toelichtingen en bedenkingen op Dr. John Bowring's aanmerkingen over onze Nederlandsche letterkunde, 1829

20 Lulofs p. 44 en 45.

[p. 23]

lijken. Hun levens vertonen een aantal overeenkomsten: beiden zijn van boerenafkomst; beiden trekken naar de stad en beiden sterven betrekkelijk jong; maar hun literaire werk toont duidelijke verschillen. Poot volgt in zijn gedichten de classicistische-petrarkistische tradities; Burns poëzie is veel meer een directe uiting van persoonlijke ervaringen²¹.

21 Het is niet eenvoudig Burns bij een bepaalde stroming in te delen. Zijn werk vormt het hoogtepunt van een lange Schotse volkstraditie. De meeste handboeken behandelen hem samen met de Engelse natuurdichter W. Cowper.

4. J. van Lennep

We keren terug naar de vertalingen van J. van Lennep in zijn dichtbundel Proeven uit de Werken van R. Burns. In deze bundel vertaalt hij 14 liederen, een epigram en een lang gedicht. (Zie bijlage.) In zijn verhandeling voorafgaande aan de vertalingen verdedigt hij zijn vertaalwijze als volgt: (...) ‘Vooraf echter moet ik U waarschuwen, dat, ofschoon ik dezelve zoo letterlijk mogelijk heb overgezet, ik echter de vrijheid heb genomen, aan plaatsen en menschen Hollandschen namen te geven, daar de oorspronkelijke in onze ooren enigszins vreemd klinken zouden²².’

Van Lennep's vertaalopvattingen kunnen het best geïllustreerd worden aan de hand van enkele vertaalde gedichten. Als eerste nemen we de beginstrofe ‘Behind yon hills where Lugar flows’.

‘Behind yon hills where Lugar flows.

“Mang moors an” mosses many, O,

The wintry sun the day has clos'd,

And I'll awa to Nanie, O.’

R. Burns

‘De schaduw dekt der heuv'len kruin,

En zelfs den top der linde:

De winterzon dook achter 't duin,

En ik ga naar Selinde.’

J. van Lennep

Het meest opvallend is dat Van Lennep de eerste versregel als ‘titel’ voor zijn vertaling gebruikt; hij is echter niet op de hoogte van de betekenis van het woord ‘yon’ (‘ginds’) want hij vervangt het door ‘you’. Vervolgens dicht hij twee nieuwe versregels die in het oorspronkelijke niet te vinden zijn. Het karakteristieke Schotse van het gedicht: de rivier de Lugar, de ‘moors’ en ‘mosses’ laat hij weg. De naam Nanie wordt in Selinde veranderd, een niet typisch Hollandse naam²³ die hij waarschijnlijk gekozen heeft om de rijmmogelijkheden. In deze strofe rijmt ‘Selinde’ op ‘hinde’, in de volgende strofen laat Van Lennep ‘Selinde’ rijmen op ‘blinde’, ‘hinde’, ‘beminde’, ‘vinde’, spinde’, ‘onderwinde’, ‘vinde’.

Van Lennep gaat uit van de klankmogelijkheden van de naam Selinde, maar beperkt zich daardoor in zijn vertaalmogelijkheden.

Een ander goed voorbeeld waarin we zien dat Van Lennep de Schotse situatie zoveel mogelijk aanpast aan de Hollandse, is het gedicht ‘Adown winding Nith I did wander’. Laten we weer de eerste strofe bekijken:

‘Adown winding Nith I did wander,

To mark the sweet flowers as they spring;

22 Verhandeling van Van Lennep voorafgaande aan zijn vertalingen van Burns, p. 12.

23 De naam Selinde komen we ook tegen bij Feith. Zie Mr. Rhijnvis Feith, Julia, geredigeerd door J.J. Kloek en A.N. Paasman, 's-Gravenhage 1982, p. 192-197.

[p. 24]

 

Adown winding Nith I did wander,

 

Of Phillis to muse and to sing’

R. Burns

‘Daar ginds waar de statige Rijnstroom

Langs akkers en weilanden vliet,

Daar doolde ik en dacht aan mijn Truitjen,

En zong haar ter eere mijn lied:’

J. van Lennep

Opnieuw wordt de eerste versregel van Burns als ‘titel’ voor de vertaling gebruikt. De volgende vier versregels wijken inhoudelijk nogal af van het oorspronkelijke. Van Lennep verandert de rivier de Nith in een statige Rijnstroom. Dit is een vreemde wijziging want de Nith is een klein riviertje, meer zoiets als de Linge of de Vecht. De rivier stroomt bij Van Lennep door akkers en weilanden, een typisch Hollands landschap. De naam Phillis wordt in Truitjen veranderd. In tegenstelling tot de naam Selinde is Truitjen niet gekozen voor de rijmmogelijkheden, maar voor het Hollandse van de naam.

Bekijken we alle zestien vertalingen dan kunnen we twee groepen onderscheiden. De eerste groep bestaat uit vertalingen die vormelijk en inhoudelijk zoveel mogelijk dicht bij het origineel blijven, - soms wordt een naam veranderd, maar over het algemeen is de vertaling vrij letterlijk. - De tweede groep bestaat uit vertalingen waarin de dichter grotendeels afwijkt van het origineel, zowel wat vorm als inhoud betreft. Van beide groepen nog een voorbeeld:

‘Behold the hour, the boat arrive;

Thou goest, thou darling of my heart:

Severed from thee, can I survive,

But Fate has willed-and we must part.

I'll often greet this surging swell,

Yon distant Isle will often hail:

E'en here, I took the last farewell;

There last marked her vanished sail.’

‘De boot genaakt: het uur is daar:

Geliefde zielsvriendin, gij gaat:

En valt het scheiden bitter zwaar,

Het lot wil dat ge mij verlaat.

'k Zal vaak dit oeverzand betreên,

En treurig uitzien naar den vloed.

Hier heeft ze mij 't laatst gegroet;

Ginds was het dat haar schip verdween.’

Vergelijken we deze eerste strofe van de vertaling met het origineel dan zien we dat in dit geval de eerste twee versregels gehandhaafd zijn. De vertaling blijft vrij dicht bij het origineel. Met uitzondering van het rijmschema (Burns ababcdcd; Van Lennep ababcddc) zijn er weinig vormelijke verschillen.

‘But lately seen in gladsome green

The woods rejoiced the day,

[p. 25]

 

Thro' gentle showers the laughing flowers

 

In double pride were gay:

 

But now our joys are fled-

 

On winter blasts awa!

 

Yet maiden May, in rich array,

 

Again shall bring them a’.-

(eerste strofe)

‘Toen veld en bosch

In zomerdosch

Bevallig was getooid,

Was berg en dal

Met puik en tal

Van bloemen overstrooid.-

En bloem en loof en kruid
Viel 's winters koû ten buit,

Dan Mei keert weêr,

Wijl, als weleer,

Natuur haar schat ontsluit.’

Het eerste dat aan deze vertaling opvalt is dat Van Lennep de vorm van het gedicht wijzigt. Hij deelt de versregels in stukjes op. Inhoudelijk zien we dat Van Lennep andere metaforen gebruikt dan Burns. Beiden beschrijven de natuur maar met behulp van andere beelden.

In 1833, het jaar van de uitgave van Verzamelingen van Uitheemsche Vernuften, recenseert E.J. Potgieter de vertalingen van Van Lennep²⁴. Hij vindt dat het werk alle lof moet krijgen, maar toch wil hij nog enkele kanttekeningen plaatsen. Zo betreurt hij het dat door de naam- en plaatsveranderingen de Schotse kleur verloren gaat. Hij zegt over de vertaling van ‘The Cotter's Saturdaynight’ dat Van Lennep de gave heeft het mooie uit buitenlandse werken een Nederlandse tint te geven ‘Maar even gepast als het ons voor komt, dat hij eene Ballade of Legende van Fransche of Engelsche zangers voor ons volk bewerkt, het voorval op onze grond verplaatst, de personen naar de gewoonten van onze landaard laat spreken en handelen, even zoo ongeschikt schijnt ons dit in Vertalingen toe, die als de onderhavige dienen moeten eenen buitenlandschen Zanger te doen kennen. Wij verlangen dan dien man, niets dan die man en ook die man geheel te zien en het is onbegrijpelijk hoe iemand met zoo juist een oordeel begaafd is in dit stukje zoo veel individueels van Burns, zoo veel locaal Schotsch, met opzet te hebben achterwege gelaten.’

24 Vriends des Vaderlands, 1833 p. 446-447.

5. Andere vertalers

Waarschijnlijk is Van Lennep de eerste die in Nederland de poëzie van Burns vertaalt. Na hem volgen vele andere dichters. Zij publiceren hun werk in almanakken, tijdschriften en gedichtenbundels²⁵: in 1834 publiceert H. Tollens een vertaling van ‘Here awa and there awa’ in de Muzenalmanak; in 1835 vinden wij een bewerking van ‘Lament for James, Earl of Glencairn’ door J.J.L. ten Kate in het Algemeen Letterlievend Maandschrift en in 1836 zien wij een vertaling van ‘John Anderson, My Jo’ in Het Noorden, in Omtrekken en tafereelen van E.J. Potgieter. Anderen, minor-poets, volgen in de daaropkomende jaren²⁶.

25 Zie bijlage.

26 Zie bijlage.

[p. 26]

Niet alle dichters hebben dezelfde vertaalopvattingen. Ten Kate bewerkt zijn vertalingen zo drastisch dat het soms moeilijk is het originele gedicht terug te vinden²⁷. Een voorbeeld daarvan is de vertaling van ‘The blue-eyed Lassie’ in zijn gedichtenbundel Gedichten uit 1836:

I gaed a waefu' gate yestreen

A gate, I fear, I'll dearly rue;

I gat my death frae twa sweet een,

Twa lovely e'en o' bonie blue.

'T was not her golden ringlets bright,

Her lips like roses wat wi' dew,

Her heaving bosom, lily white,

It was her een sae bonie blue.’

(eerste strofe)

‘Uit twee zieldoorgloeiende oogen,

Blaauwer dan de hemeltin,

Is de dartle telg der Min

Mij ten boezem ingevlogen,

En met onbesefbre smart

Vlijmt zijn pijltjen mij door 't hart!’

De vertaling van Ten Kate is een zeer vrije bewerking van het origineel. De enige overeenkomst tussen beide strofen is het blauw van de ogen. Ten Kate voert echter een heel ander beeld in dan Burns. Zo heeft hij het over Cupido die hem pijnigt met zijn pijl. Het volledige gedicht van Burns bestaat uit twee strofen van ieder acht versregels, Ten Kate bewerkt dit tot vijf strofen: de eerste heeft zes versregels, de tweede negen, de derde tien, de vierde zes, en de laatste acht. Ten Kate werkt de grondgedachte uit, - de jongen die verliefd wordt op twee mooie blauwe ogen, - en fantaseert daar op verder.

Potgieter daarentegen probeert zo dicht mogelijk bij het origineel te blijven. Zijn vertaling van ‘John Anderson my Jo’ is daar een goed voorbeeld van:

‘John Anderson my jo, John,

When we were first acquent;

Your locks were like the raven,

Your bony brow was brent;

But now your brow is beld, John,

Your locks are like the snaw;

But blessings on your frosty pow,

John Anderson my Jo.’

‘John Anderson my jo, John,

We clamb the hill the gither;

And mony a canty day, John,

We've had wi'ane anither:

Now we maun totter down, John,

And hand in hand we'll go;

And sleep the gither at the foot,

John Anderson my Jo.’

27 Gelukkig is er een concordantie op het werk van Burns. Complete word and phrase Concordance to the poems and songs of Robert Burns, edited by J.H. Reid, Glasgow 1889.

[p. 27]

Claes Hendrikszen

 

‘Toen gij uw best deedt om mijn hart,

 

Claes Hendrikszen, mijn schat!

 

Toen was uw haar als git zoo zwart,

 

Uw voorhoofd spiegelglad;

 

Gerimpeld is dat voorhoofd nu;

 

Zoo wit als sneeuw dat haar,

 

En toch de Hemel zegene u,

 

Claes Hendrikszen, beste vaêr!’

 

 

 

‘Wij klommen zaâm den heuvel op,

 

Claes Hendrikszen, mijn schat!

 

En hebben op zijn groenen top

 

Veel vreugde en heils gehad;

 

Wij stromp'len nu vast naar beneên

 

Maar wij helpen d'een den aêr

 

En slapen ginder niet alleen,

 

Claes Hendrikszen, beste vaêr!’.

Potgieter handhaaft het aantal strofen en versregels. Net als bij Burns is het metrum jambisch. Hoewel er een aantal veranderingen zijn, - het rijmschema bij Potgieter is gekruist en waar er bij Burns een parallellie is tussen regel 1 en 8, treft men die bij Potgieter tussen regel 2 en 8 -, vertaalt Potgieter vrij letterlijk. Tollens neemt in vergelijking met Ten Kate en Potgieter een tussenstandpunt in. Inhoudelijk probeert hij dicht bij het origineel te blijven. Bepaalde stijlfiguren zoals parallellie en repititio neemt hij niet over. Ter illustratie een voorbeeld van een vertaling van Tollens:

‘Here awa', there awa' wandering Willie,

Here awa', there awa', haud awa' hame;

Come to my bosom, my ae only deary,

Tell me thou bring'st me my Willy the same.’

(eerste strofe)

‘Hier niet en daar niet! Waar stiert gij den steven?

Zwervende Wim! ik zie nergens u niet!

Kom aan mijn boezem, gij lust van mijn leven!

Keer zoo getrouw als gij laatst mij verliet.’

Er is nog nauwelijks onderzoek gedaan naar vertaalopvattingen in de negentiende eeuw, toch blijkt uit bovenstaande voorbeelden reeds dat er grote verschillen in vertaalwijzen zijn. Potgieter probeert zo letterlijk mogelijk te vertalen, terwijl Ten Kate een vrije bewerking geeft van het originele gedicht. Van Lennep is niet consequent, dan weer schijnt hij een standpunt te huldigen als dat van Potgieter, dan weer vertaalt hij op de wijze, hoewel minder vergaand, van Ten Kate. Tollens vertaalt inhoudelijk vrij nauwkeurig, maar permitteert zich allerlei vormelijke vrijheden.

Van Bilderdijk is bekend dat hij bepaalde opvattingen over het vertalen van proza en poëzie had. Het zou kunnen zijn dat de generatie na hem door deze opvattingen beïnvloed is²⁸. Bilderdijk stelt, zoals De Jong aantoont, de volgende eisen aan een vertaling: ‘1. een vertaling moet in een zuivere taal en een losse,

28 P. de Jong geeft een overzicht van de vertaalopvattingen van Bilderdijk in de NTG, 1976 p. 508-517.

[p. 28]

aangename stijl geschreven zijn; 2. een vertaling is dàn trouw, nauwkeurig en letterlijk wanneer ‘(...) de genie van het oorspronkelijke bewaard, en de werking die de Dichter heeft willen voortbrengen, bereikt wordt.’

De vorm waarin het gegoten is, is voor Bilderdijk van ondergeschikt belang, omdat het om de zin, niet om de woorden gaat. Voor de eerste eis aan een goede vertaling heeft Bilderdijk de beschikking over een scala van middelen: aanvulling, weglating, verplaatsing, vervanging enz. Hij zegt hierover: ‘Voor de feilen, schoonheden in de plaats te stellen; de schoonheden door nieuwe sieraaden op te luisteren; acht ik vrij te staan; ja zelfs voor schoonheden andere schoonheden aan te nemen, kan ik lijden.’ Een letterlijke vertaling noemt hij in 1795 een vertaling: ‘die als 't taaleigen, als 't belang van het stuk vordert, een woord door een uitdrukking, eene uitdrukking door eene andere van gelijke kracht en dichterlijke waarde, verplaatst; een overgang invlecht; een verzwegen tusschen denkbeeld uitdrukt; en zelfs somwijlen de krachten en sieraadjen, aan haar eigen Spraak eigen te hulp roept, om een ‘stootenden of bezwijkenden volzin te ondersteunen en op te beuren²⁹.’

Tot de vrijheden die een vertaler zich mag permitteren behoort ook, volgens Bilderdijk, een ruime aanpassing van het oorspronkelijke werk aan eigen tijd en cultuur. Opgemerkt moet nog worden dat Bilderdijk niet wil vertalen, maar navolgen. De ‘eigenlijke vertaling’ is alleen nuttig voor de beginnende dichter om zich te oefenen. Daarna komt, volgens Bilderdijk en daarmee volgt hij de al eeuwen bestaande traditie, de tijd van de navolgingen.

Nu zijn deze opvattingen van Bilderdijk een aantal jaren voordat men in groten getale buitenlandse poëzie ging vertalen naar voren gebracht, maar het zou toch een onderzoek waard zijn eens na te gaan wat hun invloed op de Romantici geweest kan zijn.

29 P. de Jong ‘Bilderdijk over het vertalen’ in: NTG, 1976, p. 514.

6. Slot

De poëzie van Burns is gedurende de bloeitijd van de Romantiek in Nederland gunstig ontvangen. Dit blijkt niet alleen uit de vertalingen³⁰, maar ook uit lovende opmerkingen in lezingen en geschriften over Burns. Zo zegt Van Lennep over Burns: (...) ‘Indien de vinding, gelijk sommigen beweren, de ziel is der poëzij, dan zeker had niemand minder recht op den naam van dichter dan BURNS. Hoewel hij eene groote verbeeldingskracht ten toon spreidde, zijn de onderwerpen welke hij bezong zelden uit het rijk der verbeelding genomen. Zijne gedichten zijn louter uitboezemingen van zijn gevoel, en op ‘papier gebrachte denkbeelden over ware voorvallen in zijn eenvoudig leven³¹.’

Hij vervolgt: (...) ‘Meer anderen hebben letterkundige vermaardheid verworven, die, als hij, in nederigen stand geboren waren; doch niet licht zoude men er een vinden, die, terwijl hij met dagwerk zijn brood won, vaerzen schreef, welk zulk een algemeenen bijval vonden en hunnen maker zulke eene vereerende plaats op der zangberg verschaften³².’

Potgieter gaat in zijn essay ‘Een blik naar Crabbe’ onder andere uitvoerig in op de overeenkomsten en verschillen tussen de Engelse dichter W. Cowper en Burns³³. Zo schrijft hij: (...) ‘Cowper en Burns, wij laten beide aanleidingen daar om het feit zelf op te merken, zij staan aan het hoofd der beweging, welke de britse muze in den beginne dezer eeuw tot den troon der dichtkunst voerde.’ Potgieter besluit met het aangeven van een groot verschil tussen beide dichters: ‘Cowper schijnt betrekkelijk oud en vergeten; Burns leeft en zal leven langer

30 In de Periode 1830-1850 heb ik 34 vertalingen gevonden, zie bijlage.

31 De verhandeling van Van Lennep voorafgaande aan zijn Proeven uit de werken van R. Burns. Amsterdam 1833.

32 Verhandeling p. 21.

33 E.J. Potgieter ‘Een blik naar Crabbe’. In: de Gids, 1858 p. 486-514.

[p. 29]

dan de rotsen der Hooglanden het woeden der golven zullen weerstaan, - was hij van beide de grootste dichter, de onwillekeurige weergalm, spiegel, tolk van het Schotse gemoed? geblaakt door al de onafhankelijkheidszucht die het onderscheidt, maar ook de mildst bedeelden onder zijne landgenooten overtreffende in liefde?’.

Al is het aantal vertalingen van de poëzie van Burns in Nederland veel geringer dan dat van bijvoorbeeld Byron'³⁴ en al is er geen directe invloed van het werk van Burns op eerder genoemde dichters, toch is er in de Romantiek wel degelijk sprake van verwantschap met Burns. Men was door Macphersons Zangen van Ossian en de historische romans van Scott reeds bekend met het mysterieuze, woeste, imposante Schotland. Ook sprak de thematiek van Burns poëzie, - liederen en gedichten over o.a. liefde, natuur en het verleden, - de Romantici aan. Daarbij was het beeld van de arme boerendichter voor Romantici aantrekkelijk.

34 Zie de dissertaties van T. Popma Byron en het Byronisme in de Nederlandsche letterkunde. Amsterdam 1928 en U. Schults Het Byronianisme in Nederland, Utrecht 1929.

[p. 30]

Bijlage

uitgave of (ontstaan)	naam van het gedicht	uitgave van vertaling	vertaler	gedrukt in
1774-1784	Song Behind yon hills where Lugar flows	1833	J. van Lennep	Verzamelingen van Voortbrengselen van Uitheemse vernuften
1793	Song Adown winding Nith I did wander	1833	J. van Lennep	idem
1786	Song Again rejoicing nature sees	1833	J. van Lennep	idem
1788	Song Anna, thy charms my bosom fire	1833	J. van Lennep	idem
1793	Song Blythe hae I been on yon hill	1833	J. van Lennep	idem
1792	Craigieburn-wood- A song	1833	J. van Lennep	idem
1791	Song Ae fond kiss, and then we sever	1833	J. van Lennep	idem
1791	Gloomy December	1833	J. van Lennep	idem
1793	Song Behold the hour, the boat arrive
1792	The bonie lad that's far awa	1833	J. van Lennep	idem

[p. 31]

uitgave of (ontstaan)	naam van het gedicht	uitgave van vertaling	vertaler	gedrukt in
1793	Robert Bruce's March to Bannockburn	1833	J. van Lennep	idem
?	Here's a bottle and an honest friend	1833	J. van Lennep	idem
1794	The auld man's winter thought	1833	J. van Lennep	idem
1793	English Song Husband, husband, cease your strife	1833	J. van Lennep	idem
1792	I hae a wife o' my ain	1833	J. van Lennep	idem
1784-1785	The Cotter's Saturday Night	1833	J. van Lennep	idem
1792	Here awa', there awa'	1834	H. Tollens	Muzenalmanak
1791	Lament for James, Earl of Glencairn	1835	J.J.L. ten Kate	Algemeen Letterlievend Maandschrift
1790	John Anderson, my Jo	1836	E.J. Potgieter	Het Noorden, in omtrekken en tafereelen (p. 208)
1789	Afton Water	1836	M.H. de Graaff	Almanak voor Hollandsche blijgeestigen
1788	The blue-eyed Lassie	1836	J.J.L. ten Kate	Gedichten
1794	My Nannie's awa	1837	S.J. van den Bergh	Algemeen Letterlievend Maandschrift
1790	Lament of Mary Queen of Scots on the Approach of Spring	1837	L.T.	Algemeen Letterlievend Maandschrift
1774-1784	Mary Morison	1837	E.J. Potgieter	De Gids
1788	Song	1837	E.J. Potgieter	De Gids
1790	Lament of Mary Queen of Scots on the Approach of Spring	1839	H. Tollens	Dichtbloemen, bij de naburen geplukt
1793	Lord Gregory	1839	H. Tollens	idem,
1788	Musing on the roaring Ocean	1839	J.J.L. ten Kate	Vertaalde Poëzij
1791	Gloomy December	1839	J.J.L. ten Kate	Vertaalde Poëzij
1774-1784	John Barleycorn	1848	T. Raven	Groninger Volksalmanak
1790	John Anderson, my Jo	1848	anoniem	Leydsche Studenten Almanak
1793	Lord Gregory	1849	J.Chr. Gewin	Algemeen Letterlievend maandschrift
1790	Lament of Mary Queen of Scots on the Approach of Spring	1850	J.Chr. Gewin	Algemeen Letterlievend Maandschrift